This paper was presented in International Energy and Security Congress that took place at Kocaeli University, Turkey on September 23 24, 2014.

Bu metin 23 24 Eylül 2014 tarihlerinde Kocaeli Üniversitesinde düzenlenen Uluslararası Enerji ve Güvenlik Kongresi başlıklı konferansta sunulan tebliğdir. This paper was presented in International Energy and Security Congress that took place at Kocaeli University, Turkey on September 23 24, 2014.

UZAK COĞRAFYALARI BĐRBĐRĐNE YAKINLAŞTIRAN BĐR POLĐTĐKA: ENERJĐ POLĐTĐKASI VE BU BAĞLAMDA TÜRKĐYE- NORVEÇ ĐLĐŞKĐLERĐNĐN KÜRESEL GÜVENLĐK ANLAYIŞINA KATKILARI Ayşim PARLAKYILDIZ 1 Đstanbul ve Çanakkale Boğazları sayesinde Asya ve Avrupa kıtasını birbirine bağlayan ve üç tarafı denizlerle çevrili bir ülke olan Türkiye ile Kuzey Avrupa da, Đskandinav Yarımadası nın batısında yer alan ve Atlas Okyanusu nun bir kolunu teşkil eden Norveç Denizi ne kıyısı bulunan bir ülke olan Norveç, coğrafî anlamda birbirine oldukça uzak bir mesafede yer alsalar da, onları birbirine yaklaştıran bir politika mevcuttur: Enerji politikası. Bugüne kadar enerji kaynaklarının sınırlı olması veyahut bazı kaynakların enerjiye dönüştürülmesinin imkânsız olduğuna inanılması ve buna dair yanlış algılar, ülkelerin enerji politikalarının yönünü yeryüzünün sadece belli bölgelerine çevirmelerine neden olmuştur. Ne var ki, öncelikle; Kuzey Kutup Bölgesi nde yer alan ülkeler, sonrasında dünyadaki bütün diğer ülkeler için yeni fırsatlar arz eden ve beraberinde küresel ısınma nedeniyle ortaya çıkacak olan enerji kaynaklarının üretimi ve tüketimi konusunda zaman ilerledikçe daha da önem kazanacak olan Kuzey Kutup Bölgesi, hiç şüphesiz dünyanın ve ülkelerin enerji politikalarının seyrini değiştireceğe benzemektedir. Bu durum, aynı zamanda, Kuzey Kutup Bölge-si nde yer alan toplam sekiz ülkenin (Norveç, Danimarka, Finlandiya, Đzlanda, Đsveç, Kanada, ABD ve Rusya) ister istemez güvenlik anlayışlarının kısmen de olsa değişeceğine işaret eder ve bunun sonucu olarak yeryüzünde bölgesel ve küresel güvenlik anlayışlarının da değişikliğe uğrayacağı aşikârdır. Bu çalışma; jeopolitik konumu gereği pek çok avantaja sahip olmakla birlikte, dünya doğalgaz ve petrol rezervlerin geçiş yolları üzerinde bulunan, hidrojen enerjisinin üretiminde ve bu enerjinin saklanmasında yegâne enerji kaynağı olan bor madenlerine fazlasıyla sahip ve enerjide transit bir ülke olan Türkiye ile elektriğini yenilenebilir enerji kaynaklarından elde eden, dünyanın beşinci büyük petrol ve ikinci büyük doğalgaz ihracatçısı ve aynı zamanda bir HES (Hidro Elektrik Santrali) ülkesi olan Norveç arasındaki ilişkilerin daha ziyade enerji politikaları ve buna bağlı olarak gelişen güvenlik anlayışlarıyla birlikte ne düzeyde şekillendiğini ve küresel güvenlik anlayı-şına ne ölçüde katkıda bulunduğunu araştırmayı 1 BĐLGESAM 2010 Güz Dönemi Stajyeri, Doktora Öğrencisi, Đstanbul/TÜRKĐYE 672

amaçlamaktadır. Zira her iki ülke de gerek coğrafî konumlarından ve gerekse ekonomik gelişmişliklerinden dolayı dünya enerji politikasına dolaylı yoldan hizmet etmektedir. Çalışma; aynı zamanda, sözkonusu iki ülke arasında son dönemde geliştirilen enerji alanındaki işbirliğine yönelik mutabakat zaptı sonucu ortaya çıkan ortak enerji çalışma grubunun faaliyetleri üzerinde de duracaktır. Anahtar sözcükler: Türkiye, Norveç, Kuzey Kutup Bölgesi, enerji ve enerji politikaları, coğrafya, küresel güvenlik. Giriş Enerji olgusu, tarihin ekonomik ve politik boyutunda geçmişte olduğu gibi, bugün de etkin bir rol oynamaktadır. Bugün, enerji kaynakları yeryüzünün her noktasında eşit oranda bulunmadığından, sözkonusu bu kaynaklara ulaşma ya da bu kaynaklardan faydalanma arzusu, bir yandan ülkelerin iç ve dış politikalarını şekillendirirken bir yandan da onların uluslararası alandaki konumlarını belirlemektedir. Bu anlamda kimi ülkeler kaynak ülke olarak adlandırılırken, kimi ülkeler de bağımlı ülke olarak adlandırılmaktadır. Kuzey Avrupa da, Đskandinav Yarımadası nın batısında yer alan ve Atlas Okyanusu nun bir kolunu teşkil eden Norveç Denizi ne kıyısı bulunan ve aynı zamanda dünyanın beşinci büyük petrol ve ikinci büyük doğalgaz ihracatçısı ve de bir HES (Hidro Elektrik Santrali) ülkesi olan Norveç, 1814 tarihli anayasaya dayanan anayasal bir monarşi ülkesidir. Norveç, Kuzey Denizi nden Barents Denizi ne kadar 1.752 km üzerine yayılmış bir ülkedir. Norveç 21.925 km lik bir kıyıya sahiptir (bunun 3.419 km sini ana kıyılar, 2.413 km sini büyük adaların etrafındaki kıyılar ve 16.093 km sini ise küçük adaların ve fiyortların etrafındaki kıyılar oluşturmaktadır). 2 2 DU CASTEL Viviane, La Mer de Barents: Vers Un Nouveau «Grand Jeu»?, Paris, Octobre 2005, IFRI- Institut Français des Relations Internationales, p. 24. (DU CASTEL Viviane, Barents Denizi: Yeni «Büyük Bir Oyun» a Doğru mu?, Paris, Ekim 2005, IFRI- Uluslararası Đlişkiler Fransız Enstitüsü, s. 24.) 673

Aşağıdaki tablo bize, Norveç hakkındaki coğrafî bilgileri çok iyi bir şekilde özetlemektedir: Veriler Yüzölçümü (km²) 386.958 dont Spitzberg : 62.700 Jan Mayen : 373 km² Üç deniz - Güney-batıda Kuzey Denizi, - Kuzey-batıda Norveç Denizi, - Kuzeyde Barents Denizi. Sınırlar Rusya sınırı 196 km Finlandiya sınırı 727 km Đsveç sınırı 1.619 km Nüfus 4.552.200 (Lapon azınlık : % 0,5) Nüfusun Dağılımı %75 i, 62. Paralel in güneyinde yaşar. Nüfus yoğunluğu (sakin/km²) 14,9 (TABLO ALINTI: DU CASTEL Viviane, La Mer de Barents: Vers Un Nouveau «Grand Jeu»?, Paris, Octobre 2005, IFRI-Institut Français des Relations Internationales, p. 24. (DU CASTEL Viviane, Barents Denizi: Yeni «Büyük Bir Oyun» a Doğru mu?, Paris, Ekim 2005, IFRI- Uluslararası Đlişkiler Fransız Enstitüsü, s. 24.) Bununla birlikte; 40 yılı aşkın bir süredir denizlerdeki platformlarda yoğun biçimde petrol çıkarmakta olan Norveç, egemenliği altında olduğu Đsveç ten 1905 yılında ayrıldığında Finlandiya ve Đzlanda ile beraber Avrupa nın en fakir ülkelerinden biri olarak karşımıza çıkmaktaydı. Yüzlerce yıl sonra, bu fakir ülkeler birbirine yakın zenginlik standartlarını yakalayarak dünyanın örnek aldığı ekonomik modeller olarak karşımıza çıkma başarısını göstermişlerdir. Norveç ise bunlar arasında en yüksek gelir düzeyiyle ilgiyi en fazla hakeden ülke olmuştur. 3 Nail Alkan Norveç te Seçimler adlı makalesinde; Norveç in AB ne üye olmadığı halde zengin bir ülke olduğunu belirtmiş ve Norveç halkının AB ne niçin üye olmak istemediğinin nedenlerini sıralamıştır: 4.8 milyon insanın yaşadığı Norveç; Avrupa da refah düzeyi en yüksek ülkelerden biri olup % 3 ile Avrupa nın en düşük işsizlik oranına sahip. Norveç Avrupa Birliği ne üye 3 SEVĐNÇER Vedat, Bir Ülke Petrolle Nasıl Zengin Olmaz?: Norveç, Petrol ve Eğitimli Đnsan Gücü Faktörü, 07 Temmuz 2009, http://www.bilgesam.org/incele/815/-bir-ulke-petrolle-nasil-zengin-olmaz---norvec--petrolve-egitimli-insan-gucu-faktoru/ 674

değil ama ekonomik açıdan birçok Avrupa Birliği üye ülkelerinden daha iyi durumda. Norveç iki kez Avrupa Birliği üyeliğini düşündü, hükümet olarak da karar verildi, Avrupa Birliği de iki kez onayını verdi ama Norveç halkı 1973 ve 1995 yıllarında referandum yoluyla Avrupa Birliği üyeliğine hayır cevabı verdi. Seçim öncesi yeniden gündeme gelen Avrupa Birliği üyeliği, sosyal demokratlar tarafından desteklenen fakat koalisyonun diğer ortakları tarafından arzu edilmeyen bir dış politika unsuru olarak seçim kampanyalarında yerini almadı. Norveç halkı özellikle iki nedenden dolayı Avrupa Birliği üyeliğini istememektedir: 1. Norveç Avrupa da tek petrol üreticisi olarak bu kaynaklarını paylaşmak niyetinde değil; 2. Norveç halkının büyük bir çoğunluğu balıkçılıktan geçinmektedir. Bir Avrupa Birliği üyeliği ile balık üretiminde sahip oldukları özel durumu Avrupa Birliği nin kotaları yüzünden kaybetmek istemiyorlar 4 şeklinde açıklamada bulunmuştur. Biraz da Norveç in enerji politikası ve stratejisi üzerine değinelim. Corinne Deloy, ülkedeki muhafazakâr partinin ve solcu partinin enerji konusundaki görüşlerini kısaca şu şekilde açıklamıştır: Muhafazakâr Parti, devletin, ülkenin en büyük enerji şirketi Statoil deki katılımını %51 e düşürmeyi öneriyor. 5 Bununla birlikte; Solcu Sosyalist Parti, egemen fonların, hidrokarbür şirketlerindeki yatırımlarını yenilenebilir enerjilere yerleştirmek için sonlandırmalarını istiyor. 6 Görülmektedir ki, Norveç te siyâsî partiler, enerji politikalarının belirlenmesinde önemli rollere sahiptir. Norveç te Kurumlar Bugün Norveç, yeryüzünde enerjisini en çok geliştirmiş ülkelerden biridir, dolayısıyla ürettiği enerji politikalarını yürütecek ve uygulayacak kurumlara ihtiyaç duymuştur. Bu nedenle sektöre yönelik pek çok kuruma sahiptir. Aşağıda, bu kurumlar ayrıntılı bir şekilde tanıtılmıştır: Petrol ve Enerji Bakanlığı, Norveç kıta sahanlığı içinde yer alan petrol kaynaklarının idaresiyle ilgili tüm sorumluluğu elinde bulunduruyor. Bu sorumluluk, Storting ve hükümet tarafından verilen rehber talimatlar ile petrol faaliyetlerinin uyumlu bir şekilde 4 ALKAN Nail, Norveç te Seçimler, 09.11.2009, http://www.sde.org.tr/tr/haberler/96/norvecte-secimler.aspx 5 DELOY Corinne, L Opposition de Droite Pourrait Revenir Au Pouvoir À La Faveur des Élections Législatives Norvégiennes, Observatoire des Élections En Europe, Élections Législatives En Norvège, 09 Septembre 2013, Publication de la Fondation Robert Schuman, p. 04, http://www.robertschuman.eu/fr/doc/oee/oee-1446c-fr.pdf 6 DELOY Corinne, L Opposition de Droite Pourrait Revenir Au Pouvoir À La Faveur des Élections Législatives Norvégiennes, Observatoire des Élections En Europe, Élections Législatives En Norvège, 09 Septembre 2013, Publication de la Fondation Robert Schuman, p. 06, http://www.robertschuman.eu/fr/doc/oee/oee-1446c-fr.pdf 675

yürütülmesinin sağlanmasını içermektedir. Buna ilaveten, Bakanlık, devlet tekelindeki Petoro AS ve Gassco AS adlı kuruluşları idare etmek gibi özel bir sorumluluğa da sahiptir ve ayrıca, yine devletin büyük bir paya sahip olduğu petrol şirketi Statoil ASA yı da yönetmektedir. Bakanlık, hem ekonomik hem de çevresel şartlar altında, su ve su gücü kaynaklarının ve diğer yerel enerji kaynaklarının ses yönetimini de sağlamaktadır. Bakanlık, hükümet adına, Statnett ve Enova nın sahibi gibi iş görmektedir. 7 Đş ve Hükümet Yönetimi Bakanlığı, sanayinin taleplerine acil cevap vermek kadar, sanayinin güvenlik boyutundan ve de petrol sektöründeki iş ortamından sorumludur. Çevre Bakanlığı, çevre politikasından sorumludur ve iklim politikasının bütün sorumluluğuna sahiptir. sahiptir. Ulaşım ve Đletişim Bakanlığı, ulaşım amaçlı enerji kullanımındaki bütün sorumluluğa Hükümet Yönetimi ve Reform Bakanlığı, Norveç Rekabet Otoritesi nin faaliyetlerinin çerçevesini oluşturur ve bu Otorite nin kararlarını ilan eden kurumdur. 8 Norveç te sektöre yönelik geliştirilen politikalar, bakanlıkların yanısıra, birtakım otoritelerin de kontrolünde geliştirilip uygulanmaktadır: Norveç Rekabet Otoritesi, güç pazarının rekabete konu olan kısımlarını düzenleyen Rekabet Sözleşmesi yle uyumu takip eder. Norveç Petrol Güvenliği Otoritesi, güvenlikten, acil müdahaleden ve petrol sektöründeki iş ortamından sorumludur. Ayrıca, petrol endüstrisiyle ilgili toprağa dayalı kolaylıkların (imkânların) kullanımını düzenler ve idare eder. Bu kurum, Đş ve Hükümet Yönetimi Bakanlığı na tabidir. 9 Yine, Norveç te sektöre yönelik geliştirilen politikalar, bakanlıklar ve otoritelerden başka, müdürlükler tarafından da yürütülmektedir: Norveç Petrol Müdürlüğü, petrol kaynaklarını yönetmekte ve Petrol ve Enerji Bakanlığı nın tavsiyelerini uygulamaktadır. Bununla birlikte, Norveç kıta sahanlığı içinde yer alan petrol depozitlerinin üretilmesi ve çıkarılmasında yetki sahibidir. Petrol ve Enerji Bakanlığı na tabidir. Norveç Su Kaynakları ve Enerji Müdürlüğü, Norveç in enerji ve su kaynaklarının yönetiminden sorumlu Petrol ve Enerji Bakanlığı na tabidir. Görevi, nehir sistemlerinin ses 7 Institutions, Energy Policies of IEA Countries Norway 2011 Review, Paris, International Energy Agency, p. 19. 8 Institutions, Energy Policies of IEA Countries Norway 2011 Review, Paris, International Energy Agency, p. 19. 9 Institutions, Energy Policies of IEA Countries Norway 2011 Review, Paris, International Energy Agency, p. 19. 676

yönetimini bitişik ve çevreye duyarlı bir tarzda sağlamak ve de etkin elektrik ticaretini, maliyet-etkin enerji sistemlerini ve etkin enerji kullanımını yaymaktır. Bu Müdürlük, aynı zamanda, ulusal elektrik düzenleme yetkilisidir. Bunlara ilaveten, araştırma ve geliştirmeyle ve de uluslararası işbirliğiyle ilgili görevleri vardır. Bu Müdürlük, aynı zamanda, Norveç in ulusal bir hidrolojik kurumudur. 10 Norveç teki sözkonusu bu enerji politikalarının şirketler bazındaki görünümü yine devlet desteklidir. Bunların en tanınmışları aşağıda ayrıntılı olarak tanıtılmıştır: Statnett SF, sistem aktarım operatörüdür. Sahibi hükümettir ve Petrol ve Enerji Bakanlığı tarafından idare edilir. Norveç Su Kaynakları ve Enerji Müdürlüğü nün tekel operasyonlarının düzenlenmesinin bir parçası olarak; Statnett in geliri, yine bu Müdürlük tarafından düzenlenmektedir. Enova SF, enerji tasarrufunu, yeni, yenilenebilir enerji kaynaklarını ve doğal gazın çevre dostu olarak kullanımını yayma görevi olan bir devlet kuruluşudur. Petrol ve Enerji Bakanlığı, bu kuruluşun hükümet adına sahibidir ve Enova SF nin görevlerini ve amaçlarını belirler. Niceliksel (sayısal) hedefler, Enova SF nin faaliyetlerine göre saptanmıştır. 11 Norveç Enerji Şirketleri Statoil 21.000 çalışanı ile 36 ülkede faaliyet gösteren Norveçli bir enerji ve derin deniz araştırma şirketi olan Statoil in % 67 lik hissesi devlete aittir: Eğer daha yakından incelenecek olursa, Norveç modelini güçlü yapan şey; her şeyden önce orada gerçekliğini göstermek gerekir ki, petrolün ve gazın (petrol boru hatları şebekesi) işletimi özellikle bir devlet grubu olan Statoil in dolambaçlı yollara başvurmasıyla kendini gösterir. Bu grup; petrolün ve gazın ister keşfi, işletilmesi ya da taşınması olsun, bu konu hakkında eksiksiz bir bilirkişi raporuna sahiptir. Norveç hükümeti, şirketin eylemlerinin % 67 sini elinde bulundurmaktadır. Esas elinde bulundurana (devlet) yatırılan ortakların her birine düşen yıllık paylar, dolaysız olarak hükümet aylığı fonuna aktarılır. 2001 yılında borsaya kaydından beri Statoil, hükümete 18,9 milyar Kanada doları, sadece 2011 yılı için ise 2,36 milyar Kanada doları yatırdı. Yıllar içerisinde, Statoil 36 ülkede temsil edilen uluslararası bir şirkete dönüştü ve bugün 21.000 çalışanı mevcuttur. 12 10 Institutions, Energy Policies of IEA Countries Norway 2011 Review, Paris, International Energy Agency, p. 19. 11 Institutions, Energy Policies of IEA Countries Norway 2011 Review, Paris, International Energy Agency, p. 19. 12 DEAN Marc, Exploitation des Hydrocarbures et Électrification des Transports: Les Modèles Norvégien et Suédois, Mémoire, Quebec, Septembre 2013, p. 02, http://www.consultationenergie.gouv.qc.ca/memoires/20130921_146_marc_dean_m.pdf 677

Şirket, çalışmalarının bir kısmını, SDFI nın yönetimi altında gerçekleştirmektedir: Mülkiyet birliğinin devletsel stratejisinin bütünleyen kısmı olarak (Statoil, SDFI, Petero SA ve petrol sektöründeki özel şirketler), Statoil, kendi petrolünün ve SDFI nin yönetimi altında ürettiği petrolün satışını ve ticaretini yapmaktadır. Statoil, aynı zamanda; kaynağın güvenli ve sürekli bir kullanımını (araç-gereçlerinin yenilenmesi, araştırma ve geliştirme, uzun süreli gelişim ilkelerini uygulama, vb.) sağlamak için devlet adına en üst değer yaratımını desteklemekten sorumludur. 13 Sdfi Söz konusu şirketi, devlet ve hükümet yatırımlar için finansal bir araç olarak kullanmaktadır: Norveç devleti, kendini, tamamiyle Statoil kadar önemli olan ikinci bir oyuncu ile süsledi. Sözkonusu oyuncu; petrolün ve gazın keşfi ve kullanımı ile ilgili özel projelere katılmak için hükümetin finansal bir aracı olan State Direct Financial Interest (SDFI) tir. SDFI, özel projelere hissedar olarak yatırım yapar ve aynı sıfatla diğer hissedarlardan gelirlerini toplar. SDFI, 1989 dan beri devletin kasaları için 210 milyar Kanada doları katkıda bulundu. SDFI çok çeşitli bir yatırım portföyüne sahiptir. O, kullanım safhasındaki, gelişmekte olan petrol ve gaz sahalarındaki ve bunların üretimindeki üretim lisanslarından oluşmaktadır. Dahası, SDFI, yeryüzünde bulunan petrol ve gaz altyapılarının ve boru hatlarının salt çoğunluğa dayanan hissedarıdır. 2012 de, SDFI nin yatırımlarının değerinin, yaklaşık 200 milyar Kanada doları olduğu belirlendi. SDFI, 01 Ocak 2012 de, 146 üretim lisansında ve 14 ten fazla toprak altyapıları (onshore) ve boru hatları ortak şirketinde kazanç paylarına sahipti. 2001 den bu yana, hükümet adına SDFI yi yöneten bir şirket sözkonusudur; bu şirket, Petero SA adlı şirkettir. Hedef; Norveç devleti için en üst bir değer yaratımının ve en iyi yönetim biçiminin sağlanmasıdır. 14 Görülüyor ki, Norveç devleti, enerji şirketleri ile yakından ilgilenmektedir. Şirketlerin çalışmalarını ülkenin çıkarlarına yönelik anlamda kontrol etmektedir. Üretim lisansları, Petrol ve Enerji Bakanlığı tarafından düzenlenen teftişler sırasında bağışlanmıştır. Devletin, direkt olarak kendisi için lisansların mülkiyetini en çok yararlanılabilme potansiyeli ile birlikte alıkoyması gayet normal olarak düşünülür. Son 13 DEAN Marc, Exploitation des Hydrocarbures et Électrification des Transports: Les Modèles Norvégien et Suédois, Mémoire, Quebec, Septembre 2013, p. 02, http://www.consultationenergie.gouv.qc.ca/memoires/20130921_146_marc_dean_m.pdf 14 DEAN Marc, Exploitation des Hydrocarbures et Électrification des Transports: Les Modèles Norvégien et Suédois, Mémoire, Quebec, Septembre 2013, p. 02, http://www.consultationenergie.gouv.qc.ca/memoires/20130921_146_marc_dean_m.pdf 678

teftişte; Statoil kendisi için, bahşedilen üretim lisanslarının % 13 ila % 26 sını, SDFI ise yaklaşık % 29 unu alıkoydu. 15 Yukarıdaki alıntıdan da anlaşıldığı üzere, SDFI kendisi için Statoil den daha fazla oranda lisans saklı tutmuştur. Statkraft 2009 yılının Haziran ayında Türk enerji şirketlerinden Yeşil Enerji A.Ş. ni satın alan Norveç enerji şirketi Statkraft, Türk enerji piyasasında etkin bir şekilde faaliyet göstermektedir. Tamamı Norveç devletine ait ve ülkenin en büyük, Đskandinavya bölgesinin ise üçüncü en büyük şirketi olan Statkraft ın Türkiye şubesi hakkında bilgiler ve çalışma alanları aşağıdaki alıntıda ayrıntılı bir şekil-de verilmiştir: Avrupa daki enerji piyasalarının hemen hepsinde aktif olan Statkraft günümüz itibariyle yirmiden fazla ülkede elektrik ticareti gerçekleştirmektedir. 1998 den bu yana süregelen enerji ticareti tecrübesini Türkiye piyasasının gelişimine katkı sağlamak için de kullanmayı amaçlayan Statkraft, 2009 yılında Statkraft Elektrik Enerjisi Toptan Satış Ltd. Şti. ni kurmuştur. Şirket 2012 yılının ilk çeyreğinden itibaren Türkiye ve komşu ülkelerle enerji ticaretini Đstanbul ofisinden gerçekleştirmektedir. Statkraft Elektrik, Türkiye de yeni iş mo-delleri geliştirmek ve sürdürülebilir ticaret fırsatları oluşturmak için Mart 2010 da toptan satış lisansı almıştır ve 2012 in ilk çeyreği itibarıyle aktif bir şekilde Türkiye de ticari operasyonlarını yürütmektedir. Temel faaliyet alanı, toptan piyasalarda 600 TWh/yıl mertebesinde enerji ticareti olan Statkraft ın Türkiye de gerçekleştirdiği ticari işlemler arasında sınır ötesi elektrik ticareti, piyasa erişim hizmetleri, elektrik alım/satım sözleşmeleri gibi işlemler yer almaktadır. 16 Sözkonusu şirketin, yirmiden fazla ülkede şubesi ve 3600 çalışanı bulunmaktadır. Şirket; yenilenebilir enerji türlerinden rüzgar enerjisi, gaz enerjisi ve hidroenerji alanlarında çalışmalar yapmaktadır. Norveç in Enerji Politikası Dünyanın en önemli petrol ve doğalgaz ihracatçısı ülkelerinden biri olan Norveç te, Kuzey Denizi nden bol miktarda petrol çıkarılmaktadır. Bugün Norveç, elektrik enerjisinin tamamına ya-kın bir kısmını hidroelektrik santrallerinden karşılamaktadır. Kişi başına düşen elektrik enerjisi tüketiminde dünyada birinci sıradadır. Norveç te elektrik enerjisinden hemen 15 DEAN Marc, Exploitation des Hydrocarbures et Électrification des Transports: Les Modèles Norvégien et Suédois, Mémoire, Quebec, Septembre 2013, p. 02, http://www.consultationenergie.gouv.qc.ca/memoires/20130921_146_marc_dean_m.pdf 16 Statkraft Türkiye nin web sayfası, http://www.statkraft.com.tr/urun/ 679

hemen her alanda yararlanılmaktadır. Öyle ki Norveç, imâlat sanayisinde bile akarsularından elde ettiği ucuz elektrik enerjisinden faydalanmaktadır. Norveç, aynı zamanda çok büyük miktarlarda deniz rüzgârı ve dalga enerjisi ve de biyoenerji kaynakları bulunan bir ülkedir. 1960 lı yılların sonlarına doğru, Kuzey Denizi nde geniş petrol maden yataklarının keşfi ile birlikte, Norveç te enerji, Norveç ekonomisi için çok önemli bir sektör oluşturmuştur. Norveç in enerji politikasının ağırlık merkezi tarihsel yer değişikliğini Kuzey in yönetiminde devam ettirir. Aynı zamanda, uluslararası ilişkilerde, mühimmat tedariki ve enerji güvenliği konularına verilen önem arttıkça enerji sorunları dış politikayı harekete geçirici bir boyut kazanır. Sayısız ülke için enerji, güvenlik hususunda, açık ve net bir şekilde politikanın bir pencere kanadı olmaya eğilimlidir. 17 Yukarıda da değinildiği gibi, enerji bütün ülkeler için her anlamda vazgeçilmez bir unsurdur. Her ülke, bulunduğu coğrafya gereği kaynak ve zenginlik anlamındaki bütün potansiyelini çıkarı doğrultusunda kullanmalı, fakat aynı zamanda küresel güvenliğe de katkı da bulunmayı unutmamalıdır. Norveç te coğrafyası gereği Kuzey in potansiyelini lehine çevirmeyi bilmiştir. Petrol ve Norveç in Petrol Politikası Petrol ve doğal gaz üretimi, Norveç ekonomisinin en büyük sektörüdür ve diğer ülkelerin çıkarlarına olduğu kadar ülkenin kayda değer zenginliğini genişletmeye devam edecektir. Norveç in petrol fonu yönetim politikası şu şekildedir: Norveç in hassas servet yönetimi yaklaşımı dünyadaki diğer petrol zengini ülkelere önemli bir emsal teşkil edecek niteliktedir. Bu özgün yaklaşımın başlıca özellikleri şöyledir: En başından itibaren, ilk petrol damlasının çıkarılmasıyla beraber, petrol ve gaz rezervleri kamu malı olarak kanunlarca koruma altına alınmıştır. Bu yasal düzenlemeyle, hükümetler yıllar içinde petrol ve gazdan gelen gelirlerin %80 ini rezerv etmişler, ve ancak çok olağandışı bütçe açıklarında bu paraya başvurmuşlardır. Halende petrol gelirlerinin büyük çoğunluğu devlete ait petrol fonlarında biriktirilmektedir ve yurtdışında tahvil ve borsa yatırımlarıyla değerlendirilmektedir. Bu birikim, son ekonomik krizin patlak vermesinden önceki rakamlara göre 286 Milyar dolara ulaşmıştır. 18 17 La Stratégie du Gouvernement Norvégien Pour Le Développement du Grand Nord, Édition du Ministère Norvégien, des Affaires Étrangères, page 14, http://www.regjeringen.no/upload/ud/vedlegg/strategifr.pdf 18 SEVĐNÇER Vedat, Bir Ülke Petrolle Nasıl Zengin Olmaz?: Norveç, Petrol ve Eğitimli Đnsan Gücü Faktörü, 07 Temmuz 2009, http://www.bilgesam.org/incele/815/-bir-ulke-petrolle-nasil-zengin-olmaz---norvec--petrolve-egitimli-insan-gucu-faktoru/ 680

Bununla birlikte; Norveç teki başlıca partilerin tamamına yakını petrolden gelecek hızlı sıcak para akımından ve buna bağlı savurganca harcamalardan ekonominin korunması gerekliliği konusunda ortak bir politika benimsemişlerdir. Bu politikanın sürdürülebilmesi için Ekonomi Bakanlığı adına bu fonu ve yatırımları idare eden Norveç Merkez Bankası 2001 yılında özerk bir yapıya kavuşturulmuştur. Bu yapılırken, politikacılarla fon arasındaki uzaklığın sağlanması hedeflenmiştir. 19 Sonuç olarak; tüm bu nedenlerden dolayı, Norveç, petrol ihraç eden diğer ülkelerin yaşadığı finansal problemlerden kaçınmayı başarabilmiştir. Bu gelir yönetim başarısının altında yatan en önemli sebeplerden biri petrolün çıkarılmaya başlanmasından önce ülkenin iyi işleyen bir demokrasinin olması gösterilebilir. 20 Vaktiyle kıt kaynaklara sahipken, elindeki kaynakları en efektif ve doğru bir biçimde kullanmayı bilerek zengin bir ülke haline gelmiş olan Norveç in bugünkü durumuna gelmesindeki en önemli etkenin, ülkede gerçek ve uygulanabilir demokrasi anlayışının tam anlamıyla yerleşmişliği olduğu söylenebilir. Norveç, izlediği petrol fonu yönetimi ve Ar-Ge ye dayalı alternatif ekonomik faaliyetleri bunda etkili olup salt doğal zenginlikleriyle ayakta duran Orta Doğu ve bazı Güney Amerika ülkeleri için iyi bir örnek teşkil etmektedir. 21 Bunun yanısıra Norveç in en önemli yer altı kaynakları; bakır, demir, çinko nikel, titanyum, kurşun, petrol, doğalgaz ve kükürtlü madenlerdir. Doğalgaz Dünyada son dönemde yaşanan olayların ister istemez ülkelerin enerji politikalarını kısmen de olsa bazen değiştirdikleri bazen de zamanın akışına bıraktıkları görülmektedir. Sözgelimi Norveç in devlet destekli, tanınmış enerji ve derin deniz araştırma şirketi Statoil in, son dönemde Kırım da yaşanan belirsizliğe rağmen projelerini gerçekleştirmeye çalıştığı bilinmektedir: Norveçli petrol grubunda üst düzey yönetici, Statoil in Kırım daki kriz ve belirsizliğe rağmen Rusya daki bütün projeleri ile bastırarak, bu yıl yeni bir kuyu açılması için 19 SEVĐNÇER Vedat, Bir Ülke Petrolle Nasıl Zengin Olmaz?: Norveç, Petrol ve Eğitimli Đnsan Gücü Faktörü, 07 Temmuz 2009, http://www.bilgesam.org/incele/815/-bir-ulke-petrolle-nasil-zengin-olmaz---norvec--petrolve-egitimli-insan-gucu-faktoru/ 20 SEVĐNÇER Vedat, Bir Ülke Petrolle Nasıl Zengin Olmaz?: Norveç, Petrol ve Eğitimli Đnsan Gücü Faktörü, 07 Temmuz 2009, http://www.bilgesam.org/incele/815/-bir-ulke-petrolle-nasil-zengin-olmaz---norvec--petrolve-egitimli-insan-gucu-faktoru/ 21 SEVĐNÇER Vedat, Bir Ülke Petrolle Nasıl Zengin Olmaz?: Norveç, Petrol ve Eğitimli Đnsan Gücü Faktörü, 07 Temmuz 2009, http://www.bilgesam.org/incele/815/-bir-ulke-petrolle-nasil-zengin-olmaz---norvec--petrolve-egitimli-insan-gucu-faktoru/ 681

beklediğini söyledi. Statoil in, Rusya nın en büyük petrol şirketi Rosneft ile, ülkenin güneyindeki şeyl petrolünün yanı-sıra, Sibirya ve Kuzey Kutup Dairesi üzerindeki petrol ve doğalgaz sondajları da dahil olmak üzere çeşitli ortak projeleri bulunuyor. 22 Yine, Türk ulusal basınında yer alan bir haberde ise; Ukrayna ve Kırım da yaşanan son gelişmeler nedeniyle Norveç in AB ne doğalgaz ihraç etmesinin iki kat daha hızlandığı dile getirilmiştir. Konuyla ilgili olarak ulusal basında çıkan haber şöyledir: Dünyanın 5. büyük petrol ve 2. büyük doğal gaz ihracatçısı konumunda bulunan Norveç, Kırım krizinin ardından Rusya nın Avrupa ya gaz ihracatının Ukrayna nın transit ülke rolünden dolayı riske girmesiyle potansiyel olarak Avrupa nın en önemli doğal gaz kaynağı konumuna geldi. Norveç, Avrupa ya en fazla doğal gaz sağlayan ikinci ülke konumunda iken 2012 yılında Rusya nın doğal gaz fiyatlarını petrole sabitlemesi ve kendisinin endeks sistemini koruması nedeniyle Avrupa ya gerçekleştirdiği doğal gaz ihracatında Rusya nın önüne geçti. Rusya nın Avrupa ya yönelik petrole endeksli doğal gaz politikaları son dönemde esneklik gösterirken, bunun arkasında Ukrayna da yaşanan siyasi kriz yatıyor. Şubat 2014'ten bu yana yaşanan Kırım krizinin ardından Rusya nın Avrupa ya gaz ihracatı Ukrayna nın transit ülke rolünden dolayı riske girdi, dolayısıyla Norveç i potansiyel olarak Avrupa nın en önemli doğal gaz kaynağı konumuna getirdi. 23 Bununla birlikte; Almanya nın yakın zamanda Norveç in en büyük petrol şirketi Statoil in varlıklarının bir kısmını satın alması bu alanda önemli bir gelişme olarak görülmektedir. Konuyla ilgili Türk internet basınında çıkan haber şöyledir: Alman enerji şirketi Wintershall Cuma günü bir açıklama yaparak, Statoil in Norveç te bulunan varlıklarından bir kısmını 1.25 milyar dolara aldığını duyurdu. Wintershall Yönetim Kurulu Başkanı Rainer Seele yaptığı açıklamada, Norveç Münhasır Ekonomik Bölgesindeki potansiyele inandıklarını belirterek, hedeflerine odaklanacaklarını söyledi. Norveç te önde gelen petrol ve doğalgaz şirketlerinden biri olmak istediklerini belirten Seele, Avrupa daki üretimle Avrupa nın enerji tedariği güvenliğini güçlendirdiklerini söyledi. 24 22 ŞĐMŞEK Feyyaz, Rusya ve Hazar Bölgesi Enerji Görünümü, T.C Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Enerji Đşleri Genel Müdürlüğü, Enerji Politikaları ve Stratejileri Dairesi Başkanlığı personeli tarafından hazırlanmış olan rapor, 14-21 Nisan 2014, Sayı 77, s. 05. 23 Kırım Krizi Norveç e Yaradı, Sabah Gazetesi, 29 Nisan 2014, http://www.sabah.com.tr/ekonomi/2014/04/29/kirim-krizi-norvece-yaradi 24 Wintershall Norveç Çalışmalarını Arttırıyor, Enerji Günlüğü, 14 Eylül 2014, http://www.enerjigunlugu.net/wintershall-norvec-calismalarini-arttiriyor_10099.html 682

Yine aynı internet haber sayfasında yer alan sözkonusu haberin devamında; Alman kimya şirketi BASF nin Norveç ile olan ilişkisi ve Alman halkının Norveç i AB nin doğalgaz üretiminde sağlayacağı katkı açısından güvenilir bulup bulmadığı dile getirilmiştir: Alman kimya şirketi BASF Norveç te Gjøa üretim sahasından % 5i Vega doğalgaz üretim sahasından % 24.5, Aasta Hansteen projesinden % 24, Asterix keşiflerinden % 19, Polarled Boru Hattı Projesi nden % 13.2 ve Aasta Hansteen civarındaki dört arama lisansı alacak. Yapılan son kamuoyu araştırmaları Almanlar ın % 78 inin Norveç i düşen AB doğalgaz üretimini arttırmak için güvenilir bir ortak olarak gördüklerini ortaya koyuyor. 25 Petrol ve doğalgazdan sonra, Norveç i, dünyada enerji alanında söz sahibi yapan diğer enerji türlerinden biri de hidroelektrik enerjisidir. Yenilenebilir Enerji Türü Olarak Hidroelektrik Norveç, hidroelektrik enerjisi alanında kaynaklarını doğru ve çok iyi bir şekilde kullanarak sektörde kendini geliştirmiş durumdaki ülkelerden biridir. Avrupa da ve Türkiye de bu enerji türün-de faaliyet göstermekte ve nihayetinde bölgesel elektrik pazarını elinde tutmaktadır. Su gücü ve doğal gaz, değişebilir rüzgar gücü üretimini desteklemek için en uygun teknolojilerdir. Norveç, kayda değer bir su gücü rezerv kapasitesine sahiptir ve Norveç sistem aktarım operatörü olan «Statnett» adlı kuruluş, Kuzey pazarı ile Avrupa nın kalanı arasındaki entegrasyonu güçlendirecek birkaç yeni bağlantılararası çapraz sınır planlamaktadır. Uluslararası Enerji Ajansı, Rusya dan sonra, Avrupa nın en büyük su gücü kapasitesine sahip olan Norveç i, bu gücü kullanması için ve de yaygın bölgesel pazardaki talep ve tedarikte değişimleri dengelemek için yine bu ülkeyi cesaretlendirmektedir. Bu, bölgesel elektrik pazarının entegrasyonundaki esneklik ve etkinliği arttırabilir. 26 Pazar rekabeti gerektirdiği söylenen hidroelektrik enerjisinden elde ettiği elektriği, Norveç gibi, ev tüketiminden ağır sanayiye kadar hemen hemen her alanda kullanan ülkeler için bu elektriğin, gerek kendi ülkelerinde ve gerekse dünyadaki enerji politikalarında ne denli önemli bir rol üstlendiği bilinmektedir. Bu nedenle; Su gücü, Norveç te yenilenebilir enerjinin baskın bir halidir. Genellikle, pazar rekabeti olan bir enerji kaynağıdır ve destek kabul etmez. Güç ve ısı üretimini arttırmak için; hükümet, Enova vasıtasıyla, daha çok, doğrudan yatırım yardımları şeklindeki diğer yenilenebilir enerjinin kullanımını yaymaktadır. Enova, yenilenebilir enerji ve enerji etkinliği ile ilgili 25 Wintershall Norveç Çalışmalarını Arttırıyor, Enerji Günlüğü, 14 Eylül 2014, http://www.enerjigunlugu.net/wintershall-norvec-calismalarini-arttiriyor_10099.html 26 Energy Policies of IEA Countries Norway 2011 Review, p. 08, http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/norway2011_web.pdf 683

bir tanıtım programını yönetmektedir. Ulaşım için biyo-yakıtlar, doğrudan karma (harmanlanmış) bir zorunlulukla desteklenmektedir. 27 Görülmektedir ki, Norveç su gücünden elde ettiği elektriği doğru politikalarla diğer yenilenebilir enerji kaynaklarının keşfinde, kullanımında ve ulaştırılmasında da kullanmaktadır. Norveç-AB Enerji Đlişkilerine Kısa Bir Bakış Bugün Norveç, dış ticaretinin % 70 ine yakınını AB ülkeleri ile gerçekleştirmektedir. Dolayısıyla onun, AB ile olan ilişkileri, bilhassa enerji alanındaki ilişkileri kaydadeğerdir. Norveç aynı zamanda komşusu olan Rusya ile de iyi ilişkilere sahip bir ülkedir. Sonuç itibariyle, dünyada enerji devi bir ülke olarak uluslararası örgütler ile de ilişki içerisinde olması kaçınılmazdır. Bu nedenle Norveç çok sayıda uluslararası örgüte üyelik yaptırmış bir ülkedir. Geçmişte, Barents Denizi ne kıyısı olan komşu ülkelerle yaşadığı Barents Denizi ndeki haklara yönelik sorunları, bu örgütlerle birer işbirliği alanına dönüştürebilmeyi başarmıştır. Norveç, Avrupa sınırları içerisinde yer alan ve Rusya ile ilişkisi olan bir ülkedir. Öyle ki, Norveç, sayısız uluslararası örgüte57 üye olduğu için, onun temel Atlantikçiliği onu ABD ile önemli ilişkiler sürdürmeye sevketmektedir, bilhassa güvenlik politikasının köşe taşını oluşturan ilişkiler konusunda. Norveç böylelikle, Barents işbirliğini vurgular fakat aynı zamanda ABD ile de başka bir işbirliğini destekler58, Kanada, Almanya59, Birleşik Krallık, Fransa60 ve Avrupa Birliği (AB). Bu ülkeler bilhassa, bölgenin potansiyel ve mevcut enerji kaynakları konusunda bölgeye yönelik artan bir ilgi göstermektedirler61. 57 Birleşmiş Milletler/BM, Ekonomik Kalkınma ve Đşbirliği Örgütü/OECD, Uluslararası Yeniden Yapılanma ve Gelişim Bankası/BIRD, Uluslararası Para Fonu/IMF, Uluslararası Ticaret Örgütü/OMC ve NATO). 58 Bu işbirliği esasen, çevre sorunlarına ve Barents Denizi nde bulunan petrolün ve gazın gelecekteki tedariği üzerine temellenmiştir. 59 Almanya ile diyalog 2004 te politik düzeyde başladı. Almanya, Norveç gazının en büyük alıcısıdır. Almanya, Rusya ile sayısız alanda ama dar bir çerçevede işbirliği halindedir: Barents Denizi nde, Norveç ve Rusya ara-sında artış gösteren bir işbirliği için temel hizmet sunabilecek olan şey. 27 Energy Policies of IEA Countries Norway 2011 Review, p. 86, http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/norway2011_web.pdf 684

60 2002 den beri, Norveç, petrol ve gaz ithalatı konusunda Fransa nın bir numaralı tedarikçi ülkesine dönüştü. Kaynak: André Lambert (Oslo da ekonomik misyon başkanı), «Norveç e Đhracat Yapmak», Ubifrance Yay., Paris, 2004 (s.39). 61 Petrol, çevre, ormanlar, suda yaşayan canlıların kaynaklarını sömürme yolları, vb. 28 Bununla beraber Norveç, aynı zamanda AB nin enerji güvenliğinde kilit konumdaki bir ülke olma özelliğini bugün halen daha ziyadesiyle sürdürmektedir: Norveç, Avrupa Ekonomik Alanı (EEE- Espace Économique Éuropéen) üzerindeki anlaşmada imzacı olduğu müddetçe, enerji iç piyasasına tamamen entegre olmuştur. Norveç, dünyanın en büyük gaz ve petrol ihracatçısı ülkeler arasında yer almaktadır ve bu sıfatla, Avrupa nın enerji güvenliğinde önemli bir rol oynamaktadır. 29 Bilindiği üzere, Norveç ile komşu kuzey ülkeleri ve kıta Avrupası arasındaki elektrik değiş-tokuşu önemli hacimler içermektedir. Avrupa Komisyonu bu nedenle Norveç ile diyalog halindedir: Norveç ve Avrupa Komisyonu enerji sorunları üzerine uzunca bir süre siyasî bir diyaloğa girişmiştir. En azından yılda bir defa, bu diyalog çerçevesinde, Norveç Petrol ve Enerji Bakanı ile enerjiden sorumlu bir komiser karşılıklı olarak bir toplantı düzenlemektedirler. 30 AB nin bugün Rusya dan sonra doğalgaz ithalatı yaptığı ikinci ülke Norveç tir. Dolayısıyla Norveç-AB ilişkileri bilhassa enerji alanında, daha da gelişip köklü bir hâl alacağa benzemektedir. Norveç ekonomisi doğalgaz ihracatı sayesinde önemli gelişmeler kaydetmiştir. Konuyla ilgili olarak, bilhassa Norveç in AB ile olan son dönem ilişkileri kayda değerdir: AB tarafından ithal edilen doğalgaz miktarının yaklaşık olarak çeyreği Norveç kıta sahasından gelmektedir; Norveç i, AB ne Rusya dan sonra ikinci doğalgaz tedariği sağlayan ülke konumuna getiren şey budur. Bazı Avrupa ülkelerinde, Norveç gazı, tüketimde %30 dan fazla olarak temsil edilmektedir. Yükselişe elverişli olan Norveç gazının üretiminin ve AB nin 28 DU CASTEL Viviane, La Mer de Barents: Vers Un Nouveau «Grand Jeu»?, Paris, Octobre 2005, IFRI- Institut Français des Relations Internationales, p. 24-25. (DU CASTEL Viviane, Barents Denizi: Yeni «Büyük Bir Oyun» a Doğru mu?, Paris, Ekim 2005, IFRI- Uluslararası Đlişkiler Fransız Enstitüsü, s. 24-25.) 29 La Norvège et l UE Partenaires Pour L Europe, Édition du Ministère des Affaires Étrangères de Norvège, Numéro de publication: E-893, 12/2011, ISBN : 978-82-7177-877-4, p.21, http://www.noorwegen.nl/pagefiles/461214/la%20norv%c3%a8ge%20et%20l'ue.pdf 30 La Norvège et l UE Partenaires Pour L Europe, Édition du Ministère des Affaires Étrangères de Norvège, Numéro de publication: E-893, 12/2011, ISBN : 978-82-7177-877-4, p.21, http://www.noorwegen.nl/pagefiles/461214/la%20norv%c3%a8ge%20et%20l'ue.pdf 685

üye ülkelerine ithal edilen Norveç doğalgazının hemen hemen tamamının ve Norveç kökenli Avrupa ihracatlarının aynı oranlarda büyüdüğü, artış gösterdiği söylenilmektedir. 31 Nitekim, bu görüşlerin aksi yorumlar da mevcuttur; bilhassa, AB nin uyguladığı yeni gaz politikasının Norveç ekonomisini olumsuz yönde etkileyeği konusunda. Şöyle ki: AB nin dış kaynaklara olan bağımlılığını azaltma stratejisinin Norveç ekonomisini vurabileceği öngörülmektedir. Norveç in AB ülkelerine yılda 100 milyar metreküpten daha fazla doğalgaz ihracında bulunduğu ve bu doğalgaz ihracatından elde edilen gelirlerin Norveç in toplam ihracat gelirleri içerisinde % 27 lik bir paya sahip olduğu dikkate alındığında AB nin yeni gaz politikasının Norveç ekonomisine olumsuz etkilerde bulunacağı düşünülmektedir. 32 Norveç, AB ni Etkiliyor mu? AB, Norveç i enerji üreticisi ve tedarikçisi olarak görmektedir. Norveç-AB ilişkileri ve bu ilişkilerin geleceği hakkında olumlu görüşler mevcuttur. Bu görüşlere göre; sözkonusu ilişkilerde AB ni ilgilendiren en önemli nokta; Norveç in gelecekte, hâl-i hazırdaki üretimini ve ihracatını koruyup koruyamayacağı hususudur. Konuyla ilgili olarak aşağıdaki alıntı dikkate değerdir: Müzakereler, AB politikacılarının Norveç in gaz sevkiyatındaki tahmini artıştan (gelecek ilk 10 yıl içinde, 125 140 milyar m3) memnun olduklarını ve Norveç in bu yolu izleyeceğini gösteriyor. Yine bu müzakereler, Norveç Kıta Sahanlığı ndaki gazın nereden geldiğine dair az bir fikir vermektedir. Yetkili bir Komisyon üyesi, Norveç Kıta Sahanlığı ndaki toplam üretime atıfta bulunarak, şunu söylemektedir: «Çok uzun süredir Norveçliler güzel şeyler yapıyorlar. Üretmeleri gereken yerde üretim yapıyorlar.» Yalnızca, Norveç in beklenti içinde olduğu gaz ihracatının artık yeterli olmayacağının işaretleri var olduğu zaman, belki de Yüksek Kuzey in gelişmesi konusu, AB için daha ilginç hale gelecektir. Şu an, tedariklerin Kuzey Denizi nden, Norveç Denizi nden ya da Barents Denizi nden gelip gelmeyeceğinin gerçekten bir önemi yok. AB yi ilgilendiren şey, Norveç in mevcut tahminlere göre üretimini ve ihracatını koruyabilmesi ve arttırabilmesidir. Bu, Barents Denizi nde fazla üretim olmaksızın, öngörülebilir gelecekte olası gözüküyor. Yetkili 31 La Norvège et l UE Partenaires Pour L Europe, Édition du Ministère des Affaires Étrangères de Norvège, Numéro de publication: E-893, 12/2011, ISBN : 978-82-7177-877-4, p.21, http://www.noorwegen.nl/pagefiles/461214/la%20norv%c3%a8ge%20et%20l'ue.pdf 32 YARAMIŞ Volkan, Avrupa Birliği Ülkeleri Enerji Görünümü, T.C Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Enerji Đşleri Genel Müdürlüğü, Enerji Politikaları ve Stratejileri Dairesi Başkanlığı personeli tarafından hazırlanmış olan rapor, 02-09 Haziran 2014, Sayı 84, s. 02. 686

bir AB temsilcisi, Troll alanı gibi, Kuzey Denizi alanlarının, yaşına rağmen, hâlâ güçlü olduğunu belirtmiştir. 33 Sonuç olarak Norveç-AB ilişkileri için denilebilir ki; AB in resmî ve gayrıresmî politikasında gösterdiği ilginin çoğu, öncelikle, Norveç i genel anlamda bir enerji tedarikçisi olarak görüp, onunla bu şekilde bağlantıda kalmak üzerineydi: Yüksek Kuzey e ilgi gelişigüzel ve somut bir içerik-ten eksik olarak kalmıştır. 34 Türkiye nin Enerji Politikası ve Stratejisi Enerji konusu artık, ülkemizin dış politikasında ve ekonomi politikasında belirleyici bir etken olarak karşımıza çıkmaktadır. Son yıllarda Türkiye, bilhassa enerji ve doğalgaz ihtiyacından doğan talep sıralamasında Çin Halk Cumhuriyeti nden sonra yer alan bir ülke haline gelmiştir. Konuyla ilgili olarak T.C. Dışişleri Bakanlığı nın web sayfasında Türkiye nin enerji stratejisi şu şekilde belirtilmiştir: Ülkemizin halihazırda toplam enerji talebinin yaklaşık % 26 sı yerli kaynaklardan karşılanmaktayken, kalan bölümü çeşitlilik arzeden ithal kaynaklardan karşılanmaktadır. Ülkemiz, çok boyutlu enerji stratejisi çerçevesinde; kaynak ülke ve güzergâh çeşitliliğine gidilmesini, enerji karışımında yenilenebilir enerjinin payını arttırırken, nükleer enerjiden de yararlanılmaya başlanılmasını, enerji verimliliğinin arttırılmasına yönelik çalışmalarda bulunulmasını ve aynı zamanda Avrupa nın enerji güvenliğine katkıda bulunulmasını amaçlamaktadır. 35 Yukarıda da belirtildiği gibi, ülkemizin yaklaşık % 26 oranında yerli enerji arzına sahip olması, onun jeopolitik konumundan kaynaklanan, kaynak ülke ve geçiş güzergâhları bağlamında enerji kaynaklarını çeşitlendirme arzusunu kamçılamaktadır. Şu durumda, Türkiye, hal-i hazırdaki enerji karışımını çeşitlendirme stratejisini ulusal politikasının bir parçası haline getirmiştir demek yanlış olmaz. Konuyla ilgili olarak Prof. Dr. Nurşin Ateşoğlu Güney in görüşleri kayda değerdir: Türkiye nin enerji bağımlılığını aşmasının tek yolu enerji sepetini zenginleştirmekten geçmektedir. Bu sepet içerisinde Türkiye %10 luk bir kısmı nükleer enerjiye ayırmış durumda. [ ] Türkiye son on yıllarda kaydettiği iktisadi büyüme sonucu hızla artan enerji gereksinimini karşılayabilmek için hidro-karbon kaynak ve geçiş güzergâhlarını 33 OFFERDAL Kristine, Arctic Energy in EU Policy: Arbitrary Interest in the Norwegian High North, Arctic, Vol. 63, No:1, March 2010, University of Calgary, Calgary / CANADA, p. 39, http://pubs.aina.ucalgary.ca/arctic/arctic63-1-30.pdf 34 OFFERDAL Kristine, Arctic Energy in EU Policy: Arbitrary Interest in the Norwegian High North, Arctic, Vol. 63, No:1, March 2010, University of Calgary, Calgary / CANADA, p. 39, http://pubs.aina.ucalgary.ca/arctic/arctic63-1-30.pdf 35 Türkiye nin Enerji Stratejisi, http://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-enerji-stratejisi.tr.mfa 687

çeşitlendirmek için çeşitli plan ve stratejiler yaptı. Ankara bu bağlamda önceliğini bir yandan doğal-gaz ve petrol boru hatlarının kaynak ve geçiş yollarını çeşitlendirmeye verirken bir yandan da alternatif kaynak olarak tercihini hem yenilenebilir hem de nükleer enerji tedarikinden yana yapmıştır. 36 Enerjide dışa bağımlılık oranımız % 74 lerde olduğu için, kendi topraklarımızdaki mevcut alternatif enerji kaynakları ve potansiyelleri ile ve de ülkemizin, coğrafî konumu sonucu jeopolitik ve jeostratejik açıdan enerji alanındaki çıkarlarını çok iyi bir şekilde korumayı bilmesi gerekmekte-dir. Kısacası, enerji literatüründe yaygın bir şekilde kullanılan hub sıfatını, coğrafî konumumuz gereği hak ettiğimiz için lâyıkıyla kullanmalıyız: Şu an Türkiye bir transit ülke konumundadır. Doğudan batıya, kuzeyden güneye, zengin petrol ve doğalgaz kaynağı olan ülkeler ile tüketici olan ülkeler arasında geçiş coğrafyası üzerinde bulunan Türkiye için bugüne kadar köprü, terminal sözcükleri kullanılmış, son zamanlarda ise Đngilizce bir sözcük olan hub kullanılmaktadır. Hub olmak ise merkez olmak yani petrol ve doğalgaz boru hatlarının Türkiye ye çeşitli ülkelerden gelmesi, bir merkezde toplanması, yeniden değerlenmesi ve buradan başka ülkelere pazarlana-bilmesini ifade ediyor. Yani aldıktan sonra üçüncü ülkelere satış hakkımızın olduğu, üstüne bir miktar gelir elde edebildiğimiz, stratejik önemimizi arttıran ve transit gelirin ötesinde bir gelir sağlayan konumdur. Hub olmak arzu edilen, Türkiye nin bir merkez olması ve bu merkezde petrolün ya da doğalgazın bir durak yaptıktan sonra, bir başka ülkeye yönlendirilebilmesidir. 37 T.C. Dışişleri Bakanlığı nın web sayfasında Türkiye nin enerji stratejisi şu şekilde belirtilmiştir: Türkiye, geniş Hazar Havzası ve Ortadoğu nun hidrokarbon kaynaklarının Türkiye ve Türkiye üzerinden Avrupa ya güvenilir ve kesintisiz şekilde sevkiyatının gerçekleştirilebilmesini hedeflemektedir. 38 Bununla birlikte; ülkemizin, enerji talebinde dışa bağımlılığını mümkün mertebede azaltabilmek için ulusal enerji politikamızı ve stratejimizi her daim etkin kılmamız gerekmektedir. Ülkemizin enerji stratejisi aşağıda kısa ve öz bir şekilde açıklanmıştır: Enerji talebimizi karşılamak için ülkemizin ortaya koyduğu temel enerji stratejisi, dışa bağımlılığı azaltmak olup ülkemizin izlediği enerji politikalarıyla; Kaynak ülke ve güzergâh çeşitliliklerinin sağlanması, 36 ÖZTÜRK Hasan, TÜRK Ömer Faruk, Prof. Dr. Nurşin Ateşoğlu Güney ile Söyleşi, Nükleer Enerji ve Nükleer Silahlanma, Temmuz 2013 Bilge Söyleşi -15, Đstanbul, Bilgesam Yayınları, 2013, s. 18-19. 37 PAMĐR Necdet, Boru Hatları Türkiye yi Transit Geçti, Enerji Dergisi, www.enerjidergisi.com/n-566-boruhatlari-turkiyeyi-transit-geçti-aspx/ 38 Türkiye nin Enerji Stratejisi, http://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-enerji-stratejisi.tr.mfa 688

Enerji verimliliğinin artırılması, Enerji yoğunluğunun azaltılması, Yerli kaynakların tamamının kullanılması, 2023 yılında elektrik üretiminde yenilenebilir enerji kaynaklarının payının en az %30 a çıkarılması hedeflenmektedir. 39 Türkiye nin Enerji Kaynakları Petrol ve Doğalgaz Türkiye de 2003 yılındaki petrol piyasası kanunu, sözkonusu piyasaya yönelik etkinliklerin serbestleşmesini sağlamakla birlikte, ülkemizde petrol kaynaklarının araştırılmasına dair çalışmalar hız kazanmıştır. Türkiye konumu gereği enerji nakil hatlarının, deyim yerindeyse tam ortasında bulunan bir ülkedir. Dolayısıyla sözkonusu doğalgaz boru hatlarında söz sahibi olan ülkelerle de her daim ilişki içerisindedir: Rusya, Norveç ve Cezayir den sonra doğal gazda Avrupa nın dördüncü ana arteri olma hedefini güden Türkiye, Doğu-Batı ve Kuzey-Güney eksenlerinde, üretici ve tüketici ülkeler arasın-da güvenilir bir transit ülke rolünü üstlenme ve dinamik bir enerji terminali konumu edinme yönün-de de girişimlerde bulunmaktadır. 40 Bundan yedi yıl önce, 3 Temmuz 2007 tarihinde Bakü-Tiflis-Erzurum (BTE) Doğal Gaz Boru Hattı, 18 Kasım 2007 tarihinde ise Türkiye-Yunanistan Doğal Gaz Boru Hattı faaliyete geçmiştir. Kısa adı TANAP olan Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi de ülkemizin etkin bir şekilde rol aldığı projelerdendir. Bilindiği gibi Türkiye uzun bir süredir Hazar Havzası kaynaklı doğalgaz ve petrol hatlarının kendi toprakları üzerinden geçişini sağlamak için ciddi girişimler içerisinde. Mesela 2018 yılında işlerlik kazanacak olan Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi (TANAP) bunlardan biri. Yine Türkiye nin uzun bir süredir enerji kaynak ve geçiş yollarını çeşitlendirmek konusunda oldukça kararlı olduğu biliniyor. 41 Çok yakın bir tarihte, 20 Eylül 2014 te, Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı nın (TANAP) başlangıç noktası olan ve aynı zamanda Güney Kafkaslar Gaz Koridoru olarak da adlandırılan projenin temeli Azerbaycan ın başkenti Bakü de atılmıştır. Hazar Denizi ndeki mevcut gazın Türkiye üzerinden Avrupa ya taşınmasını sağlayacak olan proje ülkemizin ortağı olduğu ve haklı gururunu yaşadığı bir projedir. 39 Nükleer Santraller ve Ülkemizde Kurulacak Nükleer Santrale Đlişkin Bilgiler, T.C Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Enerji Đşleri Genel Müdürlüğü, Nükleer Enerji Proje Uygulama Dairesi Başkanlığı tarafından hazırlanmış olan rapor, Yayın No: 1, s. 06. 40 Türkiye nin Enerji Stratejisi, http://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-enerji-stratejisi.tr.mfa 41 ÖZTÜRK Hasan, TÜRK Ömer Faruk, Prof. Dr. Nurşin Ateşoğlu Güney ile Söyleşi, Nükleer Enerji ve Nükleer Silahlanma, Temmuz 2013 Bilge Söyleşi -15, Đstanbul, Bilgesam Yayınları, 2013, s. 7. 689

Bundan başka, ülkemiz; doğalgazın ısınma amacıyla evlerde ve sanayide kullanımını yaygınlaştırmak için bir dizi politika geliştirmiştir. Fakat doğalgazın elektrik üretiminde kullanılmaması maliyetinin fazla olması nedeniyledir. Enerji planlamasında istikrar sağlanamamakta, özellikle doğal gaz planlamasında sorun olduğu ileri sürülmektedir. Uzun vadede öngörülen doğal gaz gereksinimi ile kağıt üzerindeki doğal gaz alım paketi arasında bir dengesizlik (arz fazlası) söz konusudur. Yapılan anlaşmalardan kaynaklanan fazla gazın Avrupa pazarına satılması düşüncesinin gerçekçi olmadığı, Batı Avrupa da kanıtlanmış doğal gaz rezervlerinin devreye girmesiyle 2018 e kadar ihtiyaca yeteceği, Avrupa ya halen doğal gaz satan Rusya, Cezayir, Libya ve Nijerya ya ek olarak Katar, Abudabi, Mısır ve Đran ın da Avrupa ya doğal gaz satma niyetinde olduğu ve piyasanın büyük bir rekabete sahne olacağı ileri sürülmektedir. Türkiye nin büyük mali kayıp riski taşıyan (al ya da öde) ihtiyaç fazlası enerji satın alma girişimleri eleştirilmektedir. 42 Kömür Türkiye, linyit kömürü yatakları bakımından oldukça zengindir. Linyit yataklarımızdaki rezerv yaklaşık olarak 8 milyar tondur. Buna mukabil, ülkemizde kullanılan kömür santralleri teknolojisi topraklarımızda bulunan linyit kömürü ile uyum halinde olmadığından birtakım sorunlarla karşılaşılmaktadır. Son zamanlarda ise devlete ait kömür sektörüne yönelik işletmeler özelleştiril-meye başlanmıştır. Konuyla ilgili olarak Türk internet basınında yer alan bazı haberler dikkat çekicidir: Özelleştirme Yüksek Kurulu (ÖYK), Türkiye Kömür Đşletmeleri Kurumu na (TKĐ) ait Bursa Linyitleri Đşletmesi (BLĐ) ile BLĐ tarafından kullanılan taşınmazları özelleştirme kapsam ve programına aldı. TKĐ adına kayıtlı 79528 No.lu Ruhsat ve bu Ruhsatın kapsadığı Maden Sahası ile EÜAŞ adına kayıtlı 73021 No.lu Ruhsat ve bu Ruhsatın kapsadığı Maden Sahası da özelleştirme programında. 43 Nükleer Enerji Ülkemizin nükleer enerji politikası, T.C. Dışişleri Bakanlığı nın web sayfasında şu şekilde belirtilmiştir: Türkiye, ulusal enerji bileşenine nükleer enerjinin de eklenmesi için hazırlıklarını sürdürmektedir. Bu çerçevede, 2030 yılına kadar Türkiye nin nükleer enerjide 10 bin MW lık 42 BĐLGĐNOĞLU M. Ali, Türkiye nin Enerji Sorunları ve Çözüm Arayışları, Erciyes Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi (ERUSAM), s. 9, http://www.erusam.com/images/dosya/turkiyenin_enerji_sorunlari_ve_cozum_arayislari.pdf 43 Bursa Linyitleri Đşletmesi Satılacak, 20 Ağustos 2014, http://www.enerjigunlugu.net/bursa-linyitleriisletmesi-satilacak_9786.html 690