LiberalleĢme ve Türiye nin Eonomi Coğrafyası Ebru Arıcıoğlu Niğde Üniversitesi, Ġ.Ġ.B.F., Ġtisat Bölümü, Niğde ebruaricioglu@gmail.com ġeip Yazgan Ağrı Ġbrahim Çeçen Üniversitesi, Ġ.Ġ.B.F., Ġtisat Bölümü, Ağrı syazgan@agri.edu.tr GiriĢ 1980 lı yılların baģından itibaren Türiye eonomisi liberal bir dıģ ticaret politiası izlemeye baģlamıģ ve eonomisini dünya ile bütünleģtirme yoluna gitmiģtir. Bu politialar doğrultusunda, ihracata yöneli sanayileģme stratejileri uygulanmaya baģlanmıģ ve toplam ihracat içinde imalat sanayinin payı hızla artmıģtır. TUĠK verilerine göre 1980 yılında imalat sanayinin toplam ihracat içindei payı %36 ien bu oran 1990 yılında %81 e, 2010 yılında ise %92 ye yüselmiģtir. Türiye nin dıģ ticaretini Ģeillendiren bir diğer önemli geliģme ise Türiye ile Avrupa Birliği (AB) arasında Gümrü Birliği ni tesis eden Ortalı Konseyi Kararı dır. 1 Oca 1996 da yürürlüğe giren Gümrü Birliği anlaģması, Türiye nin üçüncü ülelerden ithal edilen sanayi malları için Birliğin orta gümrü tarifelerini benimsemesini içermetedir. Bu çalıģmanın amacı 1992-2008 yılları arasında dıģa açılma süreci ile birlite Türiye nin eonomi coğrafyasında meydana gelen değiģimleri ve bu değiģimlerin seyrini ortaya oymatır. Teori Çerçeve Günümüzde üreselleģme ile birlite her türlü ticaret ve taģıma maliyetleri düģmüģ, faat bu durum firmaları meâna duyarsız hale getirmemiģ tam tersine firmalar arasındai yoğun reabet, firmaları maliyetlerdei üçü farlılılara daha duyarlı hale getirmiģtir. Bu durum sanayi üretiminin belirli meânlarda yığılmasına/ yoğunlaģmasına yol açmıģtır. Sanayinin belli bir alanda yığılmasını 1 inceleyen ve modelleģtiren yalaģımlardan en yaygın bilineni Paul Krugman öncülüğünde geliģtirilen Yeni Eonomi Coğrafya Teorisidir. 1990 lı yılların baģında ortaya atılan Yeni Eonomi Coğrafya Teorisi temel olara sanayinin yığılmasını ve bu yığılmalara yol açan fatörleri analiz etmetedir. Yeni Eonomi Coğrafya Teorisinde sanayinin meân tercihi, merezcil ve merezaç güçlerin arģılılı etileģimi ile açılanmatadır. Bu ii birbirine zıt gücün göreli üstünlüğü o merezde bir yığılmaya ya da o merezden uzalaģılmasına yol açar. Merezcil Güçler; piyasa büyülüğü, iģgücü piyasasının derinliği, dıģsal eonomilerdir. Bunlar Marshall ın lasi dıģsal eonomilerin aynalarıdır. Merezaç güçler ise; sabit fatörler, topra rantı ve negatif dıģsal eonomilerdir. Tablo.1. Merezcil ve Merezaç Güçleri Merezcil Güçler Merezaç Güçler Piyasa büyülüğü Hareetsiz fatörler ĠĢgücü piyasasının derinliği Topra rantı Pozitif dıģsal eonomiler Negatif dıģsal eonomiler Kayna: Krugman (1998,8). Yeni Eonomi Coğrafya Teorisi, firma düzeyindei ölçe eonomileri, fatör hareetliliği ve taģıma maliyetleri arasındai etileģimin yarattığı biriimli bir nedenselliğin itisadi faaliyetin yığılmasına ve benzer, hatta aynı olan bölgelerin temel yapılarının içsel olara farlılaģara zengin merez ile fair çevre haline geldiğini formüle etmetedir. Bu 1 Yeni Eonomi Coğrafya literatüründe genellile yığılma, ümelenme, toplanma ve yoğunlaģma avramları birbirleri yerine ullanılmatadır. Kavram argaģasına yol açmama için çalıģmada yığılma avramı ullanılacatır. 217
tür bir biriimli nedenselliğin ortaya çımasını sağlayaca çeģitli yollar bulunmatadır (Ottaviano ve Puga, 1998: 712). Bunlardan ili; bölgeler arasında iģgücünün hareetliliğidir. YEC teorisinin temel modeli olara abul edilen ve Krugman (1991a) tarafından geliģtirilen merez-çevre modeline göre, iģçilerin bölgeler arasındai hareetliliği ile ölçeğe göre artan getiri ve taģıma maliyetlerinin arģılılı etileģimi, taģıma maliyetlerinin düģüģü ile birlite firmaların ve iģçilerin bir yerde yığılması için bir teģvi oluģturmatadır. Biriimli nedenselliği yaratan diğer bir meanizma ise sanayiler arasındai ileri ve geri bağlantılardır. Uluslararası bağlamda iģgücü hareetliliğinin önündei yüse engeller, yığılmanın itici gücü olan iģgücünün hareetliliğini sınırlamatadır. Bu durumu göz önüne alara Krugman ve Venables (1995) ve Venables (1996), sanayiler arasında diey bağlantıların iģgücü hareetliliği gibi, piyasa büyülüğünün içsel olara belirlenmesine neden olduğunu çalıģmasında ortaya oymuģtur. DıĢsallı, piyasa büyülüğü gibi avramlar dıģ ticaret politiaları ve tercihler ile de yaından ilgilidir. Buna bağlı olara, sanayinin bölgesel dağılımına dıģ ticaret yönünden de bama olanalıdır. Ticaret politialarının büyüme üzerindei etisi yaygın biçimde incelenen bir onudur. Bunun yanında dıģa açılmanın büyüme ve genel refah üzerindei dolaylı etisinin olabileceği üzerinde durulan diğer bir onudur. Böylece ticaret politialarının genel refah düzeyini belirleyen fatörlerden biri olara alınan bölgesel eģitsizliler üzerindei etisi, dıģa açılma sürecinde sanayinin meânsal dağılımını nasıl değiģtiğine baara değerlendirilmetedir (Doğruel ve Doğruel, 2005: 231-232). Yeni Eonomi Coğrafya Teorisinin geliģtirdiği bir baģa model ise, geliģmete olan ülelerin uyguladığı serbest dıģ ticaret politialarının ülenin sanayi coğrafyası üzerindei etilerini analiz etmetedir. Krugman ve Elizondo (1996), II. Dünya SavaĢı sonrasında geliģmete olan ülelerde metropollerin ortaya çımasında ithal iameci sanayileģme politialarının rolünün büyü olduğunu vurgulamıģtır. Bu tür politialardan vazgeçilmesi durumunda ise metropollerin büyümesi durmatadır. ÇalıĢmanın esin aynağı dünyanın en alabalı Ģehirlerinden biri olan faat serbest dıģ ticaret politiası izlemeye baģladıtan sonra önemli bir âdemi merezileģme süreci yaģayan Mesio City olmuģtur. Krugman ve Elizondo (1996), çalıģmalarında serbest dıģ ticaret politialarının, sanayinin yerleģiminin dağılmasına yol açtığını vurgulamıģlardır. SerbestleĢme ile birlite, üleler ürettileri malların büyü bir ısmını yurt dıģına ihraç ederen, tüeteceleri malların büyü bir ısmını da ithal edebilirler. Bu durum, sanayinin yığılmasına yol açan ileri ve geri bağlantıların zayıflamasına ve sanayi yerleģiminin üle içine dağılmasına yol açacatır. Yöntem Bu çalıģmanın amacı 1992-2008 2 yılları arasında dıģa açılma süreci ile birlite Türiye nin eonomi coğrafyasında meydana gelen değiģimleri ve bu değiģimlerin seyrini ortaya oymatır. Analizde ullanılan 1992-2001 yılları arasındai veriler, TÜĠK ten temin edilen Rev.3 sınıflandırmasına göre il düzeyindei imalat sanayi verileridir. 2002-2007 dönemi için ullanılan veriler ise yine TÜĠK ten temin edilen Nace 1.1 sınıflandırmasına göre yapılmıģ bölgesel düzeydei verilerden oluģmatadır. Türiye nin eonomi coğrafyasında meydana gelen değiģimleri ortaya oyma için analizde ele alınan meânsal birim, Düzey 2 (NUTS 2) sınıflandırmasına giren 26 bölgedir. ÇalıĢmada, ii basamalı ISIC (International Standard Industrial Classification) Rev. 3.1 ve Nace (Nomenclature statistique des activités économiques dans la Communauté 2 ÇalıĢma, TUĠK ten alınan veri setinin baģlangıç yılı 1992 olduğu için bu yıldan baģlamatadır. Daha esi yılların veri seti ile bu veri seti birleģtirilememiģtir. Tür imalat sanayine ait en güncel veri 2008 yılına ait olduğu için analizin bitiģ yılı 2008 olmuģtur. 218
européenne) 1.1 3 sınıflandırmasına göre tüm imalat sanayi setörlerinin yığılması/yoğunlaģması ve bu yoğunlaģmaların zaman içindei seyri analiz edilmiģtir. TUĠK, 2002 yılından itibaren AB sanayi sınıflandırma sistemi Nace ullanılmaya baģlanmıģtır. ISIC Rev 3.1 ile Nace Rev 1.1 arasında sadece iili düzeyde tam geçiģ mümün olduğu için analiz edilen setörler iili düzeydedir. ÇalıĢmada endüstrilerin coğrafi yoğunlaģmasını ölçme için literatürde ullanılan dört farlı endes ullanılmıģtır. Bu endesler: Gini Katsayısı, Krugman Endesi, Entropy Endesi ve Meânsal YoğunlaĢma Endesidir. Gini atsayısı, sanayinin yoğunlaģmasını ölçmede sılıla ullanılan bir indestir. Gini atsayısı, bir sanayi yapısının eģit dağılımdan ne ölçüde farlılaģtığını göstermetedir. Gini atsayısı 0 ile 1 arasında değer almatadır; daha yüse atsayı sanayinin daha fazla yoğunlaģtığını göstermetedir (Wang ve Wei, 2008: 180). Gini atsayısı aģağıdai gibi hesaplanmatadır. G i = 1 2N 2 µ, i sanayisinin ortalama bölge payı j x ij X i x i X i N bölge sayısı X i, i sanayisinin toplam üretim, istihdam veya atma değeri x ij, x i i sanayisinin j ve bölgelerindei üretim. Hesaplamada olaylı amacı ile aģağıdai denlem ullanılmıģtır: G i = 2 N j x ij N+1 N j =1 (He vd, 2008: 929). X i N Literatürde endüstrilerin coğrafi yoğunlaģmasını hesaplama için ullanılan diğer bir endes de Krugman Endesidir. Krugman Endesinde de daha yüse atsayı daha yüse yoğunlaģma anlamına gelir. Endes 0 ile 2 arasında değer almatadır. Krugman Endesinin formülü aģağıda gösterilmiģtir. K i t = abs s i t s i t (Midelfart-Knarvi vd., 2000). Denlemde, s i t = x i t x i t dir. Endüstrilerin coğrafi yoğunlaģmasını hesaplama için ullandığımız diğer endesimiz Entropy Endesidir. Entropy Endesinin formülü aģağıdai Ģeildedir: E i t = s i t ln ( s i t ) (Aiginger-Davies, 2004). Entropy Endesinde, Gini Katsayısı ve Krugman Endesinden farlı olara endes değerinin yüselmesi daha düģü bir yoğunlaģma anlamına gelmetedir. Endesin değeri çalıģmamızda ln(22)=3.091 ve o arasında değerler almatadır. ÇalıĢmamızda ullanacağımız son endes ise Meânsal YoğunlaĢma Endesidir. Bu endes formülünün içerisinde diğer üç endes formülünden farlı olara alan büyülüleri yer almatadır. Endes 0 ile 2 arasında değerler almata ve daha yüse endes değeri daha yüse yoğunlaģma anlamına gelmetedir. Meânsal YoğunlaĢma Endesinin formülü aģağıda gösterilmiģtir: N M i t = i abs( l i t alan i ) (Wolf, 2007) Denlemde, l i t = x i t dir. i x i t ÇalıĢmada hesaplanan yoğunlaģma endesleri, istihdam cinsinden hesaplanmıģtır. 3 ISIC Rev 3.1 ile NACE Rev 1.1 arasında ısım (harf düzeyinde) ve bölüm (iili düzeyde) bazında tam, grup (üçlü düzeyde) %79.50 ve sınıf (dörtlü) %66.44 oranında geçiģ mümündür (http://tuiapp.tui.gov.tr/diess/donusumtablosuacilamasigetiraction.do?id=76). 219
Sonuçlar: 1992-2008 döneminde her yıl, 22 adet endüstri için hesaplanan tüm endeslerde imalat sanayinin coğrafi yoğunlaģmasının azaldığı tespit edilmiģtir. Tablo.2. Endüstrilerin Coğrafi YoğunlaĢmalarındai DeğiĢim 1992 2008 Gini Katsayısı 0.795 0.730 Krugman Endesi 0.878 0.707 Entropy Endesi 1.736 1.966 Meânsal YoğunlaĢma Endesi 1.472 1.332 Endüstrilerin coğrafi yoğunlaģması üzerinde Gümrü Birliğinin etisini araģtırma için, 1992-1995 ve 1996-2008 dönemleri için hesaplanan yoğunlaģma atsayılarının ortalamaları arģılaģtırılmıģtır. Endesi Tablo.2. Endüstrilerin Coğrafi YoğunlaĢmalarındai DeğiĢim 1992-1995 1996-2008 Gini Katsayısı 0.793 0.762 Krugman Endesi 0.844 0.764 Entropy Endesi 1.750 1.879 Meânsal YoğunlaĢma 1.461 1.405 Tabloda görüldüğü gibi, arģılaģtırma sonucunda hesaplanan tüm endesler için yoğunlaģmanın azalmıģtır. Te te endüstrileri ele aldığımızda ise tüm endüstrilerde en ço yoğunlaģan il üç endüstri 30 odlu Büro muhasebe ve bilgi iģleme maineleri imalatı endüstrisi, 32 odlu Radyo, televizyon, haberleģme teçhizatı ve cihazları imalatı endüstrisi ve 33 odlu Tıbbi aletler; hassas ve opti aletler ve saat imalatı endüstrisidir. En az yoğunlaģan il üç endüstri ise 15 odlu Gıda ürünleri ve içece imalatı endüstrisi, 20 odlu ağaç ve mantar ürünleri imalatı (mobilya hariç); hasır ve buna benzer, örülere yapılan maddelerin imalatı endüstrisi ve 33 odlu BaĢa yerde sınıflandırılmamıģ maine ve teçhizat imalatı endüstrisidir. Sonuç ÇalıĢmada, 1992-2008 yılları arasında dıģa açılma süreci ile birlite Türiye nin eonomi coğrafyasında meydana gelen değiģimler ve bu değiģimlerin seyri ortaya onmuģtur. LiberalleĢmenin, Tür Ġmalat Sanayinin yoğunlaģması üzerindei etileri Gini Katsayısı, Krugman Endesi, Entropy Endesi ve Meânsal YoğunlaĢma endesleri ullanılara incelenmiģtir. Sonuç olara, 1992-2008 döneminde dıģa açılmanın sanayinin bölgesel dağılımında belli bir yoğunlaģmadan ço hafif düzeyde de olsa dağılmaya neden olduğu görülmüģtür. Bu sonuç bize, liberalleģmenin Tür Ġmalat Sanayi üzerindei etisinin Yeni Eonomi Coğrafya Teorisi nin temel modelinde olduğu gibi merez-çevre yapısı yaratma Ģelinde değil, Krugman-Elizondo hipotezinin öngördüğü gibi sanayinin dağılması Ģelinde olduğunu göstermiģtir. Kaynaça Aiginger, K. ve Davies S. W. (2004). Industrial Specialization and Geographic Concentration: Two sides of the Same Coin? Not for the European Union. Journal of Applied Economics, vol. VII, No. 2, 231 248. Doğruel, S., Doğruel, F.(2005). DıĢa Açılma Sürecinde Türiye de Ġmalat Sanayinin Bölgesel Dağılımındai DeğiĢme. Prof. Dr. Halu Erlat. (Ed.). Bölgesel GeliĢme ve Adeniz Eonomisi (s.229-251). Anara: Türiye Eonomi Kurumu. He, C., Wei, Y.D., Xie, X. (2008). Globalization, Institutional Change, and Industrial Location: Economic Transition and Industrial Concentration in China. Regional Studies, vol. 42, No. 7, 923-945. Krugman, Paul (1991a). Increasing returns and economic geography. Journal of Political Economy, vol. 99, 483 499. Krugman, Paul (1991b). Geography and Trade. The MIT Press. 220
Krugman, Paul (1998) What s New About The Economic Geography?, Oxford Review of Economic Policy, 14: 7-17. Krugman, Paul. ve Elizondo, Livas (1996). Trade Policy and the Third World Metropolis. Journal of Development Economics, 49,137 150. Midelfart-Knarvi, K., Overman, H., Redding, S. ve Venables, A. (2000). The Location of European Industry. European Commission Economic Papers, 142. Ottaviano, Gianmarco ve Diego Puga, Agglomeration in the Global Economy: A Survey of The New Economic Geography, The World Economy, cilt 21, sayı 6, 1998, 707-731. Venables, A. J. (1996). Equilibrium locations of vertically lined industries. International Economic Review, Vol. 37,341-359. Wang, W. ve Wei, H. (2008). Industry Characteristics, Spatial Competition and Industrial Concentration Evidence From China. China Economic Journal, Vol.1, No.2, 177-190. Wolf, N. (2007). Endowments vs. maret potential: What explains the relocation of industry after the Polish reunification in 1918?. Explorations in Economic History, 44,22 42. Eler ġeil 1. 1992-2008 döneminde Tüm Ġmalat sanayinde coğrafi yoğunlaģma 221
222