TÜRKİYE DEKİ ECZACILIKLA İLGİLİ WEB SİTELERİNİN BAZI İLKELER IŞIĞINDA DEĞERLENDİRİLMESİ Yrd. Doç. Dr. Selen Yeğenoğlu Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Eczacılık İşletmeciliği Anabilim Dalı selen@hacettepe.edu.tr Ecz. Bilge Sözen Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Eczacılık İşletmeciliği Anabilim Dalı bilgesozen@yahoo.com ÖZET Bilgi kaynağı olarak internetin kullanımı hızla yaygınlaşmaktadır. Sağlıkla ilgili web sitelerindeki bilgilerin doğruluğu bu sitelerden faydalanmak isteyen kullanıcıların güvenliği için önemlidir. Bunun için İnternette Sağlık Vakfı (HoN Foundation) gibi kuruluşların belirlediği kriterler bulunmaktadır. Türkiye de ilaç firmalarının web siteleri için İEİS (İlaç Endüstrisi İşverenler Sendikası) ve AİFD (Araştırmacı İlaç Firmaları Derneği) nin kriterleri vardır. İlgili meslek örgütlerinin yapacağı düzenlemelerle internet kullanıcılarına verilen hizmetin kalitesinin arttırılması ve güvenilirliğin sağlanması mümkün olacaktır. ABSTRACT Internet search as a source of information is rapidly becoming common. Whereas the accuracy of information on the websites related to health is important for anyone who wants to benefit from those sites. Because it is a must for the users safety as well. For the safety of internet users there are some principles set like Health on the Net Foundation s. Also in Turkey IEIS (Drug Manufacturers Asscociation) and AIFD (Research Based Drug Firms Association) established some criteria for the websites of drug firms. Such criteria and other principles set by Professional organiztions will make a contribution to increase the quality and reliability of health related websites. Anahtar Kelimeler: internet, web sitesi, eczacılık, kriterler, ilkeler 1. GİRİŞ İnternet, dünya çapındaki bütün kullanıcıları için önemli bir bilgi kaynağıdır. Web sitelerinde yer alan bilgilerin doğruluğu, kullanıcıların beklentilerini ve ihtiyaçlarını karşılayabilmesi açısından önemlidir. Sağlık ile ilgili bilgilerin güvenilirliğinde bu önem daha da artmaktadır. İnternette bilgi almak için incelenen konuların başında sağlık ve finans yer almaktadır [1]. Kişilerin sağlık ile ilgili siteleri ziyaret etmelerinin başlıca nedeni; hastalık ile ilgili belirtilere, tedavi yöntemlerine ve bunlar gibi pek çok bilgiye istedikleri her an kolayca ulaşabilmeleridir [2]. Bütün bunlar göz önüne alındığında sağlık ile ilgili web sitelerinin ne kadar önemli bir rol oynadığı anlaşılmaktadır. Çeşitli kuruluşların belirlediği kriterlerle sağlık ile ilgili web sitelerinin sunduğu hizmetin kalitesinin arttırılması mümkündür. 2. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE İNTERNET İnternetin 1991 yılında kullanıma açılmasından bu yana, kullanıcıların sayısında her geçen gün büyük bir artış gözlenmektedir. 1996 yılında 45 milyon olarak belirlenen kullanıcı sayısının 2002 yılında 500 milyon olduğu saptanmıştır [3]. 46
Bütün dünyada olduğu gibi Türkiye de de internet kullanımı hızla yaygınlaşmaktadır. İnternet kullanımı 2000-2007 seneleri arasında %700.0 artmıştır [4]. İnterneti bilgi kaynağı olarak kullananların oranı 2005 de %45 iken, 2006 da bu oran %60 a yükselmiştir [5]. İnternette ulaşılabilen 800 milyondan fazla web sitesinin %3 ünün sağlıkla ilgili siteler olduğu belirlenmiştir [6]. 3. SAĞLIK İLE İLGİLİ WEB SİTELERİ İÇİN BELİRLENEN KRİTERLER Sağlıkla ilgili web sitelerinin düzenlenmesinde belirli kuralların olması, kullanıcıların güvenliği açısından önemlidir. Bunu sağlamak amacıyla dünyada ve Türkiye de bazı kuruluşların belirlediği kriterler bulunmaktadır. 3.1. İnternette Sağlık Vakfı (Health on the Net Foundation) İnternette Sağlık Vakfı 1995 te kurulmuş olup, kar amacı gütmeyen, devletten bağımsız Birleşmiş Milletler örgütünün Ekonomik ve Sosyal Konseyi tarafından resmen tanınmış bir vakıftır. İnternette Sağlık Vakfı yararlı ve güvenilir çevrimiçi tıp ve sağlık bilgisini ve bu bilgilerin uygun ve verimli kullanımını teşvik edip yol gösteren en önde gelen kuruluştur. 7-8 Eylül 1995 yılında Cenevre şehrinde Sağlık Alanında İnternet ve World Wide Web Kullanımı adlı Konferans sonunda İnternette Sağlık Vakfı nın kurulmasına karar verilmiştir. HoN Web sitesi (www.hon.ch) 20 Mart 1996 da, hem halktan hem de tıp profesyonellerinden internet kullanıcılarına siber dünyada güvenilir sağlık bilgisine ulaşmada rehber olmak amacıyla oluşturulan ilk URL olmuştur. Bu süreçte HON internette sağlık bilgisi konusunda en çok saygı duyulan ve kar amacı gütmeyen portal haline gelmiştir. Vakıf İsviçre de bulunup yerel otoritelerin büyük desteğini almış durumdadır. HON un istatistiklerine göre, Nisan 2006 da dünyada HON code logosunu kullanan 120 000 internet sitesi bulunmaktadır [7]. (EK:1- HoN code ilkeleri) 3.2. İEİS (İlaç Endüstrisi İşverenlerSendikası) İlaç Endüstrisi İşverenler Sendikası, Sendikalar Yasası çerçevesinde 1964 yılında kurulmuştur. İEİS, üyelerine ekonomik, hukuksal ve sosyal yönden daha verimli ve uyumlu çalışma koşullarını sağlamak için faaliyetlerini sürdürmektedir. Yayınladığı Tıbbi İlaç Tanıtım İlkeleri Kılavuzu ile beşeri ilaç ürünlerinin pazarlanmasında endüstrinin yüksek etik standartlarına ulaşabilmesi ve bu düzeyi korumasını sağlamayı amaçlamaktadır. Bu kılavuzda İlaç Firmalarına Ait İnternet Ağ Siteleri Uygulama İlkeleri Kılavuzu yer almaktadır [8]. (EK:2- İlaç Firmalarına Ait İnternet Ağ Siteleri Uygulama İlkeleri, İEİS) Türkiye deki 82 ilaç firmasının 53 ü (% 64.7) ulusal, 29 u (%35.3) ise uluslararasıdır. Ulusal firmalardan 11 inin (%20.8), uluslararası firmalardan 7 sinin (%24.1) web sitesi bulunmamaktadır. Bu sitelerin İEİS nin belirlediği ilkelere uygunluğu incelendiğinde hiçbir sitenin ilkelere tam olarak uymadığı ortaya çıkmıştır [9]. 3.3 AİFD (Araştırmacı İlaç Firmaları Derneği) Araştırmacı İlaç Firmaları Derneği nin hazırladığı Beşeri Tıbbi Ürünlerin Sağlık Mesleği Mensuplarına Tanıtım İlkeleri nde Tanıtımda İnternet Kullanımı maddesiyle internetten verilecek ilaç bilgileri ile ilgili kuralları belirlenmiştir [10]. 4. SONUÇ İnternet, bütün kullanıcılarına sınırsız bir bilgi kaynağı olarak hizmet vermeyi sürdürmektedir. Ancak internetin yeterince düzenli ve güvenli olmayışından dolayı, web sitelerinin sunduğu bilgilerin doğru olup olmadığı da kullanıcılar tarafından anlaşılamamaktadır. Bu sorun internette yer alan sağlık siteleri için de geçerlidir. 47
İnternette yer alan sağlık ile ilgili bilgilerin doğruluğu, bu sitelerden faydalanmak isteyen kişiler için büyük önem taşımaktadır. Sitenin güvenilirliğinin sağlanabilmesi için ilgili kuruluşların düzenleme yapması gerekmektedir. HONcode gibi uluslararası uygulamaların yaygınlaşması, web sitesi hazırlamak isteyenlerin hizmetlerinin iyileşmesini ve kullanıcıların bilinçli şekilde bilgiye ulaşmasını sağlamak adına büyük önem taşımaktadır. İEİS, AİFD gibi ilaçla ilgili kuruluşlar ile TEB gibi eczacılıkla ilgili meslek örgütlerinin yapacağı düzenlemeler ve eğitimlerle internet we web hizmetlerin güvenilirliğinin sağlanması ve kalitesinin yükseltilmesi mümkün olacaktır. KAYNAKLAR: 1. Sillience, E., Briggsi P., Please advise: using the Internet for health and financial advice, Computers in Human Behavior, 2007; 23 (1): 727-748. 2. Oermann, M. H., Using Health Web Sites for Patient Education, Journal of the Wound, Ostomy and Continence Nurses Society, 2003; 30: 217-223. 3. Norum, J., Moen, MA., The Websites of Norwegian hospitals: do they meet national guidelines and patients expectations?, Journal of Telemedicine and Telecare, 2004; 10: 272-276. 4. Europe Internet Stats- Population Statistics: Turkey. Available:http://www.internetworldstats.com/ europa2.htm#tr [accessed: 2007 July 01] 5. Internet kullanicilarinin sayisi hizla artiyor. Available:http://www.ntvmsnbc.com/ news/406359.asp#storycontinues [accessed: 2007 May 09]. 6. Burneo, J. G., An evaluation of the quality of epilepsy education on the Canadian World Wide Web, Epilepsy & Behavior, 2006; 8 (1): 299-302. 7. HONcode: Principles - Quality and trustworthy health information. Available: http://www.hon.ch/honcode/conduct.html [accessed: 2007 February 25] 8. URL:http://www.ieis.org.tr/yeni_site/asp_ sayfalar/index.asp?menuk=11&sayfa=115 [accessed: 2007 July 14] 9. Yegenoglu S, Aslan D, Acar A, Calgan Z. What is missing on their web sites? An evaluation of national and international pharmaceutical companies in Turkey. Telemed J e-health 2005; 11(6):683-91. 10. Araştırmacı İlaç Firmaları Derneği Beşeri Tıbbi Ürünlerin Sağlık Mesleği Mensuplarına Tanıtım İlkeleri, Kasım 2005 EK:1- HoN ilkeleri: (http://www.hon.ch/honcode/turkish/) 1. Güvenilirlik: Web sitesindeki yazarların nitelikleri belirtilmelidir. Tıbbi (sağlık bilgisi) bilgi ya da tavsiye mutlaka tıp eğitimi almış ya da yetkin kişilerce verilmelidir. Durum böyle değilse bir uyarı olarak verilen bilgilerin tıp eğitimi almamış bir uzman veya kuruluşça sağlandığı belirtilmelidir. 2. Tamamlayıcılık: Web sitesindeki bilgilerin hekim-hasta ilişkisinin yerini tutamayacağı uyarısı bulunmalı ve web sitesi bu ilişkiyi tamamlar, destekler biçimde olmalıdır. 3. Gizlilik: Web sitesini ziyaret edenler tarafından siteye gönderilen kişisel bilgilerin gizliliğine ve özel olmasına saygı duyulmalıdır. 4. Atıfta Bulunma: Web sitesinde yer alan bilgilerin kaynaklarına atıfta bulunulmalı ve tıbbi sayfalar yer alıyorsa bunlar da belirtilmelidir. 48
Gerektiğinde HTML bağlantıları/linkleri verilmelidir. Bilgilerin en son güncellenme tarihi belirtilmelidir. 5. Doğrulanabilirlik: Belirli bir tedavi, ticari ürün veya hizmetin yararları ve performansı yukarıda dördüncü ilkede olduğu gibi uygun ve tarafsız kanıtlarla desteklenmelidir. 6. Şeffaflık: Web sitesi yapımcıları siteyi ziyaret edenlerin ek bilgiye ya da yardıma ihtiyaç duyduklarında kendilerine rahatlıkla ulaşabilmeleri için, en açık biçimde e-posta adreslerini web sitesine yazmalıdır. 7. Finansal bildirim: Gerek hizmet gerek malzeme bakımından web sitesine katkıda bulunan ticari ve ticari olmayan kurumların kimlikleri açıkça belirtilmelidir. 8. Reklam politikası: Reklam web sitesi için bir finans kaynağı ise, bu açıkça belirtilmelidir. Web sitesi sahiplerince benimsenmiş olan reklam politikasının kısa bir açıklaması bulunmalıdır. EK:2- İlaç Firmalarına Ait İnternet Ağ Siteleri Uygulama İlkeleri (http://www. ieis.org.tr/yeni_site/asp_sayfalar/index. asp?sayfa=125&menuk=11) 1.Amaç: İlaç endüstrisinin en önemli sorumluluğu kuşkusuz, topluma kaliteli ve güvenilir ilaçlar sunmak ve rasyonel kullanımlarını sağlamak amacıyla bu ilaçlarla ilgili bilgileri, tıbbi ilaç tanıtım ilkelerine uygun şekilde doğru ve tarafsız olarak aktarmaktır. Bu amaca hizmet etmek üzere ilaç firmaları (ilaç üreticileri, ithalatçıları ve dağıtıcıları) internette, firmaları ile ilgili bilgileri, ürünlerinin listeleri ve Sağlık Bakanlığınca onaylanmış prospektüslerini, hedeflenen kitleye yönelik ürün tanıtımı ile ilgili bilgileri, ürünleri ile ilgili sağlık sorunları konusundaki bilgileri ve tıp alanındaki gelişmeleri kapsayan, gerektiğinde yenilenmek üzere, ağ (web) sayfaları hazırlayabilirler. 2. Genel Kurallar: İnternet ağ siteleri İEİS Tıbbi İlaç Tanıtım İlkeleri Kılavuzu hükümlerine tabidir. İlaç firmaları, kendilerinin kurmuş olduğu sitelerden sorumludur. Siteyi ziyaret eden kişilerden, kişiye özel bilgiler alınmışsa, titizlikle saklanmalıdır. 3. Ana Sayfa: Ana sayfanın özellikleri şunlardır Ana sayfada tıbbi ilaç tanıtımı yapılamaz. Sitenin sahibi firmanın açık adresi ve irtibat kurulabilecek tel, faks ve e-posta adresi bulunmalıdır. Sayfanın son güncelleştirildiği tarih belirtilmelidir. Sitenin (veya bölümlerinin) kime yönelik olarak hazırlandığı belirtilmelidir. Topluma yönelik bilgilendirme ve link ler ana sayfaya konulmalıdır. Topluma yönelik bilgilendirmelerde Tıbbi İlaç Tanıtım İlkeleri Kılavuzu nun 1.2.1 ve 2.7 bölümlerindeki esaslara uyulur. Bilgilendirme metninin altına metni hazırlamak için kullanılan referanslar yazılır. Metin içinde bu referanslara gönderme yapmak anlatılması durumunda referans gösterilmelidir. Bilgilerin içeriği hedeflenen kitleye uygun olmalıdır. Bu sitedeki bilgiler, hekim ve eczacıya danışmanın yerine geçemez ibaresi bulunmalıdır. Hekime/eczacılara ve halka yönelik bilgiler, iki bölüm halinde birbirinden ayrılmalı ve hekim/eczacılar için hazırlanan bölüm(ler) ün başına, giriş için Bu bölüm hekim/eczacılar için hazırlanmıştır uyarısı konmalıdır. Ayrıca bu bölümlerin başına doktor / eczacı olmayan kişilerin girişini engelleyen şifreler konulur. İlaç prospektüsleri ve KÜB bilgileri, tanıtım amaçlı olmamak kaydıyla, internette halkın ulaşımına açık olabilir. Ağ sitesi sahibi, siteden sorumlu bir eleman görevlendirir ve adı ana sayfada belirtilir. 49
4. Hekim ve Eczacılara Yönelik Sayfalar: Bu sayfalarda verilen bilgiler, yapılan faaliyetler ve tanıtım etkinlikleri, İEİS tarafından hazırlanmış olan Tıbbi İlaç Tanıtım İlkeleri Kılavuzuna uymak zorundadır. Sitedeki bilgiler o konuda uzman kişiler tarafından hazırlanmalı ve kimin tarafından hazırlandığı, kaynaklarıyla birlikte belirtilmelidir. Aksi takdirde uygun şekilde duruma açıklık getirilmelidir. Ürün tanıtımında, T.C. Sağlık Bakanlığı nın onayladığı prospektüs ve kısa ürün bilgisiyle çelişen bilgiler - başka ülkelerde onaylı olduğu savıyla - kullanılamaz. Ürünlerle ilgili bilgiler için başka sitelere link verilirken, link verilen sitedeki bilgilerin, ilaç kuruluşunun sorumluluğunda olmadığı, faaliyetlerin T.C. yönetmeliklerine uymayabileceği ve T.C. Sağlık Bakanlığı nın onayladığı metinlerden farklı olabileceği konusunda bir uyarı olmalıdır. Ürünlerle ilgili bilgilerin, Bakanlıkça yapılmış olan değişikliklere göre güncelleştirilmesi, site sahibi ilaç kuruluşunun sorumluluğundadır. 50