Ocak Y1I: 11 Say1: 15 ,.. '''''",,., lcuimt. January Volume: 11 Numbers: 15

Ocak-2006 Y1I: 11 Say1: 15,.. '''''",,., lcuimt January- 2006 Volume: 11 Numbers: 15

~--~- DOGU COGRAFYA DERGiSi EASTERN GEOGRAPHICAL REVIEW ~SSN 1302-7956J r -i Yaz1 Kurulu (Editorial Advisory Board) l I Prof. Dr. I-layati DOG ANA Y (Ba~kan) Prof. Dr. I-lakk1 Y AZICI Prof. Dr. Kenan ARIN<; Prof. Dr. Saliha KODA Y Prof. Dr. Liitfii OZA V Prof. Dr. Halil KOCA Yrd. Doc;. Dr. i. Fcvzi SAHiN Prof. Dr. Hakk1 Y AZICI Prof. Dr. ibrahim GONER Prof. Dr. Nuriye GARiPAGAOGLU DO\:. Dr. Abdullah KOSE Yrd. Doc;. Dr. Ona! OZDEMiR Ya.wt S11ruml11/11k (Legal Responsibility) Yazilann ic;criginckn yazarlan sorumludur. The authors arc responsible for the contents of their papers. Yay111c1 (Publication) <;izgi Kitabevi www.cizgikiiabevi.com Yaz1 i,1 /eri Soru111l11su Yrd. Doc;. Dr. Fcvzi SAHiN Ba.1 1111 (Printing Press) DiZGi OFSET Yaz1~ma Adreslcri (Correspondence Address) ' Prof. Dr. Hakk1 Y AZICI Kocatepe Dniversitesi AfYun Ejjitim Fakiiltesi Tlf: 0272. 228 14 18 e-mail: hyazici@kocatepe.edu.tr Yrd. D0<;;. Dr. i. Fcvzi SAHiN Aratiirk Universitesi Deka111 K(bm Karabekir Egitim Fakultesi So.1yal Bilgiler Ejjitimi Ana Bilim Dalt Ba~ ka111 25240 - r:11m111 T(f:" 0442. 231 42 11 e-mail: (fevzi@acauni.edu.tr <;izgi Kitabevi (Cizgi Publishing House) Mi mar Muzaffer Cad. 62/D KONYA Tel: 353 62 66 Faks: 353 10 22 www.ciz.gi kitabevi.com

DOGU COGRAFYA DERGiSi EASTERN GEOGRAPHICAL REVIEW Ocak (January) 2006 Say1 (Volume): 15 15. SA YININ HAKEM KURULU Prof. Dr. HakkI Y AZICI Afyon Kocatepe Universitesi Prof. Dr. Ramazan OZEY Marmara Universitesi Prof.Dr. Ftisun SOYKAN Ege Universitesi Prof..Dr. Mustafa MUTLUER Ege Universitesi Prof.Dr. ibrahim GUNER Mugla Universitesi Prof.Dr. Ali Sel9uk BiRiCiK Marmara Universitesi Prof.Dr. Suna DOGANER istanbul Universitesi Prof.Dr. Halil KOCA Atattirk Universitesi Prof.Dr. Kenan ARIN<:: Atattirk Dniversitesi Do9.Dr. Ali UZUN Ondokuz May1s Universitesi Do~.Dr. Saliha KODAY Atattirk Universitesi Do~.Dr. Cevdet YILMAZ Ondokuz May1s Universitesi Do9.Dr. Hali! ibrahim ZEYBEK Ondokuz May1s Universitesi Yrd.Do~.Dr. Alparslan ALiAGAOGLU Baltkesir Universitesi

I. Ara~.Gor. Bayram <;ETiN Kefe Yaylasmda (Serilllzisar-Denizli) Fonksiyon Degi$ikligiyle Orwya <;ikan Rekreasyonel Faaliyetler... 175 Yrd.Do\:.Dr. Salih CEYLAN, Yrd.Do9.Dr. Hi lmi DEMiRKA YA Dim Magaras111111 (Alanya) Kayllak Degerleri, Turizmde K11llan111111 e Siirdiiriilebilirligi...... 199 Yrd.Do\:.Dr. Serkan DOGANAY, Yrd.Do9.Dr. Mete ALIM, Ar~.Gor. N.Tanfer ALT AS Dogu Karadeniz Boliinzii'nde Tunmrgil Tan1111........... 223 Yrd.Do9.Dr. Adem BASIBUYUK Demiryoluna Bogh Olarak Kurulan Bir fire Merkezi: ilir ( Erzi:ican )..... 251 Yrd.Do\:.Dr. Yilmaz ARI Ramsar Sozle$mesi'nin Doga Koruma Yakla$1m11w Ele$tirel Bir Bak1$...... 275 Yrd.Do\:.Dr. Mete ALIM, Yrd.Do\:.Dr. Serkan DOG ANA Y, Dr. Oguz SiMSEK Dtkemize Yonelik Gori ere Bir Omek: Alu ska Tiirkleri....303 Dr. Ahmet YILDIRIM Koyulhisar-Kuzulu (Sivas) Heyelammll Jeomoifolojik Etiidii..... 323 Dr. M.Akif CEYLAN E$me 'nin ( U$ak) Kurulu$U, Geli$mesi ve Fonksiyonel Ozellikleri.339 Germi$ Saydar indeksi...... 379..

Citrus Agriculture in Eastern Black Sea Region DOGU KARADENiz BOLUMU'NDE TURUN<;GiL T ARIMI Yrd.Do~.Dr.Serkan DOGANAv' Yrd.Do~.Dr. Mete ALIM 2 Ar~.Gor.N.Tanfer ALTAS 2 T Ozet Tiirkiye, konumu ve cografi ozellikleri nedeniyle cok cesitli meyvelerin yetistirildigi bir iilkedir. Bunlardan birisini de turuncgiller olusturur. Turuncgil tartmt, daha cok Akdeniz ve Ege bolgeleri ile Guney Marmara Boliimii 'nde yogunlasmtsur. Bunlann distnda turuncgil tarunuun yaptldig: sahalardan biri de Dogu Karadeniz Bolumii'diir. Burada basta Rize olmak iizere Trabzon, Artvin ve Giresun illerinin ozellikle kiyi kesimlerinde turuncgil bahcelerine rastlanir. 2002 ydi itibariyle Dogu Karadeniz Boliimii'nde bulunan 428417 turuncgil agactndan 7083.5 ton meyve elde edilmistir. Turuncgil agaclaruun % 72.8 (312 108 adet) kadaruu mandalina agaclart olusturur. Turuncgil agaclannin % 46.5'i (199 250 adet), iiretimin ise % 52.4 'ii (3 709 ton) Rize iline aittir. Boyle olmakla birlikte turuncgil tanmi, Dogu Karadeniz Boliimii'nde gelir getiren bir ekonomik faaliyet durumunda degildir. tuu«ozelliklerinin getirdigi olumsuzluklar ve uygulanan ekstansif metotlar, iirun miktari ve kalitenin diismesine neden olmaktadir. Bu nedenle elde edilen iiriinler, biiyiik olciide yerel pazarlarda sousa sunulur. Anahtar Kelimeler: Tarim, Turuncgil, Dogu Karadeni: Boliimu I Ataturk Universitesi, Kazim Karabekir Egitirn Fakultesi, Sosyal Bilgiler Egitimi Anabilim Dah, Erzurum. 2 Ataturk Universitesi, Kazun Karabekir Egitim Fakultesi, Cografya Egitimi Anabilim Dah, Erzurum. Eastern Geographical Review 15 223

Dogu Karadeniz Bolumu' ndeturuncgii TarJI11l Abstract Turkey is a country where a number of different kinds of fruits can grown because of its location and geographical features. One of these varieties is citrus. Citrus agriculture is mostly carried out mostly in Mediterranean, Aegean and Southern Marmara regions. Added to there is Eastern Black Sea region. Citrus.fields take place mostly in Rize, and then in coastal parts of Trabzon, Artvin and Giresun. 7083.5 tons of citrus fruit was obtained from 428 417 citrus trees in 2002 in Eastern Black Sea region. About 72.8 % (312108) ofcitrus trees are tangerine. 46.5 % (199 250) ofcitrus trees and 52.4 % (3709 tons) ofthe production comes from Rize. Yet, it should be noted that citrus agriculture is not an income-generating economic activity in Eastern Black Sea region. Disadvantages ofthe climate and primitive methods applied cause a decrease in the quantity and the quality ofproduction. For this reason, most ofthe product obtained is sold in local markets. Key Words: Agriculture, Sea region Citrus, Eastern Black 224. Dogu Cografya Dergisi 15

Citrus Agriculture in Eastern Black Sea Region DOGU KARADENiz BOLUMU'NDE TURUN<;GiL TARIMI Citrus Agriculture in Eastern Black Sea Region I-Giri~ Bu arastirmanm konusunu, Dogu Karadeni: Biiliimii 'nde Turuncgil Tartmt olusturmaktadir. Burada turuncgil tanrm basta Rize olmak uzere Trabzon, Artvin ve Giresun illerinin ozellikle kiyi kesimlerinde yogunluk kazannusnr (Harita 1). Harita 1. Konum Haritasi. Tanm sektorunde ekonomik onemi giderek artan faaliyetlerden birisi de meyveciliktir. Dunya nufusunun beslenmesi acismdan da onem tasryan meyveler, buyuk bir cins ve tiir zenginligi gosterirler. Ornegin, karasal iklim bolgelerine uyum saglarrus turler toldugu gibi; ilunan iklim bolgeleri, subtropikal ve tropikal iklim bolgelerinin, ayn ayn kendi iklimlerine ozgti meyveleri vardir (Doganay, 1998: 177). Meyvecilik acismdan, zengin tilkelerden birisi de, Ttirkiye'dir. Ulkernizde iklim ozellikleri ve toprak yonunden farkh yorelerin bulunrnasi; Eastern Geographical Review 15 225

Dogu Karadeniz Bolumu'nde Turuncgil Tanrru tropikal iklim bolgelerinin meyvelerinden, subtropikal ve serin bolgelerin meyvelerine kadar, bircok meyvenin yetistirilmesine zemin hazrrlarmsnr, Iste bunlardan birisini de, narenciye olarak da bilinen, turuncgil meyveleri olusturrnaktadir. Turuncgil (narenciye) terimi, portakal, mandalina, limon, greyfurt ve turunc gibi kultur bitkilerinin genel adidir. Ana vatanr Guneydogu Asya, <::.H.C. ve Hindistan olan turuncgil meyveleri (Hume, 1966: 1), Buyuk Cografya Kesifleri sonrasmda Akdeniz havzasma getirilerek yetistirilmeye baslanrmstir (Doganay, 1998: 205). Dunya turuncgiller uretimi 1960'h yillardan gunumuze kadar duzenli ve hizh bir artis gostermistir. Uretirn artismda hem bahce alanlanndaki genisleme ve hem de verim arnslan etkili olmustur. 1961 yilmda 25 milyon ton kadar olan tiretim, yaklasik 4 kat artarak 2002'de 105 milyon tona ulasmistir, Dunya uretiminin e,;o~ buyuk bir bolumimu (% 72.2) portakal olusturmaktadir, Bunu sirasiyla mandalina (% 10.8) ve limon (% 9.1) izlemektedir (Tuzcu-Erkan-Emeksiz-Sengtil-Hlzal-Seker-KaplankIran Ulubelde-Yesiloglu-Akkaya, 1995: 621). Ttirkiye'de turuncgil tanrm, Akdeniz ve Ege bolgelerinin kiyi kesimlerinde yogunluk kazanrrusnr. Bunun dismda, az da olsa, Gtiney Marmara Bolumu ve Karadeniz Bolgesi kiyrlannda turuncgil.tanrru yapilmaktadir. Boyle bir cografi dagihsi ortaya koyan temel etmen sicaklikut, Ozellikle dusuk sicakhk degerleri, turuncgillerin yayilmasnu srmrlandiran en onemli iklim unsurudur. Ulkemizde gerek turuncgil bahce alanlan ve gerekse de tiretim miktarlan surekli bir arns gostermistir. 1950'de 5 milyon adet olan agac sayrsi, gtintimtizde 30 milyon adete yaklasmisur. Hem turuncgil meyveleri agae,; sayismm giderek artmasi ve hem de verim degerlerinin yukselmesi, Turkiye turuncgil tiretiminin belirgin bir sekilde artmasma zernin hazrrlarmsnr. Nitekim 1950 yilmda toplam tiretim yaklasik 200 bin ton kadarken, 2002 yihnda bu miktar 2.5 milyon tonu (2 493 000 ton) bulmustur (www.fao.org). Dolayrsiyla Turkiye, Dunya turuncgil tiretiminin yaklasik % 2.4'tinti karsilarrusnr. Bu uretimin, % 47.3'tinti portakal, % 25.4'tinti mandaiina, % 23.5'ini limon ve % 3.8'ini ise digerleri (turunc ve greyfurt) olusturur. Bu tiretim degerleriyle Ttirkiye, Dtinya turuncgil tiretiminde 12. srrada yer ahr (2002 yih itibariyle). Ttirkiye'de turuncgil tanmmm yapildrgi sahalardan birisini de Karadeniz BOlgesi ozellikle de Dogu Karadeni; Boliimu kiy: kusagi olusturur. Burada Rize iii basta olmak tizere, Trabzon, Artvin ve Giresun iilerinin kiyi kesimlerinde de turuncgil bahcelerine rastlamr, Gerekli olan iklim kosullannm lokal olculerde de olsa bu sahada bulunusu, turuncgil tanrm icin elverisli bir ortam olusturmustur. Akdeniz ve Ege bolgelerindeki 2.26. Dogu Cografya Dergisi IS

Citrus Agriculture in Eastern Black Sea Region kadar ticari tanmsal faaliyet ozelligi gostermese de, findik ve cay gibi ekonomik lirlinlere altematif olusturrnasi yamnda tanmda cesitlilik acismdan onemlidir, Turkiye turuncgil agaclanmn yaklasik % 1.4'li Rize, Artvin, Trabzon ve Giresun illerinde bulunmaktadir. Dogu KaradenizBoltunu'nde top1am turuncgil agaci sayisi 428 417 kadardir. Bunlann % 86.5'i (370635 adet) meyve veren yastaki agaclar, % 13.5'ini ise (57 782 adet) meyve vermeyen yastaki agaclar olusturur (Tablo 6, Tablo 7, Sekil 2). Turuncgil agaclannm turlere dagihmma bakildigmda sirasiyla % 72.8'ini mandalina (312 108 adet), % 20.6'slm portakal (88 252 adet), % 6.5'ini limon (27657 adet) ve % 0.1'ini ise greyfurt (400 adet) olusturur (Tablo 7, Sekil 2). Dogu Karadeniz Bolumu'ndeki turunc;gilagac;lannlll cografi dagihnu incelendiginde, Rize ilinin basta geldigi gorulur, Nitekim turuncgil agaclannm % 46.5 kadan (199 250 adet) bu ilde bulunur. Bunu srrasiyla Trabzon (% 22.8), Artvin (% 20.9) ve Giresun (% 9.8) illeri takip eder (Tablo 6, Sekil 1). Tlirkiye turuncgil liretiminin (2002 yih), yaklasik % 0.3 kadan (7 083.5 ton) Dogu KaradenizBolumu'nden elde edilmistir. Burada liretimin % 52.4'li (3709 ton) Rize, % 21.8'i (1541 ton Trabzon, % 19.1'i (1 355 ton) Artvin ve % 6.7'si (478.5 ton) ise Giresun illerinden saglanrmsnr (Tablo 9, Sekil 4). En cok liretilen turucgil tlirlerini mandalina ve portakal olusturur. Ozellikle mandalina 5 058 tonluk (% 71.4) liretimiyle basta gelir (Fotograf 1). Bunu sirasryla portakal (% 24.1), limon (% 3.8) ve greyfurt (% 0.7) takip eder. Fotograf 1. Dogu Karadeniz Bolumu'nde, hem aga<; sayisi ve hem de liretim miktan bakimmdan, basta gelen turuncgil turu mandalinadir. Eastern Geographical Review 15 227

Dogu Karadeniz Bolumu'ndc Turuncgil Tanm: 2-Turuncgillerin Yetisme Kosullan Ortalama ornru 80-100 yil arasmda degisen turuncgil agaclan, 3-4 yillrk olduklannda UrUIl vermeye baslarlar. Ekonomik olarak verim ise ancak 10 yilhk olduklarmda soz konusudur. Turuncgil turlerine ve uretilen bolge sartlanna bagh olarak yetiskin agaclardan ortalama 70-140 kg meyve almabilir, Turuncgil tantrum etkileyen en onemli dogal cevre kosullarmi iklim ve toprak ozellikleri olusturur. iklim denilince, ilk degerlendirilmesi gereken unsur sicaklikxu: Turuncgillerin yayihsuu simrlandrran en buyuk etmen dusuk srcakliklardir. Gerek dusuk, gerekse yuksek sicakliklar turuncgillerde meyve verimliliginive kalitesini olumsuz yonde etkiler. Turuncgiller dusuk srcakhklardan cok etkilenirler. Soguga en hassas tiir limondur. Limon 0 "C'de, portakal -2 "C'de, greyfurt -3 "C'de, mandalina ise -4 "C'de zarar gorurler. Don olayt uzun surerse zarar da buna baglr olarak attar. Don olaymm verecegi zarar, agacm meyveli ya da meyvesiz olmasma gore degisir, Meyveli turuncgil agaci dondan daha cabuk ve daha cok etkilenir. Turuncgil agaclannda buyumenin baslamasi icin 12-13 C sicakhk gereklidir. 26-28 "C'de en hizh buytime 01 urken, 30 "C'nin ustundeki sicakhklarda ise buyume durur. Tropikal bolgelere ait olan turuncgil meyve agaclanmn yetisebilmesi icin, yrlhk yagis tutannm en az 1000-1200 mm ve mevsimlere dagihmmm da dengeli olmasi gerekir (http://www.antalyatarim.gov.tr). Turuncgil tanrruru yakmdan etkileyen bir diger iklim unsuru da riizgfirdlr. Ruzgar hem hrziyla (agaclann kmlmasi, meyve dokumu) ve hem de soj'uk olmasi durumunda turuncgillere zarar verir. Bu yuzden turuncgil bahcesi kurulacak yerlerin hakim ruzgarlara karst korunmasi gerekir. Turuncgil bahceleri engebeli yerlerin korunmus yarnaclarma tesis edilmeli ya da dikimden once bahce kenarlanna ruzgar krranlar yapilmahdtr. Toprak ozellikleri, turuncgil tanmmda incelenmesi gereken dogal cevre kosullarmdan biridir. Turuncgil meyveleri icin uygun topraklar; hafif ve orta agir yapida, iyi drene olabilen, gevsek ve iyi havalanabilen kumiu, kumlu-tmli, tmh, killi-tmh yapidaki topraklardir. En ideali ise iyi havalanabilen kumlu-tmh topraklardir. Turuncgillerde bahce tesis edilecek toprak derinligi en az 1.5-2 m olmahdir. Bu derinlige kadar gecirimsiz bir kil tabakasi bulunmamah, taban suyu sorunu olmamahdir. Bahce tesis edilecek yerde egim % 3 ve daha fazla ise toprakta teraslama yapilmahdir. Turuncgillerde toprak Prlsmda hafif asit olmasi istenir. ideal PH degeri 6'dlr. PH 5'in alnna indikce ve 7.5'in ustune ciknkca biriken agrr metal ve elementlerin etkisi ile turuncgil kokleri curur (http://www.antalyatarim.gov.tr). 228. DOgll Cogrutya Dergisi I:;

Citrus Agriculture in Eastern Black Sea Region Bilindigi iizere, Karadeniz Bolgesi kiyilan boyunca, denizel etkilerin kuvvetle hissedildigi ve her mevsimi yagislr bir iklim etkilidir. Bolgenin kryilan boyunca yaz aylan pek steak degildir; en steak aym ortalama sicakhgi 22-24 "C'yi gecmez. KI~ mevsirni de fazla soguk degildir. En soguk aym ortalama srcakligi 6-7 C kadardir (Kocman, 1993: 77-78). KI~ mevsiminde sicakhk ortalamalanrnn yuksek olmasmda denizin ihmanlastmct etkisi, guneyde Dogu Karadeniz dag siralan ve kuzeydoguda ise Kafkas daglanrun soguk hava akimlanm engellemesi yarunda fon ruzgarlan (Erinc, 1961: 15-29) etkilidir. Yukanda belirtilen iklim ozellikleri, Karadeniz Bolgesi ozellikle de Dogu Karadeniz Bolumu'nde turuncgil tanrm icin elverisli bir sahanm olusmasma zemin hazirlamrsttr. Ancak bazi iklirn unsurlanmn' olumsuzluklan ve modern tanm yonternlerinin uygulanmamasr, turuncgil tanrnmm gelismesini engelleyen sorunlar olarak dikkati ceker. Dogu Karadeniz Bolumu kiyi kusagi iklim ozelliklerinin, turuncgil tanrm acismdan, incelenmesi amacirrnz yonunden uygun olacaktir. Arastirma sahasmda yilltk sicakhk ortalamalan hemen turn istasyonlarda 14 "C'nin uzerindedir (Tablol, Tablo 2). Artvin'de yilhk sicaklik ortalamasi dusuk gozukse de burada turuncgil tanmmin yapildigi Hopa ve Arhavi cevresinde bu deger 14.3 C kadardir. Yilhk sicakhk ortalamalan turuncgil tanmi icin yeterli olsa da, ayhk ortalama sicakhk degerleri icin aym seyi soylemek zordur. Dogu Karadeniz Bolumu byi kesimlerinde ayhk ortalama sicakhk ancak nisan sonu mayis ayi baslannda 13 C' ye ulasir. Mayistan kasrm ayi baslanna kadarolan devrede sicakhk daima bu degerin uzerindedir (Tablo 2). Dolayisryla inceleme sahasmda kasim, aralik, ocak, subat, mart ve nisan aylannda ortalama sicaklrk degerleri 13 "C'nin altma dusmeye basladigmdan turuncgil agaclannm gelisiminde yavaslama soz konusu olmaktadir. Ancak bazt donemlerde etkili olan fon ruzgarlan (ozellikle kasim ve nisan aylan arasi), ki~ mevsiminde Dogu Karadeniz kryilannda ayhk sicakltk ortalamalannm 13-14 "C'ye ulasmasma neden olur. Tabl0 1 Dogu - K arad emz. 'de Turuncgi'ITanrm y apt an ill enn. BaZI ikr1mozellikl I' en.. Iller SlcakhkCC) Yagl~ (111m). I Riizgar HIZI Bagil Nem (0/0) (Ill/sec) Artvin 12.3 661.0 1.1 66 Giresun 14.2 1324.5 1.2 76 Rize 14.1 2192.2 0.9 76 Trabzon 14.6 8755 1.6 73 Kaynak: D.MJ.G.M. venlennden. Turuncgil tanrm icin uygun olan sicakhk ortalamalan Akdeniz Bolgesi'nde 8 ay kadarken, arastnrna saharruzda 6 aydir (Ttras, 2001: 147 ve Eastern Geographical Review 15 229

Dogu Karadeniz Bolumu'nde Turuncgil Tannn Koca, 1997: 311). Yaz mevsiminde ise sicakhk ortalamalan 20-24 C kadardir. Bu degerler turuncgil tanrm icin gerekli olan optimum sicakhk kosullarmdan dusuktur. Sicakhk ortalamalanmn ayhk gidisi, turuncgil tanrrurn olumsuz yonde etkileyen bir iklim unsurudur. Tabl0 2 AyIIk 0 rtaiama SleaklIk Deger - I en. Cq Iller 0.S M N M H T 2~9~ E K A YIllIk Artvin 2.7 4.0 7.1 11.7 15.7 18.9 20.8 13.6 9.5 4.7 12.3 Giresun 7.1 7.0 7.8 Il.l 15.4 19.8 22.4 22.6 19.6 15.9 12.5 9.3 14.2 Rize 6.6 6.5 7.8 11.5 15.7 19.9 22.4 22.6 19.6 16.0 12.0 8.6 14.1 Trabzon 6.7 6.7 8.3 12.2 15.7 20.4 23.5 23.5 20.0 16.4 12.0 9.3 Kaynak: D.M.I.G.M. Ortalama, Ekstrem Sicakhk ve Yagis Degerleri Bulteni. Arasnrma sahasmda turuncgil tanrrnm olumsuz yonde etkileyen bir baska iklim unsuru da don olayidrr. Srcakligm 0 'C'nin altma indigi gunler kasim, arahk, ocak, subat, mart ve nisan aylannda gorulmektedir (Tablo 3). Yilhk toplam donlu gun sayisi 7.9 (Trabzon) ve 10.8 (Hopa) arasmda degismektedir, Bu degerler Akdeniz Bolgesi'nde 3-4 gun kadardir. Turuncgil agaclannm cicek a~tlgl ve meyve olusturdugu ilkbahar He meyvenin olgunlasmaya basladrgi sonbaharda gorulen don olayr, liretimi btiyiik olcude etkilemektedir (Fotograf 2). Dogu Karadeniz kiyi kesimlerinde kasim-nisan aylan arasmda etkili olan fon rtizgarlart, zaman zaman turuncgil tanmmi olumsuz yonde etkilemektedir. Nitekim ozellikle ilkbahar baslangicmdaki fonlu devrelerde artan srcakliklar, turuncgil agaclanmn cicek acmasma neden olur ve daha soma meydana gelebilecek ilkbahar ge<; donlan tiretimin onemli olcude dusmesine neden olur. Tabl0 3 DIG' on u tin Ier Sayismm YI Ii' «mdek' t Da -1Iisi. iller 0 S M N M H T A E E K A Ydbk Artvin 15.2 11.6 5.7 0.5 - - - - - 0.1 1.9 9.0 44.1 Giresun 3.5 3.7 1.9 0.1 - - - - - - 0.1 0.6 9.9 Rize 3.1 3.7 2.0 0.1 - - - - - - 0.2 1.2 10.3 Trabzon 3.1 2.6 1.2 0.1 - - - - - - 0.1 0.8 7.9 Kaynak: D.M.I.G.M. venlennden. 230. Dogu Cografya Dergisi 15

Citrus Agriculture in Eastern Black Sea Region Fotograf 2. Dogu Karadeniz kiyilannda zaman zaman etkili olan kar yagislan ve don olayr, hem tiretim miktannm ve hem de urun kalitesinin dusmesine neden olur, Turuncgil tanmmm yapildigi sahalarda yilhk ortalama yagl~ tutarlan, 875.5 mm (Trabzon) ile 2192.2 mm (Rize) arasmda degisir (Tablo 1, Tablo 4). Trabzon'daki yagl~ degerleri dusuk olmakla birlikte, turuncgil tannunm yogunlastigi Of, Surmene ve Vakfikebir ilcelerinde yilhk yagis degerleri 1250 mm'yi bulur (Zaman, 2004:48). Artvin sehrine ait olan yillik yagi.~ rniktan ise, turuncgil tanmmm yogunlukla yapildigi, Arhavi (2323.3 mm) ve Hopa (2218.6 mm) ilcelerinde cok daha fazla oldugu dikkati ceker (Koday, 2003:33). Bu yagl~ miktarlannm turuncgil tannu icin yeterli oldugu soylenebilir. Cunktt bu meyve agaclan tropikal bolgelere ait oldugundan, yilhk yagl~ rniktannm en az 1000-1200 mm ve mevsimlere esit olarak dagilmis olmasi gerekir. Yagl~ miktarlarmm yeterli olmasi yanmda yagism mevsimlere de dagi11~1 dengelidir. Dogu Karadeniz kiyilannda, hemen her mevsimi yagish iklim ozellikleri nedeniyle, gercek bir kurak mevsim yasanmaz (Tablo 5). Bu nedenle, bahcelerin sulanmasma gerek yoktur. Tablo 4. A hk Ortalama Ya - t~ De -erleri (mm). ~ H T A E E K A 47.6 49.0 26.9 28.0 36.0 59.4 71.1 87.3 65.8 77.0 85.4 96.6 131.3 159.9 158.8 126.6 92.5 125.8 140.0 184.2 242.6 270.5 248.0 237.2 52.4 56.9 37.4 54.2 79.6 126.4 106.9 84.4 Kaynak: D.MtG.M. verilerinden. Tabl0 5. Y1111k Yagis - Tutar annm M evsim. 1ere D-I agiunu mm. iller Ilkbahar %'si Yaz %'si Sonbahar %'si KIS %'si Tonlam Artvin 154.7 23.4 103.9 15.7 166.5 25.2 235.9 35.7 661.0 100.0 II Giresun 247.3 18.7 259.0 19.5 450.0 34.0 368.2 27.8 1324.5 100.0 II Rize 341.1 15.5 450.0 20.5 761.1 34.7 640.0 29.2 2192.2 Trabzon 173.7 19.8 148.5 17.0 312.9 357 240.4 27.5 875.5 lijj 10 Kaynak: D.M.I.G.M. verilerinden. Eastern Geographical Review 15 231

Dogu Karadeniz Bolumu'nde Turuncgi: Tannu < bulunmaktadir. Dogu Karadeniz BoIUmU'nUn ozellikle kryt kesimlerinde podzolik topraklar yaygmdir. Bunlar fazla yagism etkisiyle yikanrms asit topraklardir (Ergene, 1997: 452). Asm yikanma sebebiyle, bitkilerin gelisebilrnesi icin gerekli olan azot, kirec ve fosfor toprakta yok denecek kadar az Bu nedenle turuncgil agaclannm ell fazla ihtiyac duydugu azot, fosfor ve potasyum gubreleme yoluyla topraga kazandmlmahdir. Taban suyu problemi olmayan Dogu Karadeniz topraklannm PH dereceleri 5.0 ila 6.5 arasmda degismektedir, Bu topraklann bunyeleri, meydana geldikleri ana kayanm ozelliklerine bagh olmakla birlikte, killi-tm ve kumlutm yapidadrr, Turuncgil tanrru, tum yil boyunca bakim isteyen bir faaliyettir. Bahcelerde sulama, capalama, gubreleme, budama, ilaclama ve, hasat gibi isler bilincli bir sekilde yapilmahdir. Bilindigi gibi Karadeniz Bolgesi'nde kurak mevsim yasanrnadrgi icin, turuncgil tanrrunda sulamaya ihtiyac duyulmaz. Agacm verimlilik suresinin uzatilmasi; fazla ve kaliteli UrUn elde edilmesi, zirai mucadelenin kolay yapilabilmesi, hasatta kolayltk ve verim degeri azalrrus agaclann yeniden kazarulmasi icin budama temel bakim faaliyetlerinden birini olusturur. Turuncgillerde budama kis soguklan tehlikesinin ortadan kalkngi, agaclarm yeteri kadar uyanmadigi subat-mart aylarmda yapihr. Kuru dallann budanmasi her zaman yaptlabilir. Gerek meyvenin kalitesini arttirmak, gerekse de agac; basma daha fazla urun almak icin gubreleme yaprlmahdir. Amacma uygun bir gubreleme icin mutlaka toprak ve yaprak analizi yapilmahdrr. Fosfor ve potasyum gubresi ciftlik gubresi ile beraber kis oncesinde (kasrm-aralik), azotlu gubreler ise ilkbaharda (subat sonu-mart basi) baslarnak Uzere iki ya da Uc; defada verilmelidir. Turuncgil bahcelerinde yabanci otlarla mucadele, capalama ve ilaclama diger onemli bakrm islerini olusturur, Bahcelerin mart ve nisan aylannda bir veya iki kez capalanmasi gerekmektedir. Gerek dogal cevre kosullan ve gerekse de hatalt budama ve yanlis gubre kullanmu, zaman zaman turuncgil hastaltk ve zararhlannm gorulmesine neden olmaktadtr. Bu hastaltk ve zararltlarla kulturel, biyolojik ve kimyasal mucadele yapilmalidrr. Arastirma sahasmda, turuncgil bahcelerine uygulanan baknn faaliyetlerinin son derece yetersiz oldugunu soylemek mumkundur. Budama, capalama ve ilaclama en az dikkat edilen bakim faaliyetlerini olusturur. Uygun budama yaprlmadrgi icin, turuncgil agaclan, ozellikle dikey yonde uzamaktadirlar. Bu da hasat ve ilaclama gibi faaliyetleri zorlasttrmaktadir. Turuncgil agaclannm cogunlugu cay bahceleri icerisinde oldugundan, 232. Dogu Cografya Dergisi 15

Citrus Agriculture in Eastern Black Sea Region gubreleme yapilmakta, ancak gubreler rastgele secilmekte ve bilincsizce kullanilmaktadir. Turuncgil rneyvelerinin hasadi da ozen gosterilmesi gereken faaliyetlerden birisidir, Ekim aymm sonlanna dogru baslayan hasat isleri nisan ayi baslanna kadar surmektedir. Hasat sirasinda agac dallarnun kmlmamasi ve meyvelerin zedelenmemesi cok onemlidir. Arastirma sahasmda turuncgil meyvelerinin hasadi daha cok aile bireyleri tarafmdan yapihr. Turucgil tarrnumn buyuk oranda gecim tipi yapilmasi ve bahcelerin kucuk olmasi, bu durumun temel nedenidir. Dogu Karadeniz Bolumu'nde elde edilen turuncgil iirunleri daha cok yerel pazarlarda sansa sunulur. Ozellikle Rize, Trabzon, Artvin ve Giresun il merkezleri ile ilcelerinde pazarlanan urunlerin bir krsrm da cevre illerde (basta Erzurum ve ilceleri gelir) pazarlarur. 3-Turuncgil Bahcelerinin Cografi DagIll~1 ve Turuncgil Uretimi Turuncgil tanrm, Dogu Karadeniz kiyilannda 1900'IU yillann basmdan itibaren yapilmaktadir, Bununla birlikte dogal cevre kosullanndan kaynaklanan sorunlar yanmda fmdik ve <;ay gibi ekonomik degeri yuksek olan uriinlerle rekabet edememesi nedeniyle pek fazla gelisme gosterememistir, Son yillarda bolgede <;ay ve fmdiga alternatif olarak kivi (Koday, 2000: 103-122) ve turuncgil tanrm tesvik edilmektedir. Bilindigi uzere Tilrkiye'de cok cesitli urunlerin yetistirildigi kusak 0-500 m arasmdadir (Goney, 1987: 41). Arasnrrna sahasmda da turuncgil tanrru daha cok 200 m yuksekliklere kadar yaprlmaktadir. Daha yuksek alanlarda turuncgil tanmmm ekonomik olarak yapilmast oldukca zor olsa da zaman zaman 400-500 m yukseltilerde de bahcelere rastlanabilmektedir. Dogu Karadeniz Bolumu'nde turuncgil tanrru ozellikle kiyi kesimlerinde yogunluk kazanrrustir. Buralarda Rize,' Trabzon, Artvin ve Giresun illeri turuncgil tanrrunm yapildigi sahalan olusturur (Harita 2). Ancak turuncgil agaclan daha cok fmdik ve <;ay bahceleri icerisinde bulunur. Turkiye turuncgi! agaclannm % 1.4 kadan bu illerde bulunmaktadir. Dogu Karadeniz Bolumu'nde toplam turuncgil agaci sayisi 428 417 kadardir. Bunlann % 86.5'i (370635 adet) meyve veren yastaki agaclar, % 13.5'ini ise (57 782 adet) meyve vermeyen yastaki agaclar olusturur (Tablo 6, Tablo 7, Sekil 1, Sekil 2). Turuncgil agaclanmn turlere dagilmuna bakildigmda srrasiyla % 72.8'ini rnandalina ( 312 108 adet), % 20.6'sml portakal (88 252 adet), % 6.5'ini limon (27 657 adet) ve % O.I'ini ise greyfurt (400 adet) olusturur (Tablo 7, Sekil 2). Mandalina agaclarmm cok buyuk bir oran teskil etmesinin sebebi, dusuk sicakhklara en dayamkh turuncgil turil olmasmdandir. Dogu Karadeniz Bolumu'ndeki turuncgil agaclarmm cografi Eastern Geographical Review 15 233

Dogu Karadeniz Bolumu'nde Turuncgil Tanrm dagihrru incelendiginde, Rize ilinin basta geldigi gorulur. Nitekim turuncgil agaclannm % 46.5 kadan (199 250 adet) bu ilde bulunur. Bunu sirasiyla Trabzon (% 22.8), Artvin (% 20.9) ve Giresun (% 9.8) illeri takip eder (Tablo 6, Sekil 1, Harita 2). Tabl0 6 Dogu - Karad emz. Bo1 umu, nde Turunqgt'1 A- I.ga~ 1annm illere Daguirru - 1 (2002) iller Turunegll Tiirti Ai!ac Sa lsi (Adet) Toplam Meyve Veren Mevve Vermeven Portakal 18570 7750 26320 Mandalina 52725 8025 60750 Artvin Limon 2000 600 2600 Grevfurt " " " Toplam 73295 16375 89670 Portakal 4737 880 5617 Mandalina 29440 4453 33893 Giresun Limon 563 1535 2098 Grevfurt " " " Toplam 34740 6868 41608 Portakal 35175 4940 40115 Mandalina 134275 5220 139495 Rize Limon 16680 2560 19240 Grevfurt 250 150 400 Toplam 186380 ' 12 870 199250 Portakal 13060 3140 16200 Mandalina 60390 17580 77 970 Trabzon Limon 2770 949 3719 Grevfurt " " - Toplam 76220 21669 97889 Genel Toplam 370635 57782 428417..... Kaynak: Artvm, Giresun, RIZe ve Trabzon JItanm mudtirlugu verileri. 200tftlt\$!-~---'--'----'-~~----'----' 180000J.l------------ 160000J.l------------ 140000J.l-------------,.""..---i 120000J.l-----------t::::::lt 100000J.l-----------t::::::lt- 80000.lk--- 60000J.l-..,..:;r- 40000J.!--/:::t1-20000 o Artvin Giresun Rize Trabzon [] Portakal C Mandalina IJ Limon,"C1 Greyfurt IlllToplam Sekil I, Turuncgil Agaclanmn illere Dagilmn. 234. Dogu Cografya Dergisi 15

Citrus Agriculture in Eastern Black Sea Region Tabi0 7. D ogu Karaderuz izde Turuncgi.gacianmn Ttil' 1ere agrumr (2002). Turuncgil Tiirii Ai!ac Sa lsi (Adet) Toplam %'si Meyve Veren Meyve Vermeyen Portakal 71542 16710 88252 20.6 Manda1ina 276830 35278 312108 72.8 Limon 22013 5644 27657 6.5 Greyfurt 250 150 400 0.1 Toplam 370635 57782 428417 100.0....... Kaynak: Artvin, Giresun, Rize ve Trabzon 11 tanm mudurlugu verden. Adet 350000 300000U------------ 250000lA------------ 200000 u----~ 150000lA------------ 100000 50000 o Portakal. Mandalina Limon Greyfurt I IllToplam D Meyve veren ElMeyve vermeyen Sekil 2. Turuncgil Agaclannm Turlere Dagilmu. Harita 2~ Dogu Karadeniz Bolumu'nde Turuncgil Tanm Alanlanmn inere Dagihrm. Eastern Geographical Review 15 235

Dogu Karadeniz Bolumu'ndc Turuucgil Tannu Yrllara gore Dogu Karadeniz Bolumu'udeki turuncgil agaci sayrsi incelendiginde; 1998 yilmda toplam 379 519 aga\ varken, 2002 yilmda agac sayisi 428 417 adete ulasnustir. Aym donem icerisinde meyve veren agac sayisi 337 570'den 370 635'e yukselirken, meyve vermeyen agac sayisi 41 949'dan 57 782'ye yukselmistir. Turuncgil meyveleri Uretimi ise 6 285 ton dan 7 083 tona ulasrmsur (Tabla 8, ~ekil 3), Turkiye turuncgil uretiminin (2002 ytli), yaklasik % 03kadan (7 083,5 ton) Dogu Karadeniz Bolumu'nden elde edilmistir. Burada uretimin % 5204'ti (3 709 ton) Rize, % 21.8'i (l 541 ton) Trabzon, % 19.1'i (l 355 ton) Artvin ve % 6.7'si (478.5 ton) ise Giresun iilerinden saglannustir. Hemen her donem en cok Uretilen turuncgil tlirlerini mandalina ve portakal olusturur (Fotograf 3), Ozellikle mandalina 5 058 tonluk (% 7104) uretimiyle basta gelir. Bunu srrastyla portakal (% 24,1), limon (% 3,8) ve greyfurt (% 0.7) takip eder (Tabla 9, Sekil d). Fotograf 3. Uzerinde meyve bulunan portakal agacmdan bir gorunum. Tablo 8. Dogu Karadeniz Bolumu'nde Turuncgil Agacr Say lsi ve Uretiminin Yillara Gore Durumu (1998-2002), Yillar Ai!a~ Savrsi (Adet) Toplam Uretim (Ton) Meyve Veren Mevve Vermeyen 1998 337570 41949 379519 6285.4 999 345203 45191 390394 5555.6 000 350802 44934 395736 6454.7 001 356780 38299 395079 6867.9 002 370635 57782 428417 7083.5 " -., Kaynak: Artvin. Giresun, Rize ve 1 rabzon II tanm mudurlugu verileri. - 236. Dogu Cografya Dergisi 15

Citrus Agriculture in Eastern Black Sea Region Adet 440000 420000 400000 380000 10 Agac;r sayls.1 360000 340000 1998 1999 2000 2001 2002 Ton 8000 6000 4000 Ie OretimI.2000 0 1998 1999 2000 2001 2002 Sekil S. Dogu Karadeniz Bolumu'nde Turuncgil Agaci Sayisi ve Uretirninin Yillara Gore Durumu (1998-2002). Tablo 9. Dogu Karadeniz Bolumu'nde Turuncgil Meyveleri Uretimi (2002). Turuncgil Artvin Giresun Rize Trabzon Toplam (Ton) Tiirti Portakal 445 68 945 245 1703 Mandalina 897 402 2487 1272 5058 Limon 13 8.5 227 24 272.5 Greyfurt - - 50-50 Toplam 1355 478.5-3709 1541 7083.5.. ~.. Kaynak: Artvin. Giresun, Rize ve Trabzon II tanm muduriugu verden. Eastern Geographical Review 15 237

Dogu Karadeniz Bolumu'ude Turuncgil Tannu!-z:..--------lmlToplam [JPortakal BMandalina ---leilimon i1greyfurt Artvin Giresun Rize Trabzon Sekil a.dogu Karadeniz Bolumu'nde Turuncgil Meyveleri Uretimi. Arasnrma sahasmda Rize ili, hem turuncgil agaci sayisi ve hem de liretim miktan bakmundan ilk sirada yer almaktadir (Tablo 6, Tablo 9, Sekil 1, Sekil 4). Nitekim 2002 yih toplam turuncgil uretiminin (7 083.5 ton) % 52.4'linli (3 709 ton) Rize ili karsilarnisur. Aym donemde turuncgil agaclannm % 46.5'i ( 199 250 adet ) de bu ilde bulunmaktaydi. iklim ozelliklerinin elverisli olmasi yanmda ~AYKUR tarafmdan ozellikle fidan temini konusunda saglanan kolayhklar, turuncgil tanmmm gelismesine zemin hazirlamrstrr. Rize ilinde turuncgil tanrru tiirler bazmda incelendiginde, hem agac sayrsi ve hem de uretim bakmundan mandalina basta gelir. Bunu strasiyla portakal, limon ve greyfurt takip eder. Yillar itibariyle Rize ilinde portakal yetistiriciligi incelendiginde (Tablo 10); 1998 yilmda toplam 36 850 agactan 763.5 ton portakal elde edilmisti. 2002 yilmda ise portakal agaci sayrsi 40 115'e uretim miktan ise 945 tona ulasnusnr. Bu donem icerisinde aga<;: sayismdaki artis % 8.9 kadarken, liretim artist % 23.7 oranmda olniustur. Belirtilen yillarda aga<;: basma elde edilen UrUn miktan da 20-27 kg arasmda degismektedir. Bu verim degerleri son derece dilsuktilr. Iklim sartlannda gorulen olumsuzluklar ve modern tanm tekniklerinin uygulanmamasi, boyle bir sonucu ortaya koymustur. Rize Hinde turuncgil agaclan daha cok cay bahceleri icerisinde yetistirilmekte ve gerekli bakim faaliyetleri yeterince yapilrnamaktadir (Fotograf 4). 238. Dogu Cografya Dergisi 15

Citrus Agriculture in Eastern Black Sea Region Fotograf 4. Rize ilinde turuncgil agaclan daha cok cay bahceleri icerisinde bulunur. Tablo 10. Rize'de YI11ara Gore Portakal Agac; Sayisi ve Uretim Durumu (1998 2002) YIIlar Ai!ac Sa nsi (Adet) Uretim (Ton) MeyveVeren Mevve Vermeven 1998 33400 3450 763.5 1999 33950 3750 568 2000 34400 3940 840 2001 34750 3800 686 2002 35175 4940 945 Kaynak: Rize II Tanm Mtidtirltigti verileri, - Rize ilinde portakal agaci sayisi ve liretirnin ilcelere goredagilmu incelendiginde, Ardesen ilcesinin ilk sirada bulundugu gorulur. Ardesen'de 12 850'si meyve veren yasta olmak uzere 13 590 portakal agacmdan 396 ton meyve elde edilmistir, Bu da il toplam portakal agaclannm % 33.9'u ve portakal uretiminin % 41.9'unun Ardesen ilcesinde oldugunu gosterir. Aga9 sayrsi ve liretim rniktan bakimmdan Ardesen'i Merkez ilce ve Cayeli ilceleri takip eder (Tablo 11). Uygun kosullar nedeniyle Rize ilinin kiyr kesimlerinde portakal tanmmm daha fazla gelistigi gorulmektedir. Eastern Geographical Review 15 239

Dogu Karadeuiz Bolumunde Turuncgil Tannu Tablo 11. Rize'de Portakal Azac Sayisive Oretimin llcelere Gore Dagihsi (?OO?). ~, - - llceler Aoac Sans) (Adet) Uretim (Ton) Mevve Veren Mevve Vermeyen Merkez 10500 350 262 Ardesen 12850 740 396 I Caveli 1600 200 40 Derepazan 1750 750 43 FlIldlkh 2500 1200 38 lvidere 2050 200 16 Pazar 3500 1450 140 Kalkandere 425 50 10 Toplam 35 175 4940 945....... Kaynak: Rize II Tanm Mudurlugu verden. Rize ilinde gerek agac sayisi ve gerekse de iiretim miktan bakmundan mandalina birinci sirada bulunur. Nitekim 2002 yih itibariyle Rize ilinde bulunan turuncgil agaclanrnn (199250 adet) % 70 (139 495 adet) kadanm mandalina agaclan olusturur (Tablo 6, Sekil 1). 1998 yilmda 131 050 adet meyve veren yastaki mandalina agacmdan 2 692.4 ton urun elde edilirken, 2002Ylhnda 134 275 agactan 2 487 ton meyve elde edilmistir (Tablo 12). Aga<; sayilannda artis olmasma karsm iiretimde gorulen dususler, zaman zaman yasanan don olaylan ile ilgilidir. Tablo 12. Rize Ilinde Yillara Gore Mandalina Agac; Sayisi ve Uretim Durumu (1998-2002) Yillar Aiiac Savrsr(Adet) Uretim (Ton) Mevve Veren Mevve Yermeven 1998 131050 8800 2692.4 1999 131300 8350 2069 2000 131450 6050 2301 133 100 4100 2102 134275 5220 2487 ~ Kaynak: RIZe II Tanm Miidiirliigti verileri. - Tablo 13. Rize ilinde Mandalina Agac SaYISI ve Uretimin Ilcelere Gore Dagilrsi (?OO?). - - llceler Aoac Sans) (Adet) Uretim(Ton) Meyve Veren Meyve Vermevcn Merkez 17100 250 265 Ardesen 41750 150 626 Cayeli 3200 1500 80 Derepazan 18500 600 ~~~1~) Fmdrkh 4400 1000 26 Ividere 8900 350 133 Pazar 35900 410 897 Kalkandere -1100 -_. 750 P'...J Gunevsu 425 210 -I Toplam 134275 S 120 2487 Kaynak: Rizc II Tanm Mudurlugu - verden. 240. Dogu Cogratya Dergisi 15

Citrus Agriculture in Eastern Black Sea Region Rize ilinde mandalina agaci baknmndan Ardesen ilcesi basta gelir (41 900 adet), Bunu Pazar (36 310 adet), Derepazan (19 100 adet) ve Merkez ilce (17 350 adet) izler. Uretim degerlerine bakilacak olursa. 897 tonluk uretimiyle Pazar ilcesi ilk sirada bulunur. Daha soma Ardesen (626 ton), Derepazan (333 ton) ve Merkez (265 ton) ilceler gelir (Tablo 13). Rize ilinde mandalina ve portakaldan soma diger bir turuncgil turunu limon yetistiriciligi olusturur. 2002 yihnda 16 680' i meyve veren yasta olmak uzere 19 240 limon agacindan toplam 227 ton urun elde edilmistir (Tablo 6, Tablo 9, Sekil 1, Sekil 4). Aga<;; sayisi bakmundan Merkez ilce (10 850 adet), Ardesen (2 500 adet) ve Pazar (l 950 adet), iiretim bakirrundan ise Merkez ilce (159 ton), Pazar (23 ton) ve Ardesen (18 ton) ilceleri basta gelir. Dogu Karadeniz Bolumu'nde greyfurt yetistiriciligi pek onern kazanmanustir. Az sayidaki greyfurt agaclan Rize ilinde bulunmaktadir, 2002 yih itibariyle 250' si meyve veren yasta olmak uzere toplam 400 greyfurt agacmdan 50 ton urun elde edilmistir (Tablo 6, Tablo 9, Sekil 1; Sekil 4). Greyfurt agaclannm tamarru Ardesen ilcesinde bulunmaktadir (Fotograf 5). Fotograf 5. Dogu Karadeniz Bolumu'nde en az yetistirilen turuncgil ttlrtinu greyfurt olusturur (Fotograf Rize'nin Ardesen ilcesinden almrmstrr). Eastern Geographical Review \5 24\

Dogu Karadeniz Bolumu'nde Turuncgil Tannu Dogu Karadeniz Bolumu'nde Rize'den sonra turuncgil tanmmm onern kazandigi ikinci il Trabzon'dur. 2002 yth itibariyle toplam turuncgil agaclannm % 22.8'ini (97 889 adet), tiretimin ise % 21.8'ini (1 541 ton) Trabzon rn karsilanustir (Tablo 6, Tablo 9, Sekil 1, Sekil 4). Trabzon ilinin temel tanrnsal tirtinleri olan fmdik ve cayla rekabet edemese de dogu ve batt kiyi kesimlerinde turuncgil tanrru alternatif birpotansiyel olarak onem tasimaktadir, Yillara gore Trabzon ilinde portakal yetistiriciligi incelendiginde (Tablo 14); 1998'de 14 925 agactan 203 ton meyve elde edilmistir, 2002 yilmda ise portakal agaci sayrsi 16 200'e tiretim rniktan ise 245 tona ulasrmsur. Bu donem icerisinde aga<; sayismdaki arns % 8.5 kadarken, tiretim artist % 20.6 oranmda olmustur. Belirtilen yillarda agac basma elde edilen tirlin rniktan da 17-20 kg arasmda degismektedir. Bu verim dttsuklugtmun temel sebepleri olarak elverissiz iklim kosullan ve tanmda ekstansif metotlann uygulanmasi gosterilebilir, Tablo 14. Trabzon llinde Yrllara Gore Portakal Agac; Sayisr ve Uretim Durumu (1998-2002). YIllar Ai!ac Sa lsi (Adet) Uretim (Ton) Mevve Veren Mevve Vermeven 1998 11595 3330 203 1999 12310 3665 225 2000 12455 3925 236 2001 12865 3830 230 2002 13060 3140 245 Kaynak:.Trabzon II Tanm Mudurlugu venlen. Trabzon Hinde, ilcelere gore portakal aga<; sayisi incelendiginde, Besikduzu ilcesi basta gelir (Tablo 15). Besikduzu'nde 1 880'i meyve veren yasta olmak tizere toplam 3 280 portakalagaci bulunmaktadir. Daha soma Stirmene (3 100 adet), Vakfikebir (2 520 adet), Of () 100 adet), Arakh (1 890 adet), Akcaabat (l 090 adet), Arsin (l 050 adet), Carsrbasi (630adet) ve Yorma (470 adet) ilceleri gelir. Uretim rniktarlan bakmundan ise Vakfikebir (57.5 ton) ilk srrada yer ahr. Bunu sirasiyla Stirmene (54 ton), Of (36 ton), Besikduzu (28.2 ton), Carsibasi (27.5 ton), Akcaabat (18 ton), Arakh (10 ton) ve Arsin (7.6 ton) ilceleri takip eder. Besikduzu agac sayrsi bakmundan birinci olmasma ragmen (3 280 adet), bunlarm ancak 1 880 adeti meyve veren yastadir. Bu nedenle Besikduzu'nde portakal liretim miktarlan az gerceklesmistir.. 242. Dogu Cografya Dergisi 15

Citrus Agriculture in Eastern Black Sea Region Tablo 15 Trabzon iiinde Portakal Agac S,{VtSI ve Uretimin llcelere Dagihsi (2002) - Ilceler Aga~ Sa lsi (Adet) Uretim (Ton) MevveVeren Mevve Vermeven Merkez 40 30 0.28 Akcaabat 880 210 18 Arakh 1600 290 10 Arsin 960 90 7.6 Besikduzu 1880 1400 28.2 Carsibasi 550 80 27.5 Of 1800 300 36 Slit-melle 2700 400 54 Vakfikebir 2300 220 57.5 Yomra 350 120 5.2 Tonlam 13060 3140 245 Kaynak: Trabzon II Tanm Mudurlugtt verden. Dogu Karadeniz genelinde oldugu gibi Trabzon ilinde de, hem aga<; sayisr ve hem de uretim miktarlan bakmundan, mandalina basta gelen turuncgil turunu olusturur. 1998 yilmda meyve veren yastaki aga<; sayrsi 56 960 iken, 2002'de bu sayr 60 390'a ulasnustir (Tablo 16). Aym donem icerisinde mandalina uretimi ise, 1 196 tondan 1 272 tona cikrmsnr. 1998 2002 yillan arasmda aga<; sayismdaki artis % 6, uretimdeki artis ise % 6.3 oramnda olmustur. Goruldugu tizere hem agac sayismda ve hem de uretimde ciddi bir artis oldugunu soylemek zordur. Bu ilgisizligin nedeni, ciftcilerin turuncgil tanmmr gelir getirici bir faaliyet olarak gormemeleridir. Tablo 16. Trabzon llinde Yillara Gore Mandalina Agac Sayrsi ve Uretim Durumu (1998-2002) Villar A2al,;Sa lsi (Adet). Uretim (Ton) Mevve Veren Meyve Vermeyen 1998 56960 4913 I 196 1999 57540 5455 1201 2000 57990 7800 1287 2001 59080 6800 1254 2002 60390 17 580 1272....... Kaynak: Trabzon II Tanm Mudurlugu venlen. Trabzon ilinde mandalina agaci sayisi bakimmdan Besikduzu ilcesi basta gelir (Tablo 17). Nitekim Besikduzu ilcesinde, 17 500'U meyve veren yasta olmak tizere toplam 19 800 mandalina agaci bulunmaktadir. Daha sonra sirasiyla Surmene (17 000 adet), Akcaabat (16 230 adet), Of (8 800 adet), Vakfikebir (3 600 adet) ilceleri gelir. Uretim bakirnmdan ise 405 tonluk Uretimiyle SUrmene ilcesi ilk sirada bulunur. Bunu Akcaabat (226 ton), Of (215 ton), Besikduzu (175 ton) ve Carsibasi (100 ton) ilceleri takip eder. Eastern Geographical Review 15 243

Dl1g11 Karadeniz Bolumundc Turuncgil Tannu Ta)o II 17 Trab zon'da Mandauma Agay Sayisi ve retimm ce ere Dagi - I l~l ('7002) - Ilcelcr Agac Sa 'lsi (Adet) Uretim (Ton) Mevve Veren Mevve Vermevcn Merkez 2650 350 26.5 Akcaabat 11300 4930 226 Arakh 2460 250 14.7 Arsin 1980 350 24.8 Besikdilzu 17500 2300 175 Carsibas: 2 000 300 100 Of 8600 200 215 Surrnene 9000 8000 405 Vakflkebir 3400 200 68 Yornra 1300 650 13 Havrat 200 50 4 1 60390 17580 1272... Kaynak: Trabzon II Tanm Mudurlugu verileri, Trabzon ilinde limon yetistiriciligi pek fazla onern tasimaz. Nitekim 2002 yilmda 2 770'i meyve veren yasta olmak tizere toplam 3 719 agactan 24 ton tirtin elde edilmistir, Stirmene, Akcaabat, Of, Besikdnzu ve Vakfikebir limon yetistiriciligi bakimmdan basta gelen ilcelerdir. Dogu Karadeniz Bolumu'nde Rize ve Trabzon'dan soma turuncgil tanmmm onem kazandigi ucuncu il Artvin'dir. 2002 yih itibariyle toplam turuncgil agaclannm % 20.9'unu (89 670 adet), tiretimin ise % 19.1 'ini (l 355 ton) Artvin iii karsilarmstir (Tablo 6, Tablo 9, Sekil 1, Sekil 4). Artviu'de turuncgil tanrm basta Hopa olmak tizere Arhavi gibi kiyr ilcelerinde yogunluk kazanrmsttr. En cok yetistirilen ttirler ise mandaiina ve portakaldir. Yillar itibariyle Artvin ilinde portakal yetistiriciligi incelendiginde (Tablo 18); 1998 yilmda 13 OOO'i meyve veren yasta olmak uzere toplam 25 000 agactan 196 ton portakal elde edilmisti. 2002 yilmda ise portakal agaci sayrsi (I8 570 adet meyve veren yasta) 26 320'e uretim miktan ise 445 tona ulasrrusur, Bu donem icerisinde aga<;: sayismdaki arns % 5.3 kadarken, tiretim arnsi ise yaklasik 2.5 kat kadar olmustur. Belirtilen yillarda agac basma elde edilen urun miktan da 15-25 kg arasmda degismektedir. Tablo 18. Artvin'de Yillara Gore Portakal Aga\ Sayisi ve Oretimi (1998-2002) Villar Ai!ac Savisi (Adet) Uretim (Ton) Mevve Veren Meyve Vermeven 1998 13 000 12 000 196 1999 IS 000 10250 248 2000 15700 9700 356.6 2001 15000 1000 335 2002 18570 7750 445 Kaynak: Artvm II Tanrn Mudurlugu verileri, - o u 244. Dogu Cografya Dergisi 15

Citrus Agriculture in Eastern Black Sea Region Artvin'de portakal tanmmm, yapildrgi ilceler Hopa ve Arhavi'dir. Gerek aga<;: sayrst ve gerekse de iiretim acrsmdan Hopa ilcesi basta gelir. Nitekim portakal agaclannm (26 320 adet) % 76 (20 000 adet) kadan bu ilcede bulunur. Toplam portakal iiretiminin (445 ton) ise % 87.6'sl (390 ton) ise yine bu ilceden elde edilmistir (Tablo 19). Tablo 19. Artvin ilinde Portakal Aga SaylSl ve Oretimin ilr;elere DagIlI~1 (2002). Kaynak: Artvin il Tanm Mudttrlug«verileri. Sa lsi (Adet) Mevve Vermeven 750 7000 7750 retim (Ton) 55 390 445 Artvin ilinde de en cok yetistirilen turuncgil turu mandalinadtr. Nitekim 2002 yilmda Artvin i1indeki turuncgil agaclannm (89 670 adet) % 67.7 kadanm mandalina agaclan, 'turun<;:gil Uretiminin (l 355 ton) ise % 66.2'sini mandalina olusturmaktaydi. 1998 yilmda 44 370'i meyve veren yasta olmak Uzere 49 180 agactan toplam 783.7 ton mandalina elde edilmistir. 2002 yihnda ise agac sayisi 60 750'ye (52 725 adet meyve vel'en yasta), uretim miktan ise 897 tona ulasmisnr (Tablo 20). Belirtilen donemlerde aga<;: sayilannda belirgin bir artis olmasma karsm, aym istikrarh artist uretim miktarlannda gerceklesmemistir. Bunda en etkili faktor iklim kosulan ozellikle de don olayidir: Gerek aga<;: sayist ve gerekse de uretim miktarlan bakimmdan Hopa ve Arhavi ilceleri basta gelir. 2002 yilmda elde edilen 897 tonluk mandalina iiretiminin 740 tonunu Hopa, 150 tonu Arhavi ve 7 tonu da Merkez ilce karsrlarrusur (Tablo 21). Tablo 20. Artvin'de Yillara Gore Mandalina Agar; Sayisr ve Oretimi (1998-200/) - YlIlar Aga. Savrsi (Adet) Uretim (TOll) Mevve Veren Mevve Verrneven 1998 44370 4810 783,7 1999 46910 5060 829.2 2000 48960 4510 1007.\ 2001 49400 " 7010 780 02 52725 8015 897 " "... Kaynak: Artvin II Tanm Mtldilrliigll verden. Ta bl0 21 A rtvm. tuinde Man da li Ina Agac - Savrsi ve uretunm ill~ e ere oagl l~l (200?) - Ilccler A ;;a~ Saytsi (Adet). Uretim (TOll) Mevve Veren Mevve Vermcven Mcrkez 725 25 7 Arhavi IS 000 2 000 ISO II HODa 37000 6000 740 II Toplam 52725 8015 897.. ~.. Kaynak: Artvin II Tanm Muuurlugu verileri. Eastern Geographical Review 15 2-15

Dogu Karadeniz Bolumu'nde Turuncgil Tannu Artvin ilinde limon yetistiriciligi az da olsa Arhavi ve Hopa ilcelerinde yaprlmaktadir. 2002 yilmda 2 OOO'i meyve veren yasta olmak uzere 2 600 limon agacmdan ' toplam 13 ton limon elde edilmistir. Bu uretimin 8 tonu Arhavi'den, 5 tonu ise Hopa ilcesinden saglanmisnr. Dogu Karadeniz Bolumu'nde turuncgil tanrmmn yapildigi illerden birisi de Giresun'dur, 2002 yih itibariyle toplam turuncgil agaclannm % 9.8'i (41 608 adet), tiretirnin ise % 6.Tsini (478.5 ton) Giresun ili karsilanusnr (Tabla 6, Tabla 9, Sekil 1, Sekil d). Giresun'da turuncgil tanrm basta Gorele olmak tizere Merkez ilce, Eynesil, Espiye, Tirebolu ve Kesap gibi kiyr ilcelerinde yogunluk kazannustir. En cok yetistirilen turler ise mandalina ve portakaldir. Limon yetistiriciligi ise pek fazla onem tasimaz. Nitekim 2002 yih limon tiretimi 8.5 ton kadardir, 1998-2002 yillan arasmda Giresun ilindeki portakal agacr sayisr 5 191'den (4612 adeti meyve veren yasta) 5 61Tye (4 737 adeti meyve veren yasta) ulasrmsnr, Aym donemde tiretim rniktan ise 66.5 tondan 68 tona cikrmsur (Tabla 22). Rakamlardan da anlasrlacagi uzere hem aga~ sayisi ve hem de tiretim miktannda belirgin bir arns olmanustir, Halkm buyuk olcude fmdik tanrmyla ugrasmasi, turuncgil tanmma fazla ilgi olmamasma neden olmustur, Tablo 22. Giresun iiinde Yillara Gore Portakal Aga~ Sayisi ve Uretim Durumu (1998-2002) Ydlar Ai!:ac Sa lsi (Adet) Uretim (Ton) MevveVeren Meyve Vermeven 1998 4612 579 66.5 1999 4739 894 47.3 2000 4790 693 51.6 2001 5040 920 55.5 2002 4737 880 68....... Kaynak: Giresun II Tanm Mudurlugu venlen. Giresun ilinde portakal agaci sayrsi bakmundan Gorele ilcesi basta gelir. Nitekim 1 630'u meyve veren yasta olmak tizere toplam 1 780 portakal agact bulunrnaktaydi. Daha sonra sirasiyla Merkez ilce (1 450 adet), Tirebolu (1 200 adet), Kesap (680 adet), Bulancak (410 adet) ve Piraziz (97 adet) ilceleri gelir. Uretim bakimmdan ise 26 toniuk uretimiyle Merkez ilce ilk sirada bulunur. Bunu Gorele (17.9 ton), Tirebolu (13.6 ton), Kesap (5 ton) ve Bulancak ( 4.6 ton) ilceleri takip eder (Tabla 23). 246. Dogu Cografya Dergisi 15

Citrus Agriculture in Eastern Black Sea Region Tabl0 23 G' iresunmdm e PortakaI A-ga«Sayisi ve Dretimm ce ere Dagl I~I ( 2002). Ilceler Ai!ac Sa lsi (Adet) Uretim (Ton) Mevve Veren Mevve Vermeven Merkez 1300 150 26 Bulancak 230 180 4.6 Gorele 1630 150 17.9 Kesap 630 50 5 Tirebolu 850 350 13.6 Piraziz 97-0.9 Toplam 4737 880 68....... Kaynak: Giresun II Tanm Mudurlugu venlen. Giresun'da gerek aga~ sayisi ve gerekse de uretim miktan bakirmndan mandalina birinci sirada bulunur. Nitekim 2002 yili itibariyle Giresun ilinde bulunan turuncgil agaclannm (41 608 adet) % 81.4 (33 893 adet) kadanm mandalina agaclan, tunmcgil uretiminin de (478.5 ton) % 84'tinti mandalina olusturur (Tablo 6, Tablo 9, Sekil 1, Sekil 4). 1998 yilmda 23 479 adet meyve veren yastaki mandalina agacmdan 318 ton urun elde edilirken, 2002 yihnda 29 440 agactan 402 ton meyve elde edilmistir (Tablo 24). Mandalina uretimi ilcelere gore incelenecek olursa, Gorele ilcesinin ( 141.9 ton ) basta oldugu gorulur. Daha sonra srrasiyla Merkez ilce (97 ton), Eynesil (37.5 ton), Tirebolu (36 ton), Espiye (32.8 ton), Bulancak (28 ton) ve Kesap 27.6 ton) ilceleri gelir (Tablo25). Tablo 24. Giresun llinde Yillara Gore Mandalina Agae; Sayrsi ve Uretim Durumu (1998-2002) II YJllar Ai1ac Sa lsi(adel) MeyveVeren Meyve Vermeyen Vretim (Ton) 23479 183:1 318 1999 23647 4520 302 2000 24920 4570 336 2001 26510 6010 351 2002 29440 4453 402 Kaynak: Giresun II Tanm Mudurlugu venlen. Tabl0 25 G' rresun'd a Mandarina A,ga«SaYISI ve Dretmnn nice ere Dagl I~l (20o 2). il~eler Ai!ac SaYlSI (Adel) Vrelim (Ton) MevveVeren Mevve Yermeven Merkez 9700 358 97 Bulancak 1400 750 28 Espiye 2050 1400 32.8 Gorele 9100 400 141.9 Evnesil 2500 800 37.5 Kesan 1380 50 27.6 Piraziz 310 195 1.2 Tirebolu 3000 500 36 Teplam 29440 4453 402 Kaynak: Giresun II Tanm Miidiirliigii venlen. - n Eastern Geographical Review 15 247

Dogu Karadcniz Bolumnndc Turuncgil Tannu Giresun ilinde limon yetistiriciligi, en az gelisrne gosteren turuncgil tiirunii olusturur. Nitekim 2002 yilmda 563'U meyve veren yasta olmak uzere toplam 2 098 limon agacmdan 8.5 kg ilrun elde edilmistir. Uretirnin ve aga~ sayismm en fazla oldugu ilce Tirebolu'dur. Toplam 1 000 (250' si meyve veren yasta) agacm bulundugu Tirebolu'da elde edilen iinm miktan 5 ton kadardir. 4-S011U~ Turkiye'de yetistirilen cok cesitli meyvelerden birini de turuncgiller olusturur. Akdeniz ve Ege bolgelerinde yogunluk kazanan turuncgil tanrru az da olsa Karadeniz Bolgesi ozellikle de Dogu Karadeniz Bolumu'nde yaprlmaktadu. Burada turuncgil bahceleri Rize basta olmak Uzere Trabzon, Artvin ve Giresun illerinin kiyr kesimlerinde toplannustir. 2002 yrh itibariyle ulkemizdeki turuncgil agaclannm yaklasrk % 104 kadan (428 417 adet) Dogu Karadeniz Bolumu'nde bulunur. Bu agaclann % 72.8'ini (312 108 adet) mandalina olusturur, Turkiye turuncgil Uretiminin (2002 yilt), yaklasik % 0.3 kadan (7 083.5 ton) Dogu Karadeniz Bolurnu'nden elde edilmistir, Burada uretimin % 52.4'U (3 709 ton) Rize, % 21.8'i (l 541 ton) Trabzon, % 19.1'i (l 355 ton) Artvin ve % 6.7'si (478.5 ton) ise Giresun iilerinden saglanrmsnr, En cok uretilen turuncgil turlerini mandalina ve portakal olusturur. Ozellikle mandalina 5 058 tonluk (% 71.4) Uretimiyle basta gelir. Bunu sirasiyla portakal (% 24.1), limon (% 3.8) ve greyfurt (% 0.7) takip eder. Arasnrma sahasnun temel ticari urimleri olan 9ay ve findikla karsilastmldtgmda, turuncgil tannu gelir getiren bir faaliyet durumunda degildir, Ozellikle iklim kosullanndan kaynaklanan sorunlar turuncgil tanrrum olumsuz yonde etkilernektedir. Kis mevsiminde ve ilkbahar baslannda yasanan don olaylan onernli uclude urun kaybma neden olmaktadir. Yine gunesli gun sayismm az olmasi, turuncgil meyvelerinin kalitesini dusuren bir faktor dururnundadir. Bunun yarunda ciftciler gubrelerne, budama, ilaclama, capalarna gibi bakim islerine hemen hemen hie onern gostermezler. Zaten turuncgil agaclan daha 90k monokultur tanm ozelligi gosteren cay ve fmdrk bahceleri icerisinde bulunmaktadir. Ciftciler turuncgil fidanlanm tanm il mudurlukleri, c;aykur' a bagh Rize Cay Arasnrma Enstitusu ve ozel fidan saticrlanndan temin ederler. Elde edilen UrUnler buyuk olcude yerel pazarlarda sausa sunulmaktadir. Sonuc olarak Dogu Karadeniz Bolumu'nde turuncgil tanrru, Akdeniz ve Ege bolgelerindeki kadar ticari tanmsal faaliyet ozelligi gostermese de, fmdrk ve cay gibi ekonomik urunler yamnda tanrnda cesitlilik acismdan onemlidir. 248. Dogll Cograrya Dergi,;i 15