BİL 429 İNSAN BİLGİSAYAR ETKİLEŞİMİ Sosyo ve Paydaş Gereksinimleri Sosyo ve Paydaş Gereksinimleri Yeni bir teknoloji tanıtıldığında ortaya bazı organizasyonel sorunlar çıkar. Bu konu üzerinde geniş bakış açısı yakalamak için bir dizi işlem ve metot tanımlanmıştır. 2009638052 Serhat ZOR 2009638022 Firas FIRINCIOĞULLARI Sosyo ve Paydaş Gereksinimleri Paydaş Gereksinimi(stakeholder requirements) Sosyo Teknik Modeller (socio - technical Yazılım Sistemler Yönetimi (soft systems methodology) Katılımcı Dizaynı (participatory design) Etnik Yaklaşım (ethnographic approach) İşbirliği Çatışma (Cooperation or conflict) Bir organizasyondaki insanların hedefleri çatışıyorsa ve bu durum sistem tarafından görmezden geliniyorsa başarısızlık muhtemeldir. İşbirliği Çatışma (Cooperation or conflict) Görünmez İşçiler (Invisible Workers) Telekominikasyon alanında yaşanan gelişmeler iş merkezlerini yakınlaştırırlar, evden çalışma imkanı sunarlar. Araçla seyahati azaltır. Evde çalışıldığı için aile bağları daha az yıpranır. Uzaktan çalışmanın engelleri uzaklık değil yönetimsel ve sosyaldir. 1
Görünmez İşçiler (Invisible Workers) Bedavacılar Sorunu (Free Rider Problem) Sisteme bir zararları olduğu düşünülmez. Fakat sisteme gizliden zarar verirler. Elektronik konferans uygulamasında konferansa katılmayan(sessiz kalan) kullanıcıların sisteme zarar verdiği düşünülmez fakat bu sistemin hızını etkilerler ve tartışmaya bir katkı sunmazlar. Bunları çeşitli kısıtlarla engelleyebiliriz. Her 5 dakikada bir en sessiz kalan 5 kişiyi sistemden at :D Bedavacılar Sorunu (Free Rider Problem) Kritik Büyüklük (Critical mass) Yeni açılan özel bir eğitim kurumu düşünelim. Bu eğitim kurumunun öğrenci çekmesi için referans kabul edilebilecek sınavlarda gerek kişisel anlamda gerek kitlesel anlamda adını duyurması gerekmektedir. Bunu sağlamak için eğitim kalitesini üst düzeyde tutar. İlk gelip kendini riske atan öğrencilere güven vermelidir. İsmini duyurduktan sonra ilk öğrencilere sunulan bu avantajı kurum öğrenci sayısının artışından karşılamaktadır. Kritik Büyüklük (Critical mass) Stakeholders(Paydaşlar) ı anlamak gereksinimleri anlamaktan geçer. Primary Stakeholders (Birincil Paydaşlar) = Sistemi kullanan insanlardır. Secondary Stakeholders (İkincil Paydaşlar) = Sistemi direk olarak kullanmazlar fakat sistemden rapor alabilir yada sisteme bilgi girebilirler. Tertiary Stakeholders (Ücüncül Paydaşlar) = Sistemin başarısından yada başarısızlığından etkilenen ancak diğer iki gruba girememiş insanlardır. 2
Örnek : Bir önceki slayttaki hastane sistemini ele alalım. Bu hastanenin tüm iş hareketlerini düzenlemeye ve yönetmeye imkan tanıyan bir otomasyon yaptığımızı varsayalım. Birincil Paydaşlar : Laboratuvar çalışanları (Tahlil sonuçlarını kontrol edebilir ve sisteme bilgiler girebilir. Yani sistemi etkin bir şekilde kullanırlar), hemşire ve çalışan yöneticileri (çalışanların çalışma yerleri, çalışma saatleri, ücretleri vb. tarzı işlerini düzenlerler), hasta (randevu alabilir, raporlarını reçetelerini görebilir), doktor (hastaları ile ilgili bilgileri alabilir) İkincil Paydaşlar : CEO (Kar zarar durumunu sistemden alabilir, hastanenin yaptığı anlaşmaları sisteme girebilir ), Üçüncül Paydaşlar : Doktorlar (sistemin ürettiği raporlar sonunda işine son verilebilir yada maaşına zam yapılabilir), sistemi tasarlayanlar (sistemin iyi çalışmaması durumundan sorumludur :D), gazeteci (sistemin çalışma durumuna göre haber yapar) Sosyo Teknik Modeller(Socio-technical 21. Yüzyıl öncelerinden itibaren insanların teknolojik değişimlere nasıl adapte olacağı üzerinde çalışmalar yapılmıştır. Şu an teknolojik ürünler geliştirilirken insani ve sosyal faktörler ikinci planda kalmakta. Sebebi insanların artık değişime alışması. 3310 dan 6300 a geçmek alışılmışın dışında. Ekran, bilgi saklama olanakları, ek donanımlar(kamera vb.) değişiyor. Ancak iphone4 ten iphone5 e geçmek kolay. Sosyo Teknik Modeller(Sociotechnical Bir sorun saptanır. Sorunun nedeni araştırılır ve bu sorunun devamı halinde olacaklar göz önüne alınır. Teknolojinin bu sorun için üretebileceği çözümlere bakılır ve bunun gerekliliği tartışılır. Paydaşlar belirlenir. Çalışma grupları oluşturulur. Önerilen teknolojinin nasıl çalışacağına bakılır. Dış kısıtlara ve performans ölçümlerine bakılır. 3
Sosyo Teknik Modeller(Sociotechnical Özel Metodu (CUSTOM methodology) Küçük organizasyonlar için tasarlanmış bir sosyo-teknik yöntemdir. Custom metodunda sadece son kullanıcılar üzerinde durulmaz. Tüm paydaşlar(stakeholders) üzerinde durulur. Özel Metod (CUSTOM methodology) Custom metodunu uygulamak için 6 temel aşama vardır Örgütsel bağlamda - fiziksel özellikler, politik ekonomik altyapı, birincil hedefler tanımlanır. Paydaşlar kategorilere ayrılır. Kişisel sorunlar organizasyon içindeki rollerini belirler. Çalışma gruplarının resmi olarak kurulmuş olup olmadığına bakılır. Tanımlanır. Görev Nesne ilişkisi tanımlanır. Paydaş ihtiyaçları belirlenir. 2-4 arası kademelerde önerilen sistem ve mevcut sistem göz önünde bulundurulmuştur. Paydaş ihtiyaçları listesi daha önce belirlenen kriterlere göre yapılır. Sosyo Teknik Modeller(Sociotechnical Açık Sistem İşlem Analizleri (Open System Task Analysis (OSTA)) Custom metodu gibi sosyo teknik kabulleri olan bir metottur. 8 ana kuralı vardır. Açık Sistem İşlem Analizleri (Open System Task Analysis (OSTA)) Birincil hedefi teknolojinin kullanıcıları desteklemesidir. Sistem girişleri için görev tanımlanır. Kaynaklar ve formlar arasındaki farklılıklar dizaynı etkileyebilir. Sistem dış etkenlere tanıtılır. Ekonomi, politik, fiziksel şartlar Sistem içindeki dönüştürme işlemleri eylemler açısından nesnelerle birlikte ya da nesneler üzerinden yürütülerek tanımlanır. Sosyal sistem analiz edilir, var olan dahili ve harici iş grupları ve ilişkiler hesaba katılır. Diğer sistemlerle düzenleme ve birleşme açısından teknik sistem tanımlanır. Performans memnuniyeti kriterleri saptanır, sistemin sosyal ve teknik gereksinimleri belirlenir. Yeni teknik sistem belirlenir Sosyo teknik modellemede hem kullanıcı açısından hem de teknoloji gerekleri açısından işlemler yapıldı Yazılım sistemleri metodlojilerinde sadece teknoloji bazında değerlendirmeler yapılacak. 4
Bir önceki slaytta yazılım sistemleri metodlojilerinin 7 aşaması olduğu gösterildi. Problemi tanımlama ve analizi başlatma. (Gerçek dünya) Problem durumunun detaylı tanımlanması. (Gerçek dünya) Sistemin ana tanımları oluşturulur. (Sistemin dış dünya düşüncesi) Kavramsal modeller. (Sistemin dış dünya düşüncesi) Gerçek sistemle konsept modeli karşılaştırılır. (Gerçek dünya) Gerekli değişiklikler tanımlanır. (Gerçek dünya) Değişikliğe etki edecek eylemler belirlenir. (Gerçek dünya) Bir önceki slayttaki sistemin ana tanımını yapalım. Client : Müşteriler Actor : Seyahat acentesi çalışanları Transformation : Koltuk şatışı Weltanschauung : Daha etkili kar için satışlar optiminize edilir. Owner : havaalanı yönetimi Environment : Uluslararası sivil havacılık otoriteleri ve ulusal sözleşme mevzuatın yönetmeliği. Dünya yerel ajansı politikaları. Katılımcı Tasarımı(Participatory design) Katılımcı tasarımı tüm tasarım döngüsünü kapsayan bir felsefedir. Bir kullanıcı denek olarak tasarım takımında olmadan tasarım üzerinde etkili olur. Katılımcı Tasarımı(Participatory design) Katılımcı tasarım sürecinde kullanıcı ve tasarımcı arasında bilgi iletmeye yardımcı olmak için çeşitli yöntemler kullanır Bilgi Fırtınası Storyboard yapma Atölyeler Kalem kağıt egzersizleri Katılımcı Tasarımı(Participatory design) 5
Etikler (ETHICS) Consultative (Danışma) = Katılımcılardan geribesleme almak gerekir. Representative (Temsilci) = Katılımcı grubun bir temsilcisi karar verme sürecinde yer almalıdır. Consensus (Fikir Birliği) = Tüm paydaşlar karar verme sürecine dahil edilmelidir. Etnik Metotlar (Ethnographic methods) Sosyal ilişkilere özellikle odaklanan antropoloji çalışması biçimidir. Duruma direkt girmez. Sosyal kültürü anlamaya çalışır. Tarafsızdır. Kaynaklar http://www.ccs.northeastern.edu/home/farhan/5340/dix13.pdf http://www.cse.chalmers.se/edu/year/old_cs/mdi/2005/l10_social% 20issue.pdf http://rapidlibrary.com/files/human-computer-interaction-3rd- edition-by-alan-dix-janet-finlay-isbn-0130461091- pdf_ulcbzxbnvqifmon.html http://www.hcibook.com/e3/ 6