Türkçede Orta Hece Düşmesi

Ebat: px

Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "Türkçede Orta Hece Düşmesi"

Bora Sporel
8 yıl önce
İzleme sayısı:

1 سقوط المقطع األوسط في اللغة التركية ا.م.د محسن كوثر إن سقوط المقطع الاوسط في الكلمات المتكونة من ثلاثة مقاطع في اللغة التركية هي الاكثر انتشا ار فبعض المقاطع في اللغة التركية يتكون من حرف صوتي واحد فسقوطه معناه سقوط المقطع ويؤدي الى أختصار الكلمة. وكذلك الحال في الكلمات العربية الداخلة الى اللغة التركية والمستعملة فيها فا ن المقطع الاوسط المتكون من حرف صوتي يسقط ويؤدي الى اختصار الكلمة. The downfall of the middle syllable in the Turkish language The downfall of the middle syllable that happens within the words, which consist of three syllables, is the most common. some syllables in Turkish language consist of one phonetic letter and its falling means the falling of the syllable and leads to the abbreviation of the word. The same with Arabic words that were borrowed and used by Turkish, the middle syllable that consists of a phonetic letter falls and leads to the abbreviation of the word. Türkçede Orta Hece Düşmesi Doç.Dr.Muhsin Kevser Bağdat Ün. Diller Fak. Türkçe Bölümü Hece ses organlarımızın bir tek hareketiyle çıkan ses veya bununla birlikte söylenebilen bir veya birkaç sessizin meydana getirdiği ses birliğidir. (1) Türkçede bir hecenin içinde en az bir,en çok dört ses bulunur.yani Türkçede heceler ya bir ses,ya iki ses ya üç ses veya dört ses ihtiva ederler. Bir ve dört sesli olarak birer tip,iki ve üç sesli olarak da ikişer tip hece vardır. Demek ki Türkçede Kelimeler altı çeşit hece ile karşılaşılır. Bu altı çeşit hece şunlardır: 131

د محسن كوثر إن طع الاوسط في الكلمات المتكونة من ثلاثة مقاطع في اللغة التركية هي الاكثر انتشا ار فبعض المقاطع في اللغة التركية يتكون من حرف صوتي واحد فسقوطه معناه طع ويؤدي الى أختصار الكلمة.

2 1-Tek vokalden ibaret hece; O,a-çık,ve i-ki kelimelerindeki o,ave i heceleri gibi.bu hece tek vokalden ibaret kelimelerle vokalle başlayan birden fazla heceli bir kısım kelimelerin başında bulunur. 2-Bir vokal ve bir konsonanttan teşekkül eden hece : Eı,ay-rı ve üs-tün kelimelerindeki el,ay ve üs heceleri 3-Bir konsonant ve bir vokalden teşekkül eden hece ;Ye, ge-liş,e-ri-mek, u- ğul-tu,kelimelerdeki ye,ge,ri ve tu heceleri Bu hece tek heceli bir kısım kelimelerde ve vokalle başlayanların ilk hecesi hariç, birden fazla heceli kelimelerin her yerinde bulunabilir. 4-Bir konsonant,bir vokal,bir konsonanttan teşekkül eden hece; Gök,til-ki,gi-rin-ti,ve u-ya-nış kelimelerdeki gök,til,rin,ve nış heceleri Bu hece tek heceli bir kısım kelimelerde ve vokalle başlayanların ilk hecesi hariç,birden fazla heceli kelimelerin her yerinde bulunabilir. 5-Bir vokal ve iki konsonanttan teşekkül eden hece; Alt, ürk-mek,ört-müş kelimelerindeki alt, ürk ve ört heceleri gibi. Bu hece tek heceli bazı kelimelerle vokalle başlayan birden fazla heceli bazı kelimelerin başında bulunur. 6-Bir konsonant,bir vokal ve iki konsonanttan teşekkül eden hece; Dört, kork-mak,bo-şalt-mak,se-vinç kelimelerindeki dört, kork, şalt,vinç heceleri gibi. Bu hece tek heceli bazı kelimelerde vokalle başlayanların ilk hecesi hariç, birden fazla heceli kelimelerin her yerinde bulunabilir. (2) Türkçede en yaygın sesli düşmesi olayı üç heceli kelimelerde orta hece düşmesi. Ses düşmesi genellikle kısaltır. Bir sesli düşmesi ise aynı zamanda bir hece düşmesi dolayısıyla ona bağlı bir kaç sesdeşin başka hecelere mal olması demek olur. (3) 132

ğul-tu,kelimelerdeki ye,ge,ri ve tu heceleri Bu hece tek heceli bir kısım kelimelerde ve vokalle başlayanların ilk hecesi hariç, birden fazla heceli kelimelerin her yerinde bulunabilir.

