GÜVENLİK ALGILAMASI VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER TEORİLERİNİN GÜVENLİĞE BAKIŞ AÇILARI Şeref ÇETİNKAYA
.
Güvenlik Algılaması ve Uluslararası İlişkiler Teorilerinin Güvenliğe Bakış Açıları Şeref ÇETİNKAYA Harp Akademileri K lığı SAREN Uluslararası İlişkiler Doktora Programı Özel Öğrencisi Özet: Soğuk Savaş sonrası dönemde güvenlik algılamasında oldukça radikal değişimler meydana gelmiştir. Yeni dönemde güvenlik sorunlarının azalacağı düşünülmesine rağmen yaşanan gelişmeler bunun aksi yönünde olmuştur. Bu nedenle güvenlik alanında teorik çalışmalar hız kazanmıştır. Uluslararası ilişkiler alanında yapılan bu çalışmalar uluslararası ilişkiler teorileri içerisinde de yerini almıştır. Önde gelen uluslararası ilişkiler teorilerinin güvenlik algılamalarının incelendiği bu makalede her bir teorinin bakış açısına yer verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Güvenlik, Uluslararası İlişkiler, Uluslararası İlişkiler Teorileri. Abstract: After Cold War, quite radical changes have occured in the perception of security. after Cold War. Although thought to decrease the security problems in the new period, recent developments have been in the opposite direction. Because of it, theoretical studies have gained momentum in the security field. The studies in the field of international relations have also placed in the theories of international relations. This article that examined the security perceptions of the leading theories of international relations includes the perspectives of each theories. Keywords: Security, International Relations, Theories of International Relations. Giriş Güvenlik kavramı üzerine yapılan birçok çalışmaya rağmen hâlâ herkesçe kabul görmüş bir güvenlik tanımının yapılamaması bu kavramın çok boyutluluğu ile doğrudan ilişkilidir. Booth 1 a göre ise güvenlik kavramının türetilmiş bir kavram olması güvenlik tanımının net bir şekilde yapılamamasına neden olmaktadır. Gü- 1 Booth, K, (1997). Security and Self: Reflections of a Fallen Realist. Critical Security Studies: Concepts and Cases, s. 83. 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 2 / Aralık-Ocak-Şubat 12-13 241
Şeref ÇETİNKAYA venlik ne demektir sorusunun tüm zamanlar ve mekânlar için geçerli olacak tek bir cevabı yoktur. Kişilerin ve toplumların güvenlik anlayışı, onların siyasi bakış ve felsefi dünya görüşünden türemektedir iddiasını savunmaktadır. Buzan 2 ise, güvenliği az gelişmiş bir kavram olarak nitelemiş ve kavramın literatürdeki eksikliğinden söz etmiştir. Bununla birlikte güvenlikle alakalı yapılan tanımlardan bazıları şöyledir: Güvenlik; dışarıdan gelebilecek saldırılara karşı kendini koruyabilme yeteneğidir 3. Devlet açısından baktığımızda güvenlik; barış zamanında kendi değerlerini tehditlere karşı koruyabilme ve olası bir savaş halinde zafer kazanabilme gücüdür 4. Bir başka tanıma göre güvenlik; düşmanını karşılıklı paylaşım veya yanlış yönlendirilmelerle dost yapabilmektir 5. Demir 6 e göre güvenlik sözcüğü, farklı biçim ve anlamlar alsa da insanoğlunun toplu yaşama geçişinden itibaren korunma, barınma ve varlığını devam ettirme gereksiniminin karşılanmasını içermektedir. Güvenliğin tanımı nasıl yapılırsa yapılsın, nihayetinde, var olan değerlerin korunması için yapılan çalışmalar sonucunda risk ve tehditlerin olmaması durumunu ifade etmektedir. Güvenlik Kavramı Üzerine Güvenlik kavramı ilk insanın varoluşundan itibaren hayatımıza girmiş ve günümüze gelene kadar çeşitli evrelerden geçmiştir. Dolayısıyla tarihin hangi dönemine bakılırsa bakılsın güvenlik kavramı bir süreç içerisinde değerlendirilmektedir. Zaman ve koşullara göre gelişen olaylar bu kavramın içeriğini zenginleştirmiştir 7. Güvenlik çalışmaları, kuvvet kullanımına zemin hazırlayan koşulları belirlemeye çalışır. Ayrıca bu çalışmalar kuvvet kullanımının; bireyleri, devletleri, toplumları ve devletlerin savaşa hazırlanmak, savaşı engellemek ve savaşa girmek için uyguladıkları belirli politikaları ne şekilde etkilediğini belirlemektedir. Güvenlik alanındaki ilk çalışmalar ABD de İkinci Dünya Savaşı sonrasında başlamış ve başlangıçta dar bir kapsam içererek, uluslararası gerilimin daha çok askeri yönlerine odaklanmıştı. Güvenlik çalışmalarının Rönesans ı, 1970 lerin ortasında Ford Vakfı nın güvenlik sorunlarında çeşitli akademik merkezleri destekleme kararı alması ve alanla ilgili temel bilimsel forum haline gelen International Security dergisinin kurulması ile başladığı kabul edilmektedir 8. 2 Bkz: Buzan, B, (1991). People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era. Great Britain: Harvester Wheatsheaf. 3 Luciani, G, (1989). The Economic Content Of Security. Journal of Public Policy, 8: 151. 4 Bellamy, I, (1981). Towards a Theory of International Security. Political Studies.29/1: 102. 5 Kolodziej, E, A, (2005). Security and International Relations. New York: Cambridge University Press. 6 Demir, S, (2009). Avrupa Güvenlik Mimarisinin Tarihsel Gelişimi ve Türkiye nin Bu Güvenlik Mimarisindeki Yeri. Güvenlik Stratejileri Dergisi. 9 : 11. 7 Bkz: Dedeoğlu, B, (2008). Uluslararası Güvenlik ve Strateji. İstanbul: Yeniyüzyıl Yayınları. 8 Yılmaz, S, (2007a). Güçsüz Güç. Güvenlik Stratejileri Dergisi. 5: 70; 242 Sayı: 2 /Aralık-Ocak-Şubat 12-13 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler
Güvenlik Algılaması ve Uluslararası İlişkiler Teorilerinin Güvenliğe Bakış Açıları Güvenlik kavramını genişletmek veya güncelleştirmek konusundaki çalışmalar, iki kaynaktan gelmektedir: Birincisi, geleneksel dar askeri odaklı güvenlikle ilgili sorunlar giderek artmaya başlamıştır. Sürekli artan bir silahlanma kapasitesinin aynı oranda bir güvenlik artışı sağlayamadığının yaygın kabulü ve bu silahlanma yarışının getirdiği ekonomik yükün kaldırılamayacak seviyelere ulaşması bu sorunların göz önüne çıkmasına neden olmuştur. İkinci gruptaki çalışmalar, diğer konu alanlarının güvenlik gündemine dâhil edilmesi taleplerinden gelmektedir. Çoğu insanın ve ulusların yaşamlarına ve refahlarına yönelik günlük tehditler, geleneksel askeri perspektifin iddia ettiğinden çok daha farklıdır 9. Güvenlik kavramının anlamlı olması öncelikle belirli bir hedefe yöneliyor olmasından kaynaklanmaktadır. Eğer hedef belirlenmemiş ya da yanlış belirlenmişse güvenlikten söz etmek anlamlı değildir. Hedef bazen bir devlet bazen de bir birey olabilir gibi basit bir tanımlama da yeterince uygun değildir. Çünkü birden çok devlet birden çok birey mevcuttur ve bunlar birbirlerine bağlı hareket edebilirler 10. Hatta bunun ötesinde bireylerin ve devletlerin oluşturduğu bir sistem de meydana gelebilir ve bu sistemin de koşullarıyla beraber güvenliği söz konusu olabilir. Bunun için kimin için güvenlik sorusunun ayrıntılı bir şekilde cevaplanması gerekmektedir. Hedefler değiştikçe ya da geliştikçe, tehdit algılamalarında da farklılaşmalar ortaya çıkacaktır. Böylece yeni güvenlik arayışlarına ihtiyaç duyulması kaçınılmaz hale gelecektir. Dedeoğlu 11 nun da belirttiği üzere; gelişme ile güvenlik arasında doğru bir orantı söz konusudur. Gerek devlet bazında gerek birey bazında gelişme oldukça yani edinimler arttıkça, bunların yitirilmesine yönelik endişeler de artacaktır. Hiçbir şeyi olmayanın kaybedeceği bir şey de olmaz ancak çok şeye sahip birinin gerçek ya da algılamaya dayalı fazlasıyla endişesi bulunmaktadır. Güvenlik olgusuyla alakalı önemli bir diğer konu da güvenliğin derecesinin ne olacağıdır 12. Her seviyede geliştirilecek tedbirler farklılaşmaktadır. Bir binanın güvenliği ile bir devletin güvenliği ya da bir bölgenin güvenliği farklı algılamalar ışığında değişik tedbirler alınmasını gerektirmektedir. Bu noktada güvenliğin inşası ne kadar güvenlik sorusuyla muhatap olmaktadır. Güvenlik kavramının genişletilmesiyle klasik güvenliğin dışında daha kapsayıcı yeni bir güvenlik kavramı ortaya çıkmaktadır. Klasik güvenlikte ana özne devlet ve onun güvenliğidir. Bu güvenlik anlayışı, dışarıdan gelebilecek askeri tehditlere karşı alınacak askeri tedbirlerle ilişkilidir. Dolayısıyla, klasik devlet odaklı anlayışa göre güvenliğin sağlanması askeri güce sahip olmakla doğru orantılıdır 13. Bununla birlikte askeri güç, güvenliğin tek kaynağı değildir ve askeri tehditler 9 Booth, K, (2003). Güvenlik ve Özgürleştirme. Avrasya Dosyası Güvenlik Bilimleri Özel.(Çev. Çiğdem Şahin). 9(2): 59; 10 Bkz: Buzan, B, a.g.e. 11 Bkz: Dedeoğlu, B, a.g.e. 12 Baldwin, D, A, (1997). The Concept of Security. Review of International Studies.23: 14. 13 Karacasulu, Z, N, (2011). Bölgesel Güvenlik Analizi Afganistan. İstanbul: Beta Yayınları. (sayfa no yok) 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 2 / Aralık-Ocak-Şubat 12-13 243
Şeref ÇETİNKAYA de devletlerin yüz yüze geldiği tek tehlike değildir. Sonuçta güvenlik çalışmaları bazı zamanlar tanımlandığı üzere silahların kontrolü, diplomasi, kriz yönetimi gibi devlet aygıtlarını da içermektedir. Bu sorunlar açıkça alanın temel odak noktasıyla ilgilidir. Çünkü bunlar doğrudan savaşın karakteri ve olasılığı ile bağlantılıdır 14. İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde güvenlik daha çok askeri anlamda tanımlandığından dolayı askeri konulara yüksek politika denilmiştir. Askeri konular dışındaki konuların, örneğin ekonomi, çevre, sağlık, göçler gibi, güvenlik sorunları olarak ortaya çıkması mümkün olmamıştır. Bu konular daha çok alçak politikanın konuları olarak değerlendirilmişlerdir. Yine bu dönemde, devletlerin güvenliği caydırıcılık esasına dayandırılmıştır. Buna göre, herhangi bir devlet revizyonist amaçlarla hareket edip sistemi baştan şekillendirmeye çalıştığında, diğer güçler, güçler dengesi prensibi gereği, bir araya gelip karşı bir dengeleyici blok oluşturmaktaydılar. Başka devletleri güvensizliğe itecek politikaların bu politikaları uygulayanlar açısından maliyetli olacağının gösterilmesine dayanan caydırıcılık politikası, karar alıcıların rasyonel hareket ettiklerini varsaymaktaydı 15. 1990 sonrası dünyada yavaş yavaş değişmeye başlayan şartlar sonucunda klasik güvenlik anlayışının tek ve değişmez aktörü olan devletin güvenliğinin yanı sıra insan güvenliği, toplum güvenliği ve küresel güvenlik tartışmaları çerçevesinde, devlet güvenliğinin ötesinde farklı analiz düzeylerinde güvenliğin ele alınması gerektiği tartışılmaya başlanmıştır 16. İnsan güvenliği, sürdürülebilir barışın ve sosyal adaletin ancak bireylerin haklarının ve ihtiyaçlarının risklerden korunmasıyla mümkün olabileceğini savunan küresel güvenlik için insan-merkezli bir yaklaşımdır. Başlıca insani güvenlik riskleri arasında, şiddet ve insan hakları ihlalleri, afetler ve iklim değişimi, yoksulluk ve açlık, eğitim ve sağlık gibi temel hizmetlerden yararlanamamak sayılabilir. İnsan güvenliğinin karşılaştığı tehlikeler ve riskler uluslararası, ulusal ve yerel seviyelerde birbiriyle bağlantılı olup, bu bağlamda çözüm önerileri de bu değişik seviyelerdeki bağlantılar göz önüne alarak yapılmalıdır. Yerel boyutta karşılaşılan çevre sorunları nasıl küresel dengelerle ilgiliyse, aynı zamanda işsizlik, şiddet ve yoksulluk da değişik seviyelerdeki politik ve ekonomik çerçevelerin oluşmasında rol alan güç odakları, stratejik dengeler ve küresel para akışıyla ilgili mekanizmaların işleyişiyle ilgilidir. Bu, süreç ve sistemlerin insan güvenliği için ne anlama geldiğini sorgulamasıyla birçok çözümlenemez gibi görünen karmaşık problemlere başka bir bakış açısı getirilmesini sağlamaktadır 17. 14 Walt, S, M, (1991). The Renaissance of Security Studies. International Studies Quarterly. 35(2): 213. 15 Oğuzlu, T, (2007). Dünya Düzenleri ve Güvenlik: Ulus-Devlet Güvenlik Anlayışı Aşılıyor mu? Güvenlik Stratejileri Dergisi. 6: 13-14. 16 Bkz: Karacasulu, Z, N, a.g.e. 17 Özerdem, A, (2007). İnsani Güvenlik. http://wwwm.coventry.ac.uk/researchnet/cprs/turkey/conference/doc uments /CPRSInsaniGuvenlik.pdf. (Erişim Tarihi: 25/01/2012). 244 Sayı: 2 /Aralık-Ocak-Şubat 12-13 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler
Güvenlik Algılaması ve Uluslararası İlişkiler Teorilerinin Güvenliğe Bakış Açıları Toplumsal güvenlik ise, toplumun kültürel kimliği ile ilişkilendirilmektedir. Ayrıca toplumun kimliği de önemli olmaktadır. Toplumsal güvenliğin sağlanması siyasi kimliğe sahip devletin güvenliğinin sağlanmasından oldukça farklıdır. Toplumları birbirinden ayıran belirgin özellikleri dinleri ve gelenekleridir 18. Buzan ın öncülük ettiği Kopenhag Okulu na göre, toplumsal kimlikler eskiden dine göre tanımlanırken, günümüzde ulus ve etnik gruplara göre tanımlanmaktadır. Dolayısıyla bu olgulara yönelik tehditler toplumu güvenlik aktörü haline getirmektedir. Ancak Theiler 19, Kopenhag Okulu nun toplumsal güvenliği anlatırken ele aldığı toplum olgusunu bir cisimmiş gibi anlattığını yani toplumu cisimleştirdiğini belirterek bunun yanlış olduğunu açıklamaya çalışmıştır. Küresel güvenlik dediğimiz kavram ise daha geniş bir anlam ifade etmektedir. Küreselleşmeye çalışan dünya içerisinde uluslararası sistemin güvenliğinin sağlanması, bu sisteme yönelik tehditlerle mücadele edilmesi küresel güvenliğin ana konusunu oluşturmaktadır. Güvenlik tüm insanlıkla doğrudan ilişkilidir. Karacasulu 20 da güvenlik çalışmalarının kapsamının genişlemesinde küreselleşmenin etkisinin büyük olduğunu belirtmiştir. Uluslararası İlişkiler Teorileri ve Güvenlik Algılamaları Uluslararası ilişkiler alanındaki teorik çalışmalar oldukça eskilere gitmekte ve birçok yazar uluslararası ilişkilerin miladı olarak Aristo ve Eflatun u işaret etmektedir. Bu çerçevede klasikler arasına girmiş olan Yunan bilim adamlarından Thucydides in Pelopenezya Savaşları Tarihi isimli çalışması ve Machiavelli nin Prens isimli yapıtı bu alanda yapılmış çalışmaların ilk örnekleri olarak sayılmaktadır. Bu alanda yapılan çalışmalar 1914 yılına kadar genellikle diplomasi ve uluslararası hukuk üzerine yapılmıştır 21. Uluslararası ilişkilerin akademik bir disiplin haline gelmesi 1919 yılında Galler Aberystwyth Üniversitesi nde bir bölüm olarak açılması ile mümkün olmuştur 22. Uluslararası ilişkiler alanında ilk kuramsal yaklaşım, Batı düşünce tarzı içinde Anglo-Sakson geleneğin ürünü olan liberalizmin bir yansıması olarak Birinci Dünya Savaşı sonrasında on yıl kadar egemen bir görüş olarak kabul edilen idealizm dir. Ancak idealizm bir uluslararası ilişkiler teorisi olmaktan ziyade bir idealler demeti olarak uluslararası ilişkilerin nasıl yapılanması gerektiği sorusuna cevap aramıştır 23. 18 Bkz: Karacasulu, Z, N, a.g.e. 19 Theiler, T, (2003). Societal Security and Social Psychology. Review of International Studies. 29(2): 251. 20 Karacasulu, Z, N, (2006). Security and Globalization in the Context of International Terrorism. Review of International Law and Politics. 2(5): 2; 21 Arı, T, (2011). Uluslararası İlişkiler Teorileri: Çatışma, Hegemonya, İşbirliği Bursa: MKM Yayıncılık. 22 Bkz: Baylis, J, ve Smith, S, (2005). The Globalization of World Politics: An Introduction to International Studies. New York: Oxford University Press. 23 Bkz: Yılmaz, S, (2007b). 21. Yüzyılda Güvenlik ve İstihbarat. İstanbul: Milenyum Yayınları. 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 2 / Aralık-Ocak-Şubat 12-13 245
Şeref ÇETİNKAYA Birinci Dünya Savaşından kısa bir süre sonra İkinci Dünya Savaşı nın çıkması idealizmin sorgulanmasına ve realizmin ön plana çıkmasına neden olmuştur 24. Birinci Dünya Savaşı sonrası idealizmin çerçevesinde kurulan ve barışı savunan Milletler Cemiyeti İkinci Dünya Savaşı nı engelleyememiş ve idealizmin yeterli olmadığı görülmüştür. Realizm Teorisi ve Güvenlik Uluslararası ilişkiler disiplinine ilişkin teorik yaklaşımlardan birisi olan Realizm, kökenleri Thucydides e kadar uzanan ve sonrasında Niccolo Machiavelli, Thomas Hobbes tarafından sürdürülen bir fikir akımı olarak yüzyıllar boyu geçerliliğini korumuştur. Ancak realizmin uluslararası ilişkiler alanında ilk özgün kullanımı Hans J. Morgenthau ile başlamış ve ulusal çıkar, güç ve uluslararası politika gibi kavramlar uluslararası sistemi açıklamada kullanılan terimler haline gelmiştir 25. Realizm, temel olarak uluslararası ilişkileri; aktörlerin devletlerden ibaret olduğu, devletlerin rasyonel davranarak çıkarlarını maksimize edecek politikalar ürettikleri ve bu ilişkilerin de bir güç dengesi içerisinde gerçekleştiği varsayımına dayanmaktadır 26. Devletin tek ve bütüncül bir aktör olduğunu varsayan realistler devlet içi dinamikleri göz ardı etmektedirler. Askeri konulara öncelik veren realistlere göre uluslararası ilişkileri anlamada en temel kavram, güç kavramıdır. Uluslararası ilişkilerde meydana gelen aksaklıklar ve anlaşmazlıkları gidermede en etkili yöntem güç kullanımıdır. 27 Realist görüş, devletler üzerinde büyük güç ve otoritenin bulunmaması sebebiyle uluslararası ortamı anarşik bulur 28. Realistler bu yapı içerisinde her devletin kendi güvenliğini sağlamak zorunda olduğunu dolayısıyla her devletin kendi çıkarları doğrultusunda hareket edeceğini ileri sürmektedirler 29. Realist görüş, siyasal alanın sosyal hayatın diğer yönlerinden bağımsız olduğu varsayımından hareket etmektedir 30. Dolayısıyla realistler sadece askeri ve siyasi konulara ağırlık vermişler, ekonomi, kültür, çevre ve sosyal konulara uzak kalmışlardır. 24 Uğrasız, B, (2003). Uluslararası İlişkilerde İki Farklı Yaklaşım: İdealizm ve Realizm. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 5(2): 140. 25 Bkz: Sönmezoğlu, F, (2000). Uluslararası İlişkiler Sözlüğü. İstanbul: Der Yayınları. 26 Bkz: Yılmaz, S, a.g.e. 27 Bkz: Knutsen, T, L, (1992). A History of International Relations Theory: An Introduction. Manchester: Manchester University Press. (sayfa no yok) 28 Bkz: Collins, A, (2007). Contemporary Security Studies. New York: Oxford University Press. 29 Stone, A, (1994). What Is a Supranational Constitution? An Essay in International Relations Theory. The Review of Politics. 56(3): 449. 30 Sönmezoğlu, F, (1995). Uluslararası Politika ve Dış Politika Analizi. İstanbul: Filiz Kitabevi. 246 Sayı: 2 /Aralık-Ocak-Şubat 12-13 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler
Güvenlik Algılaması ve Uluslararası İlişkiler Teorilerinin Güvenliğe Bakış Açıları Realizm, insan unsurunu diğer teorilerden farklı bir boyutta ele almaktadır. Realistler insanı, kötü, çıkarcı, saldırgan ve günahkâr olarak görmekte ve ilişkilerinde gücü ön plana alan olumsuz bir doğaya sahip olduğunu düşünmektedirler 31. Shimko 32 da benzer bir şekilde insanın kötü ruhlu, hırslı ve açgözlü olduğu görüşündedir. İnsanın doğasına olan kötümser yaklaşımı, güce olan vurgusu ve devletlerarası ilişkilerde ahlaki değerlere daha az yer vermesi nedeniyle Thucydides, realist geleneğin ilk düşünürü olarak kabul edilmektedir 33. Thomas Hobbes ise Leviathan isimli eserinde, insanların doğal durumda kendilerini barış içinde yaşatacak yaygın bir otoriteden yoksun olduklarını ve savaş ihtimalinin her zaman var olduğunu belirtmektedir 34. Realizme göre devlet adamını yönlendiren unsurlar korku, kuşku, güvensizlik, güvenlik ikilemi, itibar ve çıkar gibi unsurlardır. Özellikle de korku ve bunun sonucu oluşan güvenlik ikilemi devletleri karşı karşıya getiren en önemli unsurlardır. Ayrıca realistler kendilerine düşman gördükleri devletlerin büyümesine ve güçlenmesine seyirci kalmaktansa onu önlemek için savaşmayı meşru saymaktadırlar 35. Realistler işbirliği konusunda karamsar olduklarından uluslararası güvenliğin ancak güçlerin dengelenmesiyle sağlanabileceğini düşünmektedirler. Bu düşünceye göre güçlü devletler denge kurmaya çalışmalıdır ancak hegemonik bir ülkenin kontrolü dışında başarılı bir işbirliği olasılığı çok azdır. Realistler işbirliğini engelleyen en önemli etkenin başka ülkenin kazancının diğerinden fazla olması (relative gains) endişesi olarak görmektedirler. Bununla birlikte uluslararası örgütlerin kurulması da bu işbirliğini geliştirmeye yardımcı olmayacaktır. Çünkü bu örgütlerin tarafların çıkarlarına hizmet ettiği varsayılmaktadır 36. Yöntem açısından baktığımızda realist teoriyi benimseyenlerin betimleme özelliğinden ziyade genelleme ve yararlılık özelliklerine önem verdikleri görülmektedir. Realistler bir teoriyi oluşturan varsayımların doğru olup olmadığını tartışmanın yanlış olduğunu savunurlar. Onlara göre önemli olan varsayımların gerçek dünyada sınanıp sınanamayacağıdır 37. Realizm teorisi, uluslararası ilişkilerin ana gündemini ulusal güvenlik konula- 31 Bkz: Arı, T, a.g.e. 32 Shimko, K, L, (1992). Realism, Neorealism and American Liberalism. The Review of Politics. 43 (127): 11. 33 Korab-Karpowicz, W, J, (2006). How International Relations Theorists Can Benefit By Reading Thucydides. The Monist. 89(2): s.233. 34 Yurdusev, A, N, (2006). Thomas Hobbes and International Relations: From Realism to Rationalism. Australian Journal Of International Affairs. 60(2): s.307. 35 Bkz: Arı, T, a.g.e. 36 Bkz: Karacasulu, Z, N, a.g.e. 37 Bkz: Arı, T, a.g.e. 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 2 / Aralık-Ocak-Şubat 12-13 247
Şeref ÇETİNKAYA rının oluşturduğunu savunmaktadır. Ulusal güvenliği sağlayabilecek ve uluslararası sistemi düzenleyebilecek temel unsur daha önce de belirtildiği üzere güçtür 38. Uluslararası ilişkiler teorileri içerisinde belki de en çok rağbet göreni olan realizme yönelik eleştiriler de bulunmaktadır. Devlet dışındaki tüm aktörleri bir bakıma yok sayması bu teorinin kısıtlayıcı yanını ortaya koymaktadır. Ayrıca tüm ilişkileri güç ekseni etrafında değerlendirerek politika üretiminin sadece çıkar esasına dayandığı varsayımı da uluslararası ilişkilerin tek bir ölçüt üzerinden gerçekleştiğini düşünmekle eş anlamlı olacaktır. Bu da sağlıklı sonuçlar elde etmeye engel teşkil edecektir. Savaş sona erdikten sonra ABD hegemonyasındaki uluslararası sistemde artık realizmin döneminin kapandığı düşünülmesine rağmen, 11 Eylül saldırıları sonrası ABD nin önce Afganistan ardından Irak a yönelik güç kullanımı, Rusya nın Gürcistan a müdahalesi aslında realizm teorisinin her dönem moda olabileceğini bizlere yeniden göstermiştir. Her ne kadar devletlerarası ilişkilerde karşılıklı etkileşim ve bağımlılık gün geçtikçe artış gösterse de, dün olduğu gibi bugün de devletlerin, çıkarları söz konusu olduğunda savaşa başvurmakta tereddüt etmeyecekleri, gelecekte de güçlü devletlerin uluslararası ortamı kendi istekleri doğrultusunda şekillendirmek isteyeceklerini söylemek uygun olacaktır. Neorealizm Teorisi ve Güvenlik Uluslararası ilişkiler alanında önde gelen teorilerden biri olan neorealizm, 1970 li yılların sonuna doğru ortaya çıkmıştır. Realizmin sorgulanmaya ve eleştirilmeye başlanması, neorealizmin doğmasına neden olmuştur. Neorealizmin en ünlü temsilcisi Kenneth N. Waltz tır. Kendisi de bir realist olan Waltz, 1979 da basılan Theory of International Politics adlı çalışmasında ilginç fikirler ortaya koymakta ve o güne kadar bir sonuç olarak bakılan ve anarşik bir ortam olarak görülen uluslararası yapının devletlerin davranışlarını sınırladığını söylemekte; ayrıca güç kavramına yeni anlamlar yüklemektedir 39. Uluslararası politikanın temel aktörünün devlet olarak görülmesi, devletlerin üniter yapılar olarak değerlendirilmesi, devletlerin ve devlet adamlarının rasyonel davrandıklarının varsayılması, devletlerin kendi çıkarları için bencilce hareket ettiklerinin kabul edilmesi, hem realizmin hem de neorealizmin ortak varsayımları ve özellikleridir 40. Farklı ideoloji ve farklı siyasi yapılara sahip devletler bazı şartlar altında benzer şekillerde davranmaktadırlar. Waltz a göre bunun nedeni uluslararası yapının farklı 38 Bkz: Viotti, P, R, ve Kauppi, M, V, (1993). International Relations Theory: Realism, Pluralism, Globalism. New York: Macmillan Publishing. 39 Bkz: Arı, T, a.g.e. 40 Bkz: Arı, T, a.g.e. 248 Sayı: 2 /Aralık-Ocak-Şubat 12-13 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler
Güvenlik Algılaması ve Uluslararası İlişkiler Teorilerinin Güvenliğe Bakış Açıları bir yapıya sahip olmasından kaynaklanmaktadır. Ulusal yapı ile uluslararası yapı kendilerini oluşturan sistemler bakımından tamamen farklıdır. Dolayısıyla benzer davranışların sebebi yapı kavramında saklıdır 41. Neorealistler bilimsel metodolojiyi kullanarak uluslararası sistem ve yapıya odaklanarak normativizmden uzaklaşırlar 42. Neorealizme göre uluslararası sistemde temel birimler devletlerdir ve uluslararası politika devlet merkezlidir. Devletler için sadece önemli olan kendi ulusal çıkarlarıdır. Bu sebepten uluslararası alanda çıkar çatışması vardır. Neorealizme göre bu çıkar çatışmasından dolayı uluslararası politikada anarşi hâkimdir 43. Bu anarşik sistemde devletler varlıklarını devam ettirebilmeleri için güvenliklerini düşünmek zorundadırlar. Bu noktada devreye devletlerin imkânları yani güçleri girmektedir. Anarşik yapıda devletleri hedefleri doğrultusunda farklı kılan amaçları değil, sahip oldukları imkânları yani güçleridir. Güç, realizmde olduğu gibi neorealizmde de temel unsurdur. Ancak algılamalar bakımından ikisi arasında fark bulunmaktadır. Realizmden farklı olarak neorealizmde güç, kendi başına bir amaç değil, devletlerin bekalarını sürdürebilmek ve güvenliğe sahip olmak için kullandıkları bir araçtır 44. Ana endişe kaynağı güç kavramından güvenlik kavramına geçmiştir. Neorealizm, uluslararası çatışmaları ve savaşları analiz ederken belirgin bir şekilde yapı ve sistem üzerinde odaklanmaktadır. Özellikle uluslararası ortamın anarşik olmasının devletlerde güvensizliğe yol açtığı belirtilmektedir. Savaş ve çatışma kavramları ise güvenlik ikilemi kavramı ile açıklanmaktadır 45. Güvenlik ikilemi kavramı, bir devletin başka bir devletten tehdit algılayıp silahlanması durumunda buna karşın tehdit algılanan devletin de aynı şekilde cevap vermesini ifade etmektedir. Bu durumda her iki devlet de birbirine karşı silahlanmış, bu sonuç her iki devlet için de hem ekonomik hem de askeri bakımdan büyük bir külfet yaratmıştır. Üstelik silahlanma, algılanan tehdidi yok etmemiş, aksine tehdit algılanan devletin de silahlanmasına yol açmıştır. Bu durumun yarattığı ikilem uluslararası ilişkiler terminolojisinde güvenlik ikilemi (security dilemma) olarak anılmaktadır 46. Forde 47 ye göre realizm ile neorealizm arasındaki farklarından biri de şudur; neorealizmde insan doğası faktörü göz ardı edilip uluslararası yapıya öncelikli bir 41 Bkz: Waltz, K, N, ve Quester, G, H, (1982). Uluslararası İlişkiler Kuramı ve Dünya Siyasal Sistemi. (Çev. Ersin Onulduran). Ankara: SBF Yayınları. 42 Bkz: Jackson, R, ve Sorensen, G, (2010). Introduction to International Relations: Theories and Approaches. New York: Oxford University Press. 43 Çakmak, C, (2006). Realist Teori, Uluslararası İlişkilere Etkisi ve Kritiği. Kamu Hukuku Arşivi Dergisi. 9:s.44. 44 Bkz: Ayman, G, (2001). Neo-realist Bir Perspektiften Soğuk Savaş Sonrası Yunan Dış Politikası Güç Tehdit ve İttifaklar. Ankara: SAEMK Yayınevi. 45 Nicholson, M, (1989). Formal Theories in International Relations. Cambridge: Cambridge University Press. 46 Jervis, R, (1978). Cooperation under the Security Dilemma. World Politics. 30(2):s. 168. 47 Forde, S, (1995). International Realism and The Science of Politics: Thucydides, Machiavelli and Neorealism. International Studies Quarterly. 39(2): s.142. 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 2 / Aralık-Ocak-Şubat 12-13 249
Şeref ÇETİNKAYA rol tanınmıştır. Realizmde ise uluslararası yapı ve insan doğası faktörleri bir arada düşünülmüştür. Neorealizme göre kendi çıkarını düşünen ve rasyonel davrandıkları varsayılan devletler nisbi kazanca göre hareket ettiklerinden, bir işbirliğine gidildiğinde kim daha fazla kazanacak sorusunu sorarlar. Bunun nedeni de sistemin anarşik yapısı ve güç dağılımıdır. Zaten birbirlerine güvenmeyen ve yalnızca çıkarlarını düşünen bencil devletler uzun vadeli işbirliğine gidememektedirler. Ancak kısa süreli işbirlikleri söz konusudur. Tarih içindeki savaşlar, barışlar, anlaşmalar ve ittifaklar neorealist bir perspektiften incelendiği zaman, en önemli gayenin devletin bekası olduğu görülmektedir. Bu perspektife göre devletler birbirlerini potansiyel tehdit olarak görmektedirler. Bu sebepten güvenliklerini düşünmek zorundadırlar. Çıkar çatışması olduğundan işbirliğine yanaşmamaktadırlar. Ancak çıkarlar doğrultusunda kısa süreli kolektif savunma mümkün olmaktadır. Devletler güvenliklerini sağlamak adına güce başvurmaktadırlar. Neorealizme göre devletler güçlerini, güvenliklerini sağlayana kadar maksimize etmelidirler. Bu bakış açısına göre güç amaç değil araç olmalıdır. Bu noktada neorealistler klasik realistlerden ayrılmaktadırlar. Çünkü klasik realistler gücü amaç olarak görmekte ve sürekli güçlenme isteği duymaktadırlar. Güç ve güvenlik arasında doğru orantılı bir ilişki bulunmaktadır. Eleştirel Teori ve Güvenlik Eleştirel teori, Frankfurt Okulu düşünürleri tarafından oluşturulmuştur. 1920 li yıllarda ortaya çıkan Frankfurt Okulu esas itibariyle anti-bolşevik bir radikalizm ve eleştirel bir Marksizm ile ilişkilendirilebilir. Bundan dolayı onların ürettikleri eleştirel teori, Neo- Marksizm ya da Batı Marksizmi gibi isimlerle de anılmıştır. Okulun önde gelen ilk nesil isimleri olarak kurucusu Max Horkheimer ın dışında, Friedrich Pollock, Theodor Odorno, Herbert Marcuse; 2. Dünya Savaşı ndan sonra ortaya çıkan ikinci nesil düşünürlerinden ise Jurgen Habermas (halen hayattaki en önemli temsilcisi olarak kabul edilmektedir) ön plana çıkmaktadır. Eleştirel teorinin ilk ve en kapsamlı tanımını Frankfurt Okulu nun kurucularından Max Horkheimer ın 1937 tarihli Geleneksel ve Eleştirel Teori başlıklı makalesinde bulmaktayız. Horkheimer a göre eleştirel teori, sadece toplumu anlamaya ve açıklamaya odaklı geleneksel teorinin yerine, toplumu bir bütün olarak görüp eleştiren, değiştiren ve baskıdan kurtarıp özgürleştiren bir sosyal teoridir 48. Başlangıçtaki amaç, bir dogmaya dönüştüğü düşünülen Marksizmi özüne dön- 48 Bkz: Çomak, H, (2009). Uluslararası İlişkilere Giriş: Teorik Bakış. Kocaeli: Umuttepe Yayınları. 250 Sayı: 2 /Aralık-Ocak-Şubat 12-13 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler
Güvenlik Algılaması ve Uluslararası İlişkiler Teorilerinin Güvenliğe Bakış Açıları dürmek ve felsefeyle ilişkisini kurmaktı 49. Frankfurt Okulu nun eleştirel teorisini, esas itibariyle bir ideoloji eleştirisi olarak tanımlamak mümkündür. Okul un ideoloji eleştirisi, Marx ın ekonomi-politik eleştirisinden türetilmiştir. Doğa üzerinde tesis edilen bilimsel-teknik rasyonalitenin topluma uygulanması sonucunda bilim, Adorno ve Horkheimer a göre, ideoloji haline gelir 50. Marx ın ekonomi-politik eleştirisi, aslında bilim maskesine bürünmüş bir ideolojinin eleştirisiydi ve bu eleştiri Frankfurt Okulu düşünürlerinin metodoloji konusundaki yaklaşımlarına temel oluşturmaktaydı. Bu düşünürlerin yaptığı şey, bir bakıma, Marx ın ekonomi-politik eleştirisini sosyolojik-pozitivizmin eleştirisine uyarlamaktan ibaretti. Onlara göre ekonomi politik, ekonomik kategorileri ve olguları nasıl doğal gerçeklikler olarak alıyor idiyse, sosyolojik-pozitivizm de toplumsal olguları doğrudan gözleme açık olan yönleriyle, yani göründükleri halleriyle inceleme konusu yapıyor ve bu olguların tarihsel olarak kurulmuş gerçeklikler olduğunu göz ardı ediyordu 51. Frankfurt Okulu nun eleştirel teorisinin ayırt edici özelliği, mevcut işbölümü sistemi ile bu sistemin hizmet ettiği, gizlediği ya da maskelediği toplumsal çıkarları sorgulamaya tâbi tutmasıdır. Bir teorinin eleştirel olması, onun muhalif ve sorgulayıcı bir analiz yöntemine dayandığı anlamına gelir. Eleştirel teori, sosyal ilişkilere içkin olan ideolojik yanılsamaları ortaya çıkarmayı ve sosyal gerçekliğe ilişkin yanlış açıklamalar ortaya koyan teorileri eleştirel bir analize tâbi tutmayı amaçlar. Bu teorinin diğer bir özelliği ise, kendi kendisi üzerinde düşünebilmesi (self-refleksivite) ve kendi kendisinin farkında olmasıdır. Başka bir söyleyişle o, hem toplumun tarihsel gelişimi içindeki köklerinin hem de toplumsal dönüşümde oynadığı rolün farkındadır 52. Frankfurt Okulu düşünürlerinin eleştirdikleri konuları genel olarak şu şekilde özetleyebiliriz: Okulun ilk nesil üyeleri, klasik Marksizmin birçok konuda günümüz toplumlarını açıklamakta yetersiz kaldığını belirtmişlerdir. Marksizmde kullanılan altyapı-üstyapı kavramlarının artık iç içe geçtiğini, yani ekonomi ile politikanın bütünleştiğini öne sürmüşler ve ekonomi yaklaşımının yetersiz kaldığını iddia etmişlerdir. Onların dışarıda bıraktıkları kültür öğeleri ve Bolşevik radikalizmi diğer eleştiri konuları olmuştur. Kapitalizm eleştirisinin temelinde ise kültür endüstrisi kavramı yatmaktadır. Buna göre; kapitalist güçler popüler kültürü, yani radyo, televizyon, kitap, magazin, gazeteleri, popüler müziği meydana getiren tüm faaliyet ve düzenlemelerle, 49 Bkz: Bottomore, T, (2002). Marksist Düşünce Sözlüğü. (Çev: Meral Özbek). İstanbul: İletişim Yayınları. 50 Bkz:Dant, T, (1991). Knowledge, Ideology and Discourse: A Sociological Perspective. London: Routledge Press. 51 Balkız, B,(2008). Frankfurt Okulu ve Eleştirel Teori: Sosyolojik Pozitivizmin Eleştirisi. Sosyoloji Dergisi. 12: s.137. 52 Morrow, R, ve Brown, D, (1994). Critical Theory and Methodolog. London: Sage Press. (sayfa no yok) 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 2 / Aralık-Ocak-Şubat 12-13 251
Şeref ÇETİNKAYA kültürel organizasyonları standartlaştırarak kendi egemenliğini pekiştirirler. Kısacası; tek tip ve üretmeyip tüketen bireyler yetişirler. Moderniteyi de, aklı dogmalardan kurtarmaya çalışırken, asıl aklın kendisini dogmaya dönüştürdüğü yönünde eleştirmişlerdir ki bu iki eleştirel düşünce daha sonra postmodernizm teorisine kaynaklık etmiştir 53. Dünyaya olgular ve şey ler dünyası olarak bakan Pozitivist teoriye göre; belirli olay ve olguları açıklamak için duyu-veri kullanılarak tümevarımsal yöntemle yasalara ulaşılır ve bu yasalar sosyal dünyayı açıklardı. Frankfurt düşünürleri ise insana ve doğaya ait bilgilerin bu denli şey leştirilmesine ve bilginin tekelleşmesine şiddetle karşı çıkmışlardır 54. Realizmin uluslararası sistemi bir devletlerarası sistem olarak algılaması ve güvenlik konusunu merkeze alan çözümlere gitmesi ile bu çözümlemelerde güç ve çıkar ı en esaslı unsurlar olarak ön plana çıkarmasına tepki göstermişlerdir. Yapının ve davranışın nasıl ortaya çıktığı konusunda çalışmalarının odak noktası, realizm gibi insanların değiştiremeyeceği kanunlar yapmak değil, yapıların altında kalanları özgürleştirmek amacında olmuşlardır 55. Yine realizm ve neorealizm gibi teorilerin zengin Batılı devletlerin çıkarlarına hizmet eden mevcut durumu koruma amaçlı olarak üretildiğini düşünen birçok eleştiri teorisyeni mevcuttur 56. Eleştirel Kurama göre gücün üç boyutu vardır: Birinci boyut, açıkça, başka bir devleti istenilen yöne sevk etmek için uygulanan üzerinde güç, İkinci boyut, güçlü tarafın gündemleri belirlediği, göze açıkça çarpmadan uygulanan; daha edilgen, fakat örgütleyici bir yönü olan gizli güç, Üçüncü boyut, maddi yönleri ile belirli özendirme ve sınırlandırma sistemleri oluşturarak, tarafların ilişkilerini koşullandıran yapısal güç tür 57. Bütün uluslararası ilişki teorilerinin belirli siyasi amaçları haklı çıkarmak veya desteklemek amacıyla oluşturulduğunu belirtmişlerdir. Ayrıca, eleştirel teorisyenler insanların daha serbest bırakılması gerektiğini ve devletlerin tek görevinin hizmetlerin ve bireylerinin güvenliğini sağlamak olduğunu savunmuşlardır. Kendi içerisinde de ciddi görüş ayrılıkları bulunması, siyasi baskılar, takım çalışmasından ziyade bireysel çabaları tercih etmeleri gibi sebepler yüzünden eleştirdikleri kuramı sarsmışlar ancak yerine alternatif gösterememişlerdir. Dolayısıyla 53 Çomak, H, a.g.e. (sayfa no yok) 54 Demir, S, a.g