Çiftçi Kayıt Usulü Veri Toplama Tekniğini Kullanarak Harran Ovası Sulu Pamuk Tarım İşletmelerinde Etkinlik Analizi Projesi ne Üreticilerin Bakışı

10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Çiftçi Kayıt Usulü Veri Toplama Tekniğini Kullanarak Harran Ovası Sulu Pamuk Tarım İşletmelerinde Etkinlik Analizi Projesi ne Üreticilerin Bakışı Tamer IŞGIN tisgin@yahoo.com Osman ÇOPUR Fatma ÖCAL KARA focal@harran.edu.tr Turan BİNİCİ turanbinici@yahoo.com Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Osmanbey-Şanlıurfa Remziye ÖZEL rozel@harran.edu.tr Hatice SUBAŞI Özet Harran Ovası nda, tarımsal üretimde verim ve kalite değerleri olması gerekenin altındadır. Dahası, sulu tarıma geçişle beraber önem kazanan sulama suyunun aşırı miktarlarda pamuk tarlalarına bırakılması, yani vahşi sulama, bölgede çoraklaşma tehlikesiyle beraber verim kayıplarına neden olmuştur. Ayrıca yöre çiftçisinin, kullandıkları bazı faktörler açısından rasyonel olmadıkları saptanmıştır. Bu sebepler, pamuk çiftçilerinin bir etkinlik analizine tabi tutulmalarını zorunlu hale getirmiş ve bu analiz bulguları ışığında da bazı lokal tarım politika araçlarının geliştirilmesi artık kaçınılmaz bir durum almıştır. Bu çerçevede, yürütmekte olduğumuz bu proje1ile, özellikle çiftçi günlüğüne dayalı kontrollü çiftçi anketlerinin kullanılması, anket çalışması yapılacak çiftçiler için teşvik primi uygulamasına başvurulması ve belirli aralıklarla bu çiftçilerin köylerinde ziyaret edilmesi gibi yöntemlerle ankete katılımın arttırılması ve rakamsal detayı içeren soruların yanıtlanmasında hatırlayamama probleminin doğurduğu sakıncaların en aza indirilmesi hedeflenmektedir. Bu çalışmada, projenin kısa bir tanıtımını yapmak ve üreticilerin işletmesine ait bilgileri ve projeye bakışını ortaya koymak amaçlanmıştır. Bu proje, 2012 yılı pamuk tarımına ilişkin verileri içerdiğinden günlükler çiftçilere dağıtılmış ve doldurulmaya yeni başlanmıştır. Bu nedenle çalışmada, örneğe çıkan 123 gönüllü üretici ile Harran Ovası nda yer alan Harran, Akçakale ve Merkez ilçelere bağlı yaklaşık 50 köyde yapılan anket çalışmasıyla üreticilerin bu projeye bakış açısı ortaya konmuştur. Çalışmada üreticilerin pamuk tarımına ilişkin sorunlarına, projeyi ve ankete teşvik primini değerlendirme biçimlerine, proje bittikten sonra kayıt tutma alışkanlığı kazanmalarına, pamuk fiyatlarına, bilgi alma kaynaklarına ve deneklerin kişisel ve işletmelerine ilişkin bilgilerine yer verilmiştir. Çalışmada, üreticilerin bu projeyi olumlu değerlendirdikleri, kayıt tutma faaliyetini proje bitiminden sonra da sürdürebilecekleri saptanmıştır. Anahtar Kelimeler: Çiftçi günlüğü, etkinlik, çiftçi kayıt usulü veri toplama Farmers attitude towards the project An Efficiency Analysis of Cotton Farmers Operating Under the Irrigated Conditions of the Harran Plain, Using Data Collection Technique Based on Farmer Registry Information and Monetary Inducement Systems Abstract According to the published literature, rural community in the GAP region depends on agriculture for a living, but yield and quality numbers are at low levels due to farmers inefficient production techniques. Moreover, inappropriate water management practices (over irrigation) commonly performed on the Harran Plain is considered to be the major cause of elevated soil salinity, arising from shallow groundwater table, and leading to considerable reductions in cotton production. Such factors like these lead to negative impacts on farmer incomes. It has been commonly accepted among researchers that farm level micro data collected from Turkish farm enterprises suffer from lack of information and even contain fallacious entries that can easily spoil the results from a survey. Participants of a survey usually have hard times to remember the numbers regarding their agricultural practices occured in the past such as rates of fertilizers applied, amount of gasoline used, or labor costs incurred etc. it is then deemed urgent to minimize these flaws in surveys by some methods and applications. In this context, using data collection techniques based on farmer registry information and monetary inducement systems as well as frequently visiting the participants in their own environment, the project presented here aims to encourage farmers to be a part of the survey and minimize the flaws raised by the problem of misremembering the answers to detailed survey questions. The aim of this paper is to introduce the project shortly and to reveal the charecteristics of participant farms and farmers as well as their attitude towards the project. As an instrument of the farmer registry information system, diaries have been distributed to participant farmers to fill out. Using the survey results based on information collected form 123 participant farmers coming from approximatelly 50 villages located in the Central, Harran and Akcakale districts of Sanliurfa, farmers attitude towards this project has been determined. In this study survey participants are asked questions surrounding the matters relating to common problems encountered in cotton farming, their perceptions of the monetary inducement systems, whether or not they keep track of their farming practices using farmer diaries even after the project is over, and their source of information as well as farm and farmer charecteristics. Results demonstrate that vast majority of participant farmers favor the project with a decision to keep track of their farming practices in post-project periods. Key words: Farmer diary, Efficiency, Data collection based on monetary inducement system 1TÜBİTAK destekli, 1001 araştırma projesidir. 588

Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma ; :: 1. Giriş Kalkınan ve nüfusu hızla büyüyen dünyamızda yaşam standardının yükselmesiyle pamuğa olan ihtiyaç, artış trendine girmiştir. Benzer şekilde, Türkiye de de hızla gelişen ve büyüyen ekonomik yapı sosyal ve demografik gelişmelerle de desteklenerek yüksek bir pamuk talebiyle sonuçlanmaktadır. Nitekim, 1980 li yılların başlarındaki miktara nazaran 2008 yılında Türkiye nin pamuk tüketimi 3 katından daha fazla artış göstererek 1 milyon tonu aşmıştır. Türkiye de hızla artan pamuk talebi, net pamuk ihracatçısı olan Türkiye yi 1991 yılından sonra net pamuk ithalatçısı yapmıştır. Türkiye nin pamuk talebindeki bu hızlı artışa karşılık, üretiminde benzer artış olmamıştır (Özüdoğru, 2007). Medeniyetin beşiği olarak bilinen ve Verimli Hilal ya da Yukarı Mezopotamya olarak adlandırılan coğrafya da yer alan Güney Doğu Anadolu Bölgesi, tarih boyunca Anadolu ve Mezopotamya toprakları arasında geçişi sağlayan bir köprü görevi görmüştür. Irak ve Suriye ye komşu olan bu bölgemiz, Türkiye deki sulanabilir arazinin %20 sini kapsamaktadır. GAP ın öncelikli amaçlarından birisi, bölgedeki toprak ve su kaynaklarını etkin bir şekilde kullanarak bölgenin kalkındırılmasını sağlamaktır. Proje kapsamında sulama yatırımları tamamlandığında bölgede 1,7 milyon hektar arazi sulanabilecektir. Araştırma alanı olan Şanlıurfa ili Harran Ovası, Türkiye de yürütülen bölgesel kalkınma planları kapsamında GAP içinde yer almakta olup, 225109 hektar alan kaplamaktadır. Pamuk üretiminin birinci sırada yer aldığı Harran Ovasında pamuk en kârlı ürün olarak görülmektedir. Nitekim, sulamaların başladığı 1995 yılına nazaran, 2008 yılında Harran Ovasında pamuk ekiliş ve üretimi 5 katından daha fazla artış göstererek 113121 hektar alanda 435139 ton olarak gerçekleşmiştir. GAP bölgesinde kırsal nüfusun tarıma dayalı olarak yaşamını sürdürdüğü bilinmekle beraber, tarımsal üretimde verim ve kalite değerlerinin, kullanılan randımansız tarım teknikleri nedeniyle düşük seviyelerde oldukları bilinmektedir (GAP Bölge Müdürlüğü, 2004). Dahası, ovada yaygın olarak icra edilen aşırı sulama, artan taban suyu sorunuyla beraber (Çullu ve ark., 2002) çoraklaşmaya neden olmakta ve bunun sonucunda da ciddi ürün kayıpları meydana gelebilmektedir (Çullu ve ark., 2000). Bu ve benzeri nitelikteki etmenler ise, tarımsal ürün fiyatları ve dolayısıyla tarımsal gelir üzerinde olumsuz etkiler yaratabilmektedir. Ayrıca, mevcut pazarlama sistemi çiftçilerin, ürünlerini tatminkar bir fiyat düzeyinde pazara sunmalarını sağlamaya yeterli değildir. Görüldüğü gibi Harran Ovası nda üretim faktörlerinin kullanımında bir etkinlik analizinin yapılması gereği ortadır. Projenin konusunu, araştırma alanı pamuk üretiminde etkinlik ölçütlerinin hesaplanarak kapsamlı ve karşılaştırmalı bir etkinlik analizinin yapılması ve etkinliğe etki eden faktörlerin ekonometrik olarak saptanması oluşturmaktadır. Etkinlik (efficiency), literatürde girdi odaklı etkinlik ölçüleriyle, çıktı odaklı etkinlik ölçüleri olarak iki ana grupta incelenmektedir (Coelli ve ark. 2003). Kullanılan girdi miktarlarını baz alan birinci grupta teknik etkinlik (technical efficiency), tahsis ya da tahsisat etkinliği (allocative efficiency) ve bu iki etkinlik faktörlerinin karşılıklı etkileşiminden oluşan genel ekonomik etkinlik (overall economic efficiency) ile ölçek etkinliği (scale efficiency) gibi etkinlik ölçüleri bulunmaktadır. İkinci grupta ise, üretim miktarı baz alınarak ifade edilen ve ilk grupta saydığımız etkinlik ölçüleri ile aynı isimleri paylaşan ölçüler yer almaktadır. Burada ifade edilen etkinlik ölçülerinden teknik etkinlik, çiftçilerin faktör kullanırken ne ölçüde rasyonel olduklarını yani, onların belirli bir girdi seti ile maksimum çıktı elde etme kabiliyetlerini, tahsisat etkinliği çiftçilerin, üretimde bulunurlarken kaynak tahsisatında (dağıtımında) ne ölçüde rasyonel olduklarını yani, onların, fiyatlar veriyken girdileri optimal oranlarda kullanabilme kabiliyetlerini, genel ekonomik etkinlik, yine fiyatlar veriyken çiftçilerin belirli bir üretim miktarını minimum maliyetli girdi seti ile elde etme kabiliyetlerini, ve nihayet ölçek etkinliği ise, çiftçilerin ölçekten kaynaklanan randıman durumlarını gösteren birer parametredir. İşte, proje ile hedeflenen amaca uygun olacak şekilde bu etkinlik ölçülerinin, Harran Ovası ndan toplanan yatay kesit veriyi kullanarak saptanması ve karşılaştırmalarının yapılması bu projenin kapsamı dahilindedir. Ancak veri toplama süreci henüz bitmediğinden dolayı, sözü edilen bu etkinlik ölçülerinin hesaplanması bildiriye dahil edilememiştir. Tarım sektörünün ülke ekonomisine katkısının artırılabilmesi ve sektörde çalışanların refah düzeyinin yükseltilebilmesi, tarım işletmelerinin, sahip oldukları doğal kaynaklar, emek ve sermaye gibi üretim faktörlerini etkin bir şekilde (rasyonel olarak) kullanmalarına bağlıdır. Başka bir deyişle, kullanılabilir arazi kaynakları sınırlı olduğundan, kırsal kesimin hayat standardını yükseltmek ve daha iyi bir yaşam düzeyini sağlamak, tarımda sınırlı üretim kaynaklarından en iyi şekilde yararlanmakla mümkündür. Arazilerin sınırlı olması nedeniyle, tarımsal üretim artışının daha çok birim alandan elde edilecek ürün artışlarıyla gerçekleşmesi mümkün görülmektedir. Bunun için mevcut üretim yapısının bilinmesi zorunludur. Harran Ovası pamuk işletmelerinde yukarda ifade ettiğimiz amaçların gerçekleştirilemediği görülmekte ve sonuç olarak yörede faaliyet gösteren pamuk çiftçilerinin, özellikle bazı faktörlerin kullanımı açısından, etkin olamadıkları bildirilmektedir (Binici, 2006). Gelişmekte olan ülkeler için yapılan etkinlik analizlerinde işletme büyüklüğü ile üretim etkinliği arasında ters bir ilişkinin bulunduğu saptanmıştır (Barrett, 1996; Bery ve Cline, 1979; Grabowski ve ark., 1990; Helfand ve ark., 2004; Binici ve ark., 2006). Bu noktadan hareketle, etkinlik skorlarının bu iki grup arasında (yani büyük işletmelerle küçük işletmeler arasında) nasıl değişim gösterdiğini belirlemek bu projenin amaçları arasında yer almaktadır. Bu yaklaşım, şimdiye kadar yapılan etkinlik çalışmalarında göz ardı edildiği için, konuya daha farklı bir vizyon getirebilecektir. Böylece, etkinliğin büyük ve küçük işletmeler arasında farklılık göstermesi durumunda tavsiye edeceğimiz politika önlemlerini ona göre biçimlendirerek arazi edinim konusunda ve arazinin yöre çiftçisi arasında dağılımına etki edecek bir takım önerilerde bulunmak mümkün olabilecektir. Türkiye de işletme düzeyindeki mikro verilerde bir takım eksikliklerin ve hatta kimi zaman yanlış bilgilendirmelerin 589

10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya bulunduğu görüşü, araştırıcılar arasında yaygın olarak kabul görmektedir. İşletme anketleri genelde geçmişte yapılan hareketleri sorguladığı için, deneklerin bazı rakamları hatırlamakta güçlük çektikleri ve anketteki soruları yanıtlarken başka deneklerin yönlendirmelerine maruz kaldıkları bildirilmektedir. Bütün bunlara ilâveten deneklerin, mali durumlarıyla ilgili bazı sorulara maksatlı olarak çarpık yanıtlar verebilecekleri gerçeği de ortadadır. İşte tüm bu sebeplerden dolayı işletme anket çalışmalarında bir takım yöntem ve uygulamalarla bu sakıncaların asgari bir düzeye indirilmesi gereği doğmaktadır. Bu bağlamda özellikle çiftçi kayıt sistemine dayalı kontrollü çiftçi anketlerinin kullanılması, anket çalışması yapılacak çiftçiler için bir teşvik primi uygulamasına başvurulması ve belirli aralıklarla bu çiftçilerin köylerinde ziyaret edilmesi gibi yöntemlerle ankete katılımın arttırılması ve rakamsal detayı içeren anket sorularının yanıtlanmasında hatırlayamama probleminin doğurduğu sakıncaların en aza indirilmesi mümkün olabilecektir. Bu çerçevede, amaç ve hedefleri yukarda özetlendiği şekliyle ifade edilen Çiftçi Kayıt Usulü Bilgi Sistemine ve Ankete Teşvik Prim Uygulamasına Dayalı Veri Toplama Tekniğini Kullanarak Harran Ovası Sulu Şartlarında Faaliyet Gösteren Pamuk Tarım İşletmelerinde Etkinlik Analizi" projesine paralel olarak bu çalışmadaki amacımız, proje hakkında genel bilgiler sunmak ve çiftçilerin, işletmelerine ait bilgilerini ve projeye bakış açılarını ortaya koymaktır. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı nın, Çiftlik Muhasebe Veri Ağı (ÇMVA) Sisteminin Yaygınlaştırılması ve Sürdürülebilirliğinin Sağlanması başlıklı bir projesi daha önce uygulamaya konmuştur. ÇMVA, tarımsal işletmelerin detaylı finansal ve mali bilgilerini toplayan ve Avrupa Birliği nde uygulanmakta olan bir sistemdir. Bu, Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikasının değerlendirilmesinde kullanılan verileri içeren bir ağdır. Bu kurumsal geliştirme destek projesinin ilk önceliği AB standartlarının kademeli olarak benimsenmesini desteklemektir. Güvenilir tarımsal istatistiklerin ve kayıtların oluşturulması bu sürecin önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Bu proje, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından Danimarka ile ortaklaşa gerçekleştirilen Pilot Çiftlik Muhasebe Veri Ağının Kurulması Projesinin devamı niteliğindedir. Bu pilot proje kapsamında 2008 in sonunda 9 vilayette (Adana, Bursa, Erzurum, Giresun, İzmir, Konya, Nevşehir, Şanlıurfa, Tekirdağ) veri ağı sistemi kurulmuş olup, 2011 de projenin kapsama alanı 3 vilayetin daha katılımıyla (İstanbul, Malatya, Samsun) 12 ye çıkarılmıştır. Hâlihazırda yürütülmekte olan Eşleştirme Projesi Türkiye deki çiftliklerden muhasebe verilerini toplamak amacıyla Türk ÇMVA sisteminin geliştirilmesini amaçlamaktadır. Seçilen çiftçiler, ne kadar gübre, ilaç ve tohum aldıklarını, kaç işçi çalıştırdıklarını, bunlara ne kadar harcama yaptıklarını, ne kadar ürün sattıklarını, ne kadar gelir elde ettiklerini, yatırım yapıp yapmadıklarını, girdi ve ürün alım ve satım fiyatlarını, bitkisel ve hayvansal üretim miktarlarını ve arazi varlığı gibi işletmeleri ile ilgili her türlü veriyi, dağıtılacak işletme kayıt defterine yazmaktadır. Böylece, işletmelerin genel ekonomik durumunun belirlenmesi amaçlanmaktadır. Yürüttüğümüz proje de, her ne kadar ÇMVA projesine benzer gibi görünse de, projemizde sadece pamuk tarımına ilişkin işletme faaliyetlerinin etkinlik analizi yapılacaktır. Böylece, Harran Ovası nda faaliyet gösteren çiftçiler arasında kaynak kullanma randıman durumunu saptamak olasıdır. Pamuk üretimi, işgücü maliyetinin oldukça yüksek olması nedeniyle desteklenmesi muhakkak gerekli olan bir üretim faaliyetidir. Proje sonuçlandıktan sonra destekleme politikasına yönelik öneriler de sunulabilecektir. 2. Materyal ve Yöntem 2.1. Örnek Seçimi Projenin ilk aşaması olarak, anket yapılacak işletmelerin sayısının tespiti için işletme örneklemesi yapılmıştır. Bu aşamada görüşme yapılacak işletmeleri belirlemek için, 2009-2010 üretim yılında araştırma alanında faaliyet gösterip sulama birliklerine üye olan işletmeler, işletme arazisi genişlikleri baz alınarak belirlenmişlerdir. Bu işlemi en doğru bir şekilde yapabilmek için bölgede bulunan 8 adet sulama birliğinin verileri esas alınmıştır. Harran Ovası pamuk tarımında arazi dağılımının heterojen olması, projede tabakalı bir örnekleme yönteminin kullanılmasını zorunlu kılmış, bu nedenle Neyman tabakalaması yapılmıştır. Çizelge 1. Popülasyon ve Çekilecek Örneğe Ait Bilgiler İşletme Genişliği Popülas yondaki çiftçi Varyasyon Örneğe alınması gereken çiftçi sayısı2 Örneğe alınması gereken çiftçi sayısı oranı (%) (Dekar) sayısı Katsayısı Neyman Orantılı Paylaştırması Paylaştırma Neyman Paylaştırması Orantılı Paylaştırma (%) 1-50 437 47,00 13 52 10,57 42,28 51-150 349 30,14 23 42 18,70 34,14 151-300 168 19,23 16 20 13,01 16,26 301 - + 75 72,41 71 9 57,72 7,32 Toplam 1029 149,463 123 123 100,00 100,00 2 Rakamlar bir sonraki ondalık sayıya yuvarlanmıştır. 3 Bu rakam, tabakalara ait varyasyon katsayılarının toplamı olmayıp, 1029 adet işletmenin bütününe ait varyasyon katsayısını göstermektedir. 590

Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma ; :: Çizelge 1 den de görüleceği gibi araştırma bölgesinde bulunan işletmeler arazi büyüklüklerine göre 4 tabakaya ayrılmışlardır ve Neyman paylaştırması, her tabakada görüşülmesi gereken çiftçi sayısını sırasıyla 13, 23, 16, ve 71 olarak hesaplamıştır. Dikkat edilirse, son tabakada görüşülmesi gereken çiftçi sayısı (71), oldukça yüksek denebilecek bir miktardadır. Bu rakam, örnek hacminin nerdeyse %58 ini oluşturmaktadır. Gerçekte ise, 301 dekar ve üzeri arazi işleyen tarım işletmeleri popülasyon içerisinde oransal olarak fazla bulunmamakta olup, bu durum anket çalışmaları sırasında 4. tabaka için yeterli sayıya ulaşamama gibi bir sakınca doğurabilecektir. Bu durumda, çalışmanın amacı açısından, anakitledeki oranını temel alan orantılı paylaştırma yaklaşımının kullanılması, bu soruna çözüm getirebilecektir. Böylece, orantılı paylaştırma yönteminin devreye girmesiyle son tabaka üzerindeki anket yükü azaltılabilecektir. Nitekim, orantılı paylaştırma yöntemi, her tabakada görüşülmesi gereken çiftçi sayısını sırasıyla 52, 42, 20, ve 9 olarak hesaplamıştır (Çizelge 1) ve bu dağılım, popülasyondaki dağılımla uyum içerisindedir. 2.2. Etkinlik Analizinde Kullanılacak Yöntemler Etkinlik analizinde kullanılacak yöntemler, literatürde kullanılan standart paremetrik olmayan veri zarflama yöntemiyle, parametrik olarak kabul gören stokastik sınır üretim fonksiyonu yöntemidir. Bu yöntemlere ait detaylar, yer sınırlaması nedeniyle göz ardı edilmiş olup, talep üzerine araştırmacılara aktarılabilir. 2.3. Teşvik Pirim Uygulaması Anket çalışmalarında teşvik prim uygulamalarına ilişkin literatür çalışmalarının tarihi 1950 lere kadar gitmektedir. Kephart ve Bressler (1958), konusunu hemşirelerin oluşturduğu bir çalışma raporunda 10 farklı teşvik prim yönteminin posta yoluyla yolladıkları anketlere dönüş (katılım) oranına etkilerini araştırmışlardır. Bu çalışmada teşvik prim yöntemleri olarak parasal ve parasal olmayan araçlar kullanılmıştır. Parasal olarak uygulanan teşvik prim araçları, doldurulacak her anket başına 1, 5, 10 ve 25 er sentlik teşvik ödemeleri olarak gerçekleştirilmiştir. Araştırma bulgularına göre 1,5 ve 10 ar sentlik teşvik ödemelerinin anketlerin geri dönüş oranına anlamlı bir etkilerinin bulunmadığı, ancak 25 sentlik teşvik ödemesinin anketlerin dönüş oranını önemli denebilecek bir oranda arttırdığı kaydedilmiştir. Hiç teşvik ödemesi almayan kontrol grubundaki %52 lik geri dönüş oranının, 25 sent teşvik alan grupta %70 e çıktığı görülmüştür. Teşvik ödemesi kişiyi, yapılması istenen işe motive edebilmektedir. Buradan hareketle, her hangi bir konuda yürütülen bir anket çalışmasında ödeme kabul eden bir denek, soruları daha dikkatli ve eksiksiz tamamlama eğiliminde olacağından bu şekilde anket yoluyla elde edilen verinin daha güvenilir olacağı söylenebilir. Bu nedenle çalışmada teşvik primi kullanılarak kayıt tutturma yoluna gidilmiştir. Günlük tutturma usulü ile bilgi alma yöntemi bir süreci ifade etmektedir ve sezonsal bir çalışmayı gerektirecektir. Dolayısıyla, teşvik tutarının belirlenmesinde bu noktanın da dikkate alınması ve verilecek parasal teşviğin, yapılacak işin ağırlığı ile orantılı olacak şekilde ayarlanması gerekmektedir. O açıdan, proje ekibi olarak denek başına 150 TL tutarında bir teşvik prim uygulamasını bu çalışma için uygun görmekteyiz. 2.4. Projeye ilişkin Faaliyetler Projenin ilk döneminde öncelikle proje kapsamında dağıtılacak çiftçi günlükleri hazırlanmıştır. Bu günlükler 1 yıl süresince üreticide kalacağından, kaybolma riskine karşı kitapçık şekline dönüştürülerek bastırılmıştır. Günlük, pamukta işçilikle ilgili günlük faaliyetler ve hasat olarak iki kısımdan oluşmaktadır. Bu günlükler üreticinin, üretimle ilgili her bir işin yapıldığı günün tarihini bir sayfaya atacağı ve gerekli bölümleri dolduracağı bir formatta biçimlendirilmiştir. Günlükler, üreticiye 2011 pamuğunun hasadı yapıldıktan sonra teslim edilmiştir. Çiftçilere tutturulacak günlüğün hazırlanmasında temel alınması gereken husus, günlük defterinin kolay anlaşılır, çiftçi tarafından doldurulmasında karmaşıklığa yol açmayacak derecede basit, ancak pamuk tarımındaki tüm faaliyetleri içerecek şekilde detaylı olmasıdır. Pamuk tarımındaki işçilik faaliyetlerini kapsayan çizelge örnek olarak verilmiştir. Şekil 1a da 1 Kasım dan 14 Eylül e kadar uzanan süreçte pamuk tarımındaki işçilik faaliyetleri, işçilikte kullanılan nüfus bazında ele alınmış ve bu işçilerin yaptığı işlerin nev ileri, çalışma saatleri ve onlara ödenen günlük yevmiyeler hem çiftçi ailesi için ve hem de yabancı iş gücü için ayrı ayrı mütala edilmişlerdir. Şekil 1b de ise, 15 Eylül den 30 Ekim e kadar uzanan hasat döneminde diğer işçilik kollarından farklılık göstermesi nedeniyle pamuk tarımında toplama ücret sisteminin ayrıca değerlendirildiğini görmekteyiz. Hazırlanan günlüğe ait dış kapak sayfası ise, şekil 2 de sergilenmektedir. Projede günlüklerin en az 123 üreticiye dağıtılması planlanmıştır. Gerekli kurum ve kuruluşların (Tarım İlçe Müdürlükleri, Sulama Birlikleri, ilaç bayileri vb.) deneyimlerinden yararlanılarak köyler belirlenmiş, projeye ilgi duyan, bu günlükleri doldurabilecek üreticiler saptanmaya çalışılmıştır. Üretici bulma konusunda bazı sıkıntılar yaşanmıştır. Bölge çiftçilerinin öğrenim düzeyinin düşüklüğü, iş yoğunluğu ve mali kayıt tutma gibi alışkanlıklarının olmaması proje kapsamında büyük sorun yaratmıştır. Günlük tutmada gönüllülük esas olduğundan sadece ilgili üreticiler saptanmaya çalışılmıştır. Ağustos ve Eylül aylarında sıklıkla yapılan köy ziyaretleri ile birçok üretici ile görüşülmesine karşın, bir günde bazen 3, bazen 8 üretici projeye katılmayı kabul edilmiştir. Üretici seçimlerinde köy muhtarlarının katkısı da önemli düzeydedir. Günlük tutma alışkanlığı olan üreticiler ise, projeye hevesle yaklaşmakta, bu günlüklerin kendi hesaplarını da kolaylaştıracağını düşünmektedir. Günlüklerin dağıtılmasından sonra, proje ekibinin alan çalışması süresi boyunca özellikle tarımsal aktivitelerin yoğunlaştığı toprak hazırlığı, ekim, bakım ve hasat dönemlerinde deneklerle sık sık (en az ayda iki kez olmak şartıyla) temas halinde olması ve yapılan işi bu şekilde yerinde kontrol etmesi gerekmektedir. 591

10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya 3. Araştırma Bulguları4 3.1. Deneklere Ait Demografik Bulgular Çizelge 2 de deneklere ait kişisel özellikler verilmiştir. Buna göre deneklerin %49.6 sı merkez ilçede, % 25.2 si Harran İlçesi nde ve yine % 25.2 si Akçakale İlçesi nde bulunmaktadır. Merkez İlçe nin nüfusunun fazla olmasından dolayı Merkez İlçe ye daha fazla ağırlık verilmiştir. Deneklerin öğrenim durumu incelendiğinde ise, % 65 i ilk ve ortaokul mezunu iken, % 35 i ise lise ve üniversite mezunudur. Üretim faaliyetlerini günlüğe işlemek meşakkatli olduğundan okuma-yazma ve hesaplama yeteneği yüksek olan denekler seçilmeye çalışılmıştır. Proje gönüllülük esasına dayandığından hiçbir zorlama yapılmamıştır. Deneklerin % 71 inin işletme dışı geliri yoktur. Diğerleri ise, şoförlük, inşaat, esnaflık gibi işlerle uğraşmaktadır. Pamuk tarımı yüksek emek gerektiren bir faaliyet olduğundan sulama, çapalama, hasat gibi işlerde işçi tutulmaktadır. 3.2. Deneklerin işletmesine ait bulgular Deneklerin arazi durumu incelendiğinde, % 39.02 sinin 0-50 da, %27,64 ünün 51-100 da, % 17,89 unun 101-200 da arasında olduğu görülmektedir. Denekler tabakalı örnekleme dikkate alınarak Çizelge 2. Deneğe ait bilgiler Bilgiler Seçenekler Sayı % Bulunduğu İlçe Merkez 61 49.6 Harran 31 25.2 Akçakale 31 25.2 Yaşı 15-25 17 13.82 26-35 40 35.52 36-45 35 28.46 46-55 21 17.07 56 ve + 10 8.13 Tecrübesi 1-10 yıl 36 29.27 11-20 yıl 61 49.59 21-30 yıl 16 13.01 30 ve üzeri 10 8.13 Öğrenim durumu İlkokul 60 48,78 Ortaokul 20 16,26 Lise 25 20,33 Yüksekokul-Üniversite 18 14,63 İşletme dışı gelir Yok 87 70,73 Var 36 29,27 Toplam 123 100 Çizelge 3. Deneğin işletmesine ait Bilgiler Bilgiler Seçenekler Sayı Oran (%) Arazi Büyüklüğü 0-50 da 49 39,84 51-100 da 34 27,64 101-200 da 22 17,89 201-3000 da 9 7,32 301 da ve üzeri 9 7,32 Parça sayısı Tek parça 52 42,28 2-3 parça 56 45,53 4-5 parça 12 9,76 6 parça ve üzeri 3 2,44 Arazi tasarruf durumu Mülk 98 79,67 Kira 15 12,20 Mülk ve Kira 10 8,13 Sulama Baraj (Cazibe) sulaması 111 90,24 Yeraltı (Pompaj) sulaması 12 9,76 Toplam 123 100,00 4Şimdiye kadar ortaya çıkan şekliyle verilmiştir. 592

Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma ; :: seçilmiştir. Çok büyük miktarda arazisi olanlar günlük doldurma faaliyeti olukça fazla zaman alabileceğinden dolayı projeye ilgi göstermemişler, teşvik primini çok düşük bulmuşlardır. Deneklerin büyük çoğunluğunu genç (49,34) ve orta (%45) yaşlı çiftçiler oluşturmaktadır (Çizelge 3). Genç olmalarına karşın, çocukluktan itibaren tarımsal üretimle uğraştıklarından çiftçilik deneyimleri fazladır. Deneklerin % 70 inin 10 yıldan fazla tecrübesi bulunmaktadır. Araziler genellikle 1-3 parçadan oluşmaktadır. Harran Ovası nda arazi toplulaştırma faaliyetleri başlamıştır. Ancak henüz her köyde başlamamıştır. Arazilerin mülkiyet durumu incelendiğinde, deneklerin % 79.67 si mülk araziye sahiptir. %12.20 si kira, % 8.13 ü ise, mülk ve kira olarak arazisini işletmektedir. Araziler genellikle sulu olup, deneklerin yalnızca % 9.76 sı yer altı sulaması yapmaktadır. 3.3. Deneklerin Projeye Bakış Açısı Deneklerle yapılan anket görüşmelerinde projeye ilişkin bakış açılarını öğrenmek amacıyla bazı sorular yöneltilmiştir. Bunlar, aşağıda çizelge 4 de gösterilmiştir. Deneklerin % 70.73 ünün işletme faaliyetlerine ilişkin kayıtları hiç tutmadığı saptanmıştır. Harran Ovası çiftçilerinin ne yazık ki kayıt tutma alışkanlıkları yoktur. Deneklerin % 67,48 i proje 593

10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya 594

595 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınman

Ştkİl 2: Çiftçi Günlüğü Kapxk Sayfa*! ^ HARMAN OVASI SULU PAMUK TARIM I$ICTMELC RİNDE TEKNİK ve EKONOMİK RANDIMAN DURUMU vr DUNA ETKİ EDE N ta KÎO RU RIN T KÖNOMI1RIK V O N T IM ltm K j ^ ^ ^ aptanmat^aravtirma^ I fubitak PROJE 110KİZ4s )10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya 596 PAMUK ÜRETİM FAALİYETLERİ İÇİN ÇİETÇİ GÜNLÜĞÜ SANUUtKA 0 M il

Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma ; :: Çizelge 4. Deneklerin projeye bakış açısı Sorular Seçenekler Sayı % Şimdiye kadar hiç tarımsal Tuttu ama detaylı değil 33 26,83 üretiminizle ilgili kayıt tuttunuz mu? Detaylı tuttu 3 2,44 Hiç tutmadı 87 70,73 Bu proje bittikten sonra tutmaya Evet 83 67,48 devam edecek misiniz? Hayır 4 3,25 Şimdiden birşey söyleyemem 36 29,27 Bu projeyi nasıl Olumlu 110 89,43 değerlendiriyorsunuz? Şimdiden bir şey söyleyemem 13 10,57 Toplam 123 %100 bittikten sonra da kayıt tutma faaliyetine devam edeceklerini belirtmişlerdir. Bu projenin bir amacı da, ova çiftçisine kayıt tutma konusunda alışkanlıklar kazandırmaktır. İşçilik faaliyetlerinin gün ve saat olarak çok detaylı tutulması üreticiye ek bir zahmet çıkarmaktadır. Ancak sürekli yapılan işletme ziyaretleri ile samimi bir ortam yaratılmış, üreticiler motive edilerek bu sıkıntı giderilmeye çalışılmıştır. Deneklerin % 89,43 ü projeyi olumlu değerlendirmekte, kendilerinin hesaplarını detaylı görmede, kâr-zarar hesaplamada oldukça yararlı olacağını belirtmişlerdir. Ancak bu kadar detaylı tutmanın da zor olacağını dile getirmişlerdir. Deneklerin çoğu desteklemelerin yeniden düzenlenmesi için projeyi olumlu değerlendirmiştir. Aşağıdaki çizelgede deneklere yöneltilen diğer sorular ve bu sorulara verilen yanıtlar derlenmiştir. Destekleme olmazsa pamuk eker misiniz? sorusuna deneklerin %90,24 ü hayır yanıtını vermiştir. Maliyetlerin yüksek oluşu nedeniyle yalnızca desteklemenin kendilerine kaldığını, bu nedenle arttırılabileceğini dile getirmişlerdir. Çizelge 5. Diğer Bulgular Sorular Seçenekler Sayı % Destekleme olmazsa pamuk eker Evet 8 6,50 misiniz? Hayır 111 90,24 Kararsızım 4 3,25 Herhangi bir kooperatife üye Evet 24 19,51 misiniz? Hayır 99 80,49 Tarımsal konulardan kimden bilgi Hiç kimseden 19 15,45 alıyorsunuz? İlaç bayisi /özel mühendis 82 66,67 İl/İlçe tarım mühendisi 1 0,81 Kendi deneyimi ve çevresi 21 17,07 Köyünüze İl ya da İlçe tarımdan Evet 30 24,39 hiç ziraat mühendisi geliyor mu? Hayır 93 75,61 Hangi sıklıkla geliyor Hiç 93 75,61 Y ılda bir kez 14 11,38 Yılda 2-3 kez 16 13,01 Pamuğa genel olarak ortalama kaç 4-5 20 16,26 kez su verirsiniz? 6-7 76 61,79 8 ve üzeri 27 21,95 Toplam 123 100 Deneklerin örgütlenme düzeyi incelendiğinde, % 80,49 unun hiç bir tarımsal örgüte üye olmadığı görülmektedir. Bu durum, ovada örgütlenme düzeyinin düşük oluşunu açıkça göstermektedir. Üye olunan kooperatif ise genellikle Tarım Kredi Kooperatifi dir. Deneklerin bilgi alma kaynaklarını genellikle ilaç bayileri ve bayilerin hastalık zararlı kontrolu yapan mühendisleri oluşturmaktadır. Denekler, en çok Gıda Tarım ve Hayvancılık İl/İlçe Müdürlüğü ziraat mühendislerinin köylerine gelmemelerinden yakınmaktadır. Deneklerin % 75,61 i bu mühendislerin hiç köylerine gelmediğini, genellikle İl/İlçe müdürlüklerinde çalıştıklarını dile getirmişlerdir. 597

10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Diğer bir soru da, deneklerin sulama davranışını ölçmek amacıyla sorulan pamuğa genel olarak ortalama kaç kez su verildiğidir. Deneklerin % 61,79 u 6-7 kez verirken, % 21,95 i 8 ve üzeri sulama yapmaktadır. Sulamanın ilk başladığı yıllarda su bir üretim sezonunda 12-13 kez verilirken, şimdi 5-8 arası verilmektedir. Bunun en büyük nedeni, ovada tuzlanan toprakların çiftçiler tarafından bilfiil görülmesidir. Sulama sayısı konusunda bilinç düzeyi artmıştır. Ancak miktar olarak aynı durumdan söz etmek mümkün değildir. Çünkü vahşi (salma) sulama büyük yoğunlukla varlığını sürdürmektedir. 4. Sonuç Ve Öneriler Yürüttüğümüz projede pamuğun, işgücü maliyetinin oldukça yüksek olması nedeniyle desteklenmesi gerekli olan bir ürün olarak ortaya çıktığı saptanmıştır. Proje sonuçlandıktan sonra destekleme politikasına yönelik önerilere ağırlık verilecektir. Deneklerin % 70 inin işletme faaliyetlerine ilişkin kayıtları hiç tutmadığı saptanmıştır. Harran Ovası çiftçilerinin ne yazık ki kayıt tutma alışkanlıkları yoktur. Deneklerin % 67 si proje bittikten sonra da kayıt tutma faaliyetine devam edeceklerini belirtmişlerdir. Bu projeyle 2012 yılı sonunda, sadece pamuk tarımına ilişkin işletme faaliyetlerinin etkinlik analizi yapılacaktır. Böylece, Harran Ovası nda kaynak kullanım randımanı ortaya konacak, hangi girdilerin kullanımında etkin olunup, hangilerinde savurganlığa gidildiği ortaya çıkacak ve etkinliğin çiftçiler arasında korunmasına yönelik lokal politika önlemleri geliştirilerek bu konuda karar alıcılara ışık tutulması sağlanacaktır. Ayrıca, Harran Ovası ndaki maliyet çalışma analizi de yapılabilir. Detaylı işletme anketi sonuçlarına dayanarak bir kg pamuğun üretim maliyetinin çiftçi koşullarında hesaplanması mümkün olabilecektir. Dahası, ova üreticisine kayıt tutma konusunda alışkanlık kazandırılmış olunabilecektir. Projede üretici seçiminde gönüllük esas alınmıştır. İşçilik faaliyetlerinin gün ve saat olarak çok detaylı tutulması üreticiyi biraz zorlamıştır. Bu nedenle projeye katılmak istemeyen üreticiler zorlanmamış, yeni üreticiler eklenmiştir. Anket çalışmalarında üretici, araştırmacıyı en fazla bir ya da iki kez görmektedir. Bu nedenle araştırmacıya kimi zaman güvenmemekte ve doğru bilgi vermekten kaçınmaktadır. Bu projede kullanılan en iyi yöntemlerden birisi de, sürekli yapılan işletme ziyaretleridir. Böylelikle araştırmacıya gözlem yapabilme imkanı da doğmaktadır. Ayrıca, samimi bir ortam yaratılabilindiğinden, üretici motive edilebilmektedir. Kimi zaman köy ziyaretlerine bir pamuk uzmanı götürülerek, proje üreticilerinin tarlalarını görmesi sağlanmakta ve bu uzman tarafından gerekli tavsiyelerde bulunulmaktadır. Deneklerin % 89 u projeyi olumlu değerlendirmekte, kendi hesaplarını detaylı görmede, kar zarar hesaplamada oldukça yararlı olacağını belirtmişlerdir. Ancak bu kadar detaylı günlük tutmanın da zor olacağını dile getirmişlerdir. Üreticilerin en çok yakınması köylere araştırmacıların anket için çok gelip gitmesi ancak üreticiye bir faydasının olmadığı yönündedir. Bu nedenle üretici gerek üniversite, gerek GAP BKİ, gerekse araştırma enstitülerine güvenini yitirmiştir. Üretici bu kuramlarla iç içe olmak istemektedir. Ancak kendisinin bir tarımsal kooperatif kurmak ya da bir kooperatife üye olmak istememesi de oldukça ilgi çekicidir. Diğer bir sorun da, üreticiye götürülen düzensiz tarımsal yayım hizmetleridir. Sürekli değişen tarım politakaları nedeniyle üretici, yayım hizmetine ulaşmada sorun yaşamaktadır. Tar-Gel danışmanları, köylere hemen hemen hiç gitmemekte, daha çok İl ya da İlçe Müdürlerin nde bulunmaktadır. Üreticiler yayım hizmetini daha çok tarımsal ilaç-tohum satıcılarından almaktadır. Son olarak, üreticiler işletme kaydı tutma konusunda tecrübesizdir. Bu konuda gerekli teşvikler yapılarak yönlendirme yapılabilir. Bunun denetimi de gıda Tarım ve Hayvancılık İl ve İlçe ziraat mühendisleri tarafından yapılabilir. Kaynaklar Başbağ, S. Ekinci, R., Akıncı, C., Akın, S., Öcal Kara, F., Tonçer, Ö. 2011. Diyarbakır ve Şanlıurfa İlleri nde Pamuk Sektörü envanterinin Hazırlanması Projesi. Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi. Karacadağ Kalkınma Ajansı tarafından desteklenen TRC2-10-DFD-45 Nolu Proje Barrett, C. B. (1996). On Price Risk and the Inverse Farm Size-Productivity Relationship Journal of Development Economics 51: 193-216. Bery, A. R. ve W. R. Cline (1979). Agrarian Structure and Productivity in Developing Countries. The Johns Hopkins University Press., Baltimore. Binici T., C. R. Zulauf, O. O. Kacira, ve B. Karli (2006) Assessing the Efficiency of Cotton Production on the Harran Plain, Turkey Outlook on Agriculture 35(3): 227-232. Coelli T., S. Rahman, ve C. Thirtle (2003). A Stochastic Frontier Approach to Total Factor Productivity Measurement in Bangladesh Crop Agriculture, 1961-92 Journal of International Development 15: 321-333. Çullu, M. A., I. Çelik, A. Almaca (2000). Degradation of the Harran Plain Soils due to Irrigation: SSST Proceedings of International Symposium on Desertification, Konya - Turkey, 193-197. Çullu, M. A., A. Almaca, Y. Şahin, S. Aydemir (2002). Application of GIS For Monitoring Soil Salinization in The Harran Plain, Turkey: SSST International Conference on Sustainable Land Use and Management, Çanakkale - Turkey, 326-331. GAP Bölge Müdürlüğü (2004). GAP Bölgesel Kalkınma Programı Kırsal Kalkınma Projesi Teklife Çağrı Rehberi; 598

Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma ; :: ilgi: 2004/TUR/2001-01/007. Grabowski, R., S. Kraft, C. Pasurka, H. Y. Aly (1990). A Ray-Homothetic Frontier and Efficiency: Grain Farms in Southern IUinois European Review of Agricultural Economics 17: 435-448. Helfand, S. M. ve E. S. Levine (2004). Farm Size and the Determinants of Productive Efficiency in the Brazilian Center-West Agricultural Economics 31: 241-249. Kephart, William, M., ve M. Bressler (1958). Increasing the Responses to Mail Questionnaires: A Research Study Public Opinion Quarterly 22 (2): 123-132. Özüdoğ ru, T. (2007). Bakış: Pamuk. Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü Sayı 9, nüsha 6. Ankara, Türkiye. http://www.tarimreformu.gov.tr/icerik.aspx?menuid=228 599