3 Orta hece yutumu (4), iç ses düşmesi (5),gibi değişik terimler altında incelenen (orta hece düşmesi ) (6) olayı ikinci veya son hece ile bağlantılı bir meseledir. Orta hece düşmesi belli bir sebebe dayanarak ortadakalan bir ünlünün düşmesi ve buna bağlı olarak bir hecenin eksilemesi olayıdır. Bilindiği gibi ikinci veya son hecede dar ünlü bulunursa dar ünlü içeren ikinci veya son hecede bir ünsüzle kapanırsa ünlü ile başlayan bir ekin son heceye eklenmesi gerekir. Ağız,burun,karın,oğul gibi Türkçe kelimelerde vurgu,kelimenin son hecesinde bulunmakta,aslında vurguyla bu heceler korunmaktadır:a-ğız,burun,ka-rın,o-ğul Doğu kökenli kelimelerde de aşağı yukarı aynı durum görülür. Bir kaç örnek ele alalım: özgün biçimleri keyf,nakl,sabr,şehr,vakt,zehr olarak geçen kelimeler, Türkçeleştirildiklerinde ses türemesiyle keyif,nakil,sabır,şehir,vakit, zehir diye iki heceli olur. Bu örneklerin birinci hecesi açık,ikinci hecesi kapalıdır. Yalın halde son heceler vurguludur; ke-yif,na-kil,sa-bir,va-kit,ze-hir. Bu vurgu aynı zamanda dar ünlüyü korumaya yara. Ünlüyle başlayan bir ek getirilince kapalı heceyle biten kelimeler açılır,orta hece durumuna düşen vurgulu dar ünlü yitirilir ;ke-yif, ke-yi-fi-miz, key-fi-miz, na-kil,na-ki-li-niz,nak-li-niz,.. Diyebiliriz ki Türkçeleştirildiklerinde türetülmiş dar ünlünün vurgulu durumu geçicidir. Bu tür kelimelerin et,-ol gibi yardımcı fiillerle birlikte kullanlışları da vurguyla ilgilidir. Bunlar et-, eyle- yardımcı fiilleriyle geçişli fiil,ettir- ile ettirgen fiil,ol-ile,geçişsiz fiil olarak kullanılır.bu fiillerde söz konusu ettiğimiz keyif,hapis, kayıp gibi kelimeler kullanılınca vurgusuz kalan ikinci heceler yitirilir. Bu aynı zamandakelimeleri bitişik yazmaya yol açar. Keyif+et> keyfet-, sabır+eyle>sabreyle-, hapis+edil>hapsedil-, kayıt+ettir>keydettir-, mahıv+ol>mahvol-, nakil+olun> naklolun-, örnklerinde olduğu gibi dar ünlü vurgusuz olduğu için düşer. 133

Bilindiği gibi ikinci veya son hecede dar ünlü bulunursa dar ünlü içeren ikinci veya son hecede bir ünsüzle kapanırsa ünlü ile başlayan bir ekin son heceye eklenmesi gerekir.

4 Birleştilkleri kelimelere değişik kavramlar kazandıran bu yardımcı fiiller, ünlü ile başladıkları için söz konusu isimlere getirlince bu isimlerin orta hecelerdeki vurgunun yeri değişir, vurgu ilk heceye geçer. Örneğin keyif+et key-fi-et keyfet,nakil+olun na-ki-lo-lun, sabır+eyle sabrey-le, hapis+edil hap-se-dil,kayıt+ettir ka-yı-det-tir,mahıv+ol ma-hivol mah-vol,zehir+ol zehi-rol eh-rol vb.. Vurgu meselesini ünlü ile başlayan bir ek alan fiillerin bir kaçında da görmeye çalışalım : Beniz isim köküne dayanan benze fiilinde vurgu son heceye geçer (ben-ze).konu ile ilgili öteki örnek oyna (oy-na) fiilidir. Aynı durumu edilgen çatı eki alan fiillerde de görmekteyiz. Aşağıdaki örneklerle vurgu,çatı eklerinin üzerine geçmiştir: a-yır ay-rıl, bu-yur buy-rul,ça-ğır çağ-rıl,çe-vir çev-ril,devir dev-ril,e-ğir eğ-ril,sü-pür süp-rül.(7) Türkçede genellikle vurgulu olan son hecedir. Bu bir gerçek Fakat yerli yabancı bütün yer adları ile Türkçede benimsenmemiş kelimelerde vurgu ilk hecede bulunur : Ankara, Kurtuluş,Berlin,Protekiz,Türkye,Çörülçil,Hitler,Vaşinyton,Banka, Radyo,Posta -stan ile biten coğrafi isimlerin istisna olarak son heceleri vurgulu söylenir: Afganistan, Yunanistan,Türkistan misallerinle olduğu gibi. Türkçede benimsenmiş olan yabancı şahıs isimlerinde de vurgu son hecede bulunan kelimelerin de hitap halinde söylenince vurguları muhakkak başa alınır. Kelime kök ve gövdelerinde sonda veya başta bulunan vurgular kelimelerin çekim ekleri almış şekillerinde ve umumiyetle çekimle ilgili hallerinde değişebilir. 134

. Vurgu meselesini ünlü ile başlayan bir ek alan fiillerin bir kaçında da görmeye çalışalım : Beniz isim köküne dayanan benze fiilinde vurgu son heceye geçer (ben-ze).

5 Böyle hallerde vurgu ilk veya son hece dışında ve sondan evvelki hecelerden biri üzerinde de bulunabilir (8). Burada anlaşılan Türkçede orta hece vurgusuz olur. Dolayısıyla halk ağzında da orta hece düşmesi mümkündür. Mesela : Oturram> otururum,oturruh >tururuk, verrem>veririm, birmiz>birimiz Konuşma dilinde de orta hece düşmesi çok yaygındır,ama yazıya geçirilmez. Örneğin: Đçerde>içeride, ilerde>ileride,buyrun>buyurun, iylik > iyilik, yarsı>yarısı Halk ağzında da orta hece düşmesi çok yaygğndır. Araştırmamıza son vermeden halk ağzında orta hece düşmesine yer verelim. Örneğin Ahmet B.Ercilason (9),orta hece vurgusuzluğu dolayısıyla şu kelimelerdeki vokallerin düştüğünü belirtir : Aşlama >aşı-lama,eyce >iyice,hamle>hamile,kelme >kelime, oturram >otururum,oturruh >tururuk, verrem>veririm, birmiz>birimiz Dipnotlar: 1-Zeynelof,Prof,Ferhat, Irak Türkmen Dili,Bağdat 1989, Kültür Bakanlığı Matbaası. 2-ERgin,Prof.Dr.Muharrem,Türk Dilbilgisi.Đstanbul Banguoğlu,Tahsin,Türkçenin grameri, Türk Tarih Kurumu Basım evi,ankara, Hatip oğlu,vecihe, Dilbilgisi Terimleri sözlüğü,s Topaloğlu, Ahmet, Dilbilgisi Terimleri sözlüğü,s.86 6-Banguoğlu,Tahsin,Türkçenin grameri, Türk Tarih Kurumu Basım evi,ankara, LAN-YA,TSENG;Türkiye Türkçesinde Orta Hece düşmesi,türk Dil Kurumu Yayınları;803-S ERgin,Prof.Dr.Muharrem,Türk Dilbilgisi.Đstanbul, 1972,S Ercilason,Ahmet B.,Kars ili Ağızları Ses Bilgisi S

Mesela : Oturram> otururum,oturruh >tururuk, verrem>veririm, birmiz>birimiz Konuşma dilinde de orta hece düşmesi çok yaygındır,ama yazıya geçirilmez.

Benzer belgeler

Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık-İncelik Uyumu)

Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık-İncelik Uyumu) Türkçede 8 tane ünlü harfin 4 tanesi kalın, 4 tanesi ince ünlüdür. Büyük ünlü uyumu bir kelimedeki ünlü harflerin ince veya kalın olmasıyla ilgilidir. Kalın Ünlüler: