--------- --------- ÜNLÜLER Düz Yuvarlak Geniş Dar Geniş Dar Kalın a ı o u İnce e i ö ü * Türkçede â î û sesleri yoktur. ÜNSÜZLER Sert (Ötümsüz) Yumuşak (Ötümlü) Sürekli Süreksiz Sürekli Süreksiz Dudak f p m v b Diş s ş ç t j l n r z c d Damak k ğ d g Gırtlak h * Sert ünsüzler: f s t k ç ş h p * Sert süreksizler: p ç t k BENZEŞME (UYUM) Bir sesin söz zincirinde kendinden önce ya da sonra gelen bir başka sesle birlikte bulunmasından doğan ve birinden öbürüne özellik aktarımı yoluyla gerçekleşen değişim. Ünlü Uyumları (Benzeşmeleri) Ünsüz Benzeşmeleri (Uyumları) Ünlü-Ünsüz Benzeşmeleri (Uyumları) 1

ÜNLÜ UYUMLARI 1. Büyük Ünlü Uyumu 2. Küçük Ünlü Uyumu Türkçe sözcüklerde ünlüler ya hep kalın, ya da hep ince ünlü olur. Türkçe sözcüklerde; düz ünlüden sonra düz ünlü gelir, yuvarlak ünlülerden sonra ya düz-geniş (o, ö, u, ü a, e) ya da dar-yuvarlak (o, ö, u, ü u, ü) ünlü gelir. Türkçede kullanılan sözcüklerde ünlü uyumlarından herhangi birisinin olmamasının dört nedeni vardır: dünya insan kitap kalem kahve 1. Yabancı kökenli olabilir: fotoğraf kamyon otomobil video 2. Türkçe kökenli olmasına karşın zamanla değişmiş olabilir: anne (<ana) elma (<alma) kardeş (<kardaş<karındaş) hangi (<hangı) dahi (<dahı) inanmak (<ınanmak) (Not: Değişme nedeni, İstanbul söyleyişine özenilmesi, kibarlaşma eğilimi) Atatürk gecekondu biraz kardelen dedikodu 3. Birleşme sonucu uyum bozulmuş olabilir: armut (<armıt) çamur (<çamır) yağmur (<yağmır) çabuk (<çabık) kavuşmak (<kavışmak) (Not: Değişme nedeni, /b/, /m/, /v/ dudak ünsüzlerinin, kendilerinden sonra gelen ünlüleri dudak ünlülerine çevirme eğilimi) camgöbeği ebegümeci gecekondu 4. Bazı eklerin ünlüleri, ekler sözcüğe ulanırken değişkenlik göstermediği için uyumu bozar: gülüyor çalışıyor sabahleyin sudaki konuşurken ekşimtırak akşamki Büyük ünlü uyumu Türkçenin temel Küçük ünlü uyumu çok eski değildir. niteliklerinden en güçlüsüdür ve çok eskidir. Ünlü uyumu bozuk sözcüğe ek geldiğinde, ekin ünlüsü, sözcüğün son hecesindeki ünlüye uygunluk gösterir: kitabın, hangisi, yağmurla Yabancı kökenli bazı sözcüklerde, ek, sözcüğe kimi zaman uyum göstermez: saatin, harfi,, kalptir, sihhatli 2

Yabancı kökenli pek çok sözcük, Türkçenin ünlü uyumlarına uygunluk göstererek değişikliğe uğramıştır: nerdüban > merdiven haste > hasta cihar şenbih > çarşamba çar yek > çeyrek badingon > badincan > balırcan çap u rast > çapraz çâr-şeb > çarşaf kumrî > kumru Sık kullanılan kimi sözcükler birleşirken uyum doğrultusunda değişikliğe uğramıştır: o bir > öbür o ile > öyle o teki > öteki çünki > çünkü 3

1. Sert-yumuşak uyumu (Sert ünsüz benzeşmesi, sesleşme benzeşmesi) Türkçede, önceki ünsüz kendinden sonra gelen ünsüzü kendine benzetme eğilimindedir. c, d, g ile başlayan ekler, sert ünsüzlerden sonra (f,s, t, k, ç, ş, h, p) sertleşip ç, t, k olur: f,s, t, k, ç, ş, h, p > c > ç > d > t > g > k ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (UYUMU) (Türkçede yan yana gelen ünsüzler birbirine benzeşme eğilimi gösterir.) 2. Boğumlanma benzeşmesi (Dudak ünsüzlerinde benzeşme, uyum) b dudak ünsüzünden sonra gelen n diş ünsüzü m dudak ünsüzüne çevrilir: nb > mb simit-çi > simit-çi / öğren-ci sokak-da > sokak-ta / ev-de şaş-kın > şaş-kın /sal-gın UYARI: Bu benzeşmeye uyulmadığında yazım yanlışı oluşur: sabahcı, işdeş, gelmişdi, didişgen, Şu iki durumda bu benzeşme işlemez: 1. Yabancı dillerden geçmiş sözcüklerde: istikbal, mahcup, işgal, meşgul, makbul, meşgale 2. Birleşik sözcüklerde: akbaba, Akdeniz, üçgen, kırkbayır sünbül > sümbül tenbel > tembel kanbur > kambur canbaz > cambaz çenber > çember sanlanmaç > saklambaç dolanbaç > dolambaç UYARI: Bu benzeşmeye uyulmadığında yazım yanlışı oluşur: künbet, zenbil, muşanba, tenbih Şu iki durumda bu benzeşme işlemez: 1. Kimi yer adlarında: İstanbul, Safranbolu, Osmanbey, Cihanbeyli 2. Birleşik sözcüklerde: onbaşı, binbaşı, günbatımı, sonbahar 4

ÜNLÜLERLE ÜNSÜZLERİN BENZEŞMESİ (UYUMU) ÜNLÜ DARLAŞMASI Kök ya da gövde sonlarındaki düzgeniş ünlüler ( a, e); -yor eki gelince darlaşıp ya dardüz ( ı, i) ya da dar-yuvarlak olur:( u, ü) olur: anla-yor > anlı-yor dinle-yor > dinli-yor ara-yor > arı-yor ağla-yor > ağlı-yor kokla-yor > koklu-yor söyle-yor > söylü-yor kutla-yor > kutlu-yor korkma-yor > korkmu-yor Bu iki durum dışında, yani -yor ekinin etkisiyle olan bu darlaşmalar dışında, konuşmada gerçekleşen ama yazıma geçirilmeyen darlaşmalar da vardır: a) Eylem ve eylemsi türeten -e, -en, -ecek, -erek ekleri, düzgeniş ünlülerle ( a, e) biten sözcüklere gelince, ünlü çatışması olmaması için arada türeyen /y/ sesi bu sondaki ünlüleri darlaştırır: söyli-y-en (söyle-y-en) arı-y-an (ara-y-an) bilmi-y-erek (bilme-y-erek) susmı-y-acak (susma-y-acak) ÜNSÜZ YUMUŞAMASI Sözcük sonlarındaki sert süreksiz ünsüzler ( p, ç, t, k), ünlü ile başlayan ek aldıklarında yumuşayıp b, c, d, g, ğ olurlar: cevap-ın > cevabın kâtip-in > kâtibin ağaç-a > ağaca kulaç-ı > kulacı dört-ü > dördü çok-u > çoğu ak-armak > ağarmak UYARI: Özel adlardaki bu tür yumuşamalar konuşmada kalır, yazıma geçirilmez: Zonguldak a Karabük e Irak a Bu kuralın işlemediği durumlar da vardır: Tek heceli kimi Türkçe sözcüklerde: iç-i, seç-im, top-a, sat-ınca, kaç-ıncı, kork-u, yat-alak Kimi eylem tabanlarında: birik-en, gerek-irse, unut-an, okut-ur, aldırt-ır, kon-ut İNCELME a ve u ünlüleri, öndamak ünsüzü /k/ ve /g/ sesinden sonra gelince ince okunur: kâtip dükkân kâğıt efkâr Kâzım Kâmil bekâr mekân kâşif kâfir kâhin kâşif kâhya Kâbe sükûn yekûn gâvur rüzgâr yadigâr tezgâh cengâver DİKKAT: Şu iki sözcükte darlaşma yazıya geçer: de-y-en > di-y-en ye-y-ecek > yi-y-ecek b) -(e)bilmek, -(e)durmak gibi özel bileşik eylemleri, ünlü ile biten eylemlere eklenirken arada türeyen /y/ sesinin darlaştırma etkisi de konuşmada kalır, yazıma geçirilmez: dinli-y-ebilmek (dinleyebilmek) bekli-y-edurmak (bekleyedurmak) Yakın ses özelliği gösterenlerde: ad / at, sac / saç, hac / haç, yed / yet- Kimi yabancı sözcüklerde: aşk, gayret, merhamet, millet, not, diplomat, cumhuriyet, ehemmiyet yarat- eyleminden türeyen ve anlam farkı olan iki sözcük vardır: Yaradan (Allah, Tanrı) yaratan (insan) 5

SES DÜŞMESİ ÜNLÜ DÜŞMESİ Dar ünlü düşmesi: Gövde örgeni ve hısımlık adları, ünlü ile başlayan ek aldıklarında: ağız-ı > ağzı burun-u > burnu karın-ım > karnım omuz-un > omzun oğul-u > oğlu kayın-ın > kaynın İki yumuşak ünsüz arasındaki dar ünlü vurgusuz kalınca: ilerilemek > ilerlemek inilemek > inlemek sızılamak > sızlamak * Yazıya geçmeyen düşmeler: dışarıda, yukarıda, ileride Sert ve yumuşak ünsüzler arsında vurgusuz kalanlar: Süpür-üntü > süprüntü hepisi > hepsi koku-lamak > koklamak yumurtalamak > yumurtlamak * Yazıya geçmeyen düşmeler: içerisi İkinci hecesinde dar ünlü+r sesleri olan sözcükler, ünlü ile başlayan türetme eki aldıklarında: devir-im > devrim devir-il- > devrilkıvır-ık > kıvrık kıvır-ıl- > kıvrılçevir-e > çevre çevir-il- > çevrilsıyır-k > sıyrım sıyır-ıl- > sıyrılayır-ı > ayrı ayır-ıl- > ayrılmak Arapça aslında tek heceli olup Türkçe söyleyişte iki heceli duruma gelen bazı sözcükler ek aldıklarında: emir-im > emrim sabır-ım > sabrım fikir-i > fikri ömür-ü > ömrü resim-in > resmin aklı-ı > aklı kahır et- > kahretmek seyir et- > seyretmek ÜNSÜZ DÜŞMESİ ufak-cık > ufacık minik-cik > minicik büyük-cek > büyücek afak-(a)l- > ufalyüksek-(e)l- > yükselalçak-(a)l- > alçalküçük-(e)l- > küçül- kışlak > kışla yaylak > yayla tuzlak > tuzla misk > mis ast subay > astsubay ast teğmen > asteğmen (rast gele > rastgele) (apdest > abdes) arslan > aslan (arslan) sekkiz > sekiz dokkuz > dokuz ottuz > otuz (Üsüyün, Memet, Hatçe) kim imiş > kimmiş geliyor imiş > geliyormuş geliyor idi > geliyordu geliyor ise > geliyorsa araba ile > arabayla ne asıl > nasıl ne için > niçin pek iyi > peki pazar ertesi > pazartesi cuma ertesi > cumartesi ne eden > neden (nerede > nerde) kavuş-ak > kavşak yalın-ız > yalnız yanıl-ış > yanlış uyun-a- > oyna- ısıcak > sıcak ısıtma > sıtma eczahane > eczane bir yıldır > bıldır karındaş > kardaş kuzu pirzolası > kuzu pirzola (alay bay > albay) 6

ğ ÜNLÜ TÜREMESİ SES TÜREMESİ ÜNSÜZ TÜREMESİ Kimi pekiştirmelerde iç ses olarak geniş ünlü türer: yalnız yapyalnız > yapayalnız çevre çepçevre > çepeçevre sağlam sapsağlam > sapasağlam gündüz güpgündüz > güpegündüz -cık eki gelince: bir-i-cik dar-a-cık Kim yabancı sözcüklerin Türkçe söylenişlerinde: iskelet istatistik istasyon keyif Ünsüzle biten sözcüklere bazı ekler getirilince: gel-i-yor yaz-ıldöv-üş Halk dilinde kalan türemeler: tiren ilimon sipor ileğen Irıa ıramazan Ünlü çatışmasını engellemek için: bekle-y-en iste-y-ecek pencere-y-e araba-y-la ilçe-n-in sınıfı-n-a arabası-n-ı araba-s-ı anne-s-i iki-ş-er Yabancı kimi sözcüklerde iki ünlü yan yana ise Türkçe söyleyişte: zaif > zayıf fiat > fiyat şampion > şampiyon tual > tuval İkizleşme biçiminde türeme: hak-k-ı af-f-ı, af-f-etmek red-d-i, red-d-et- 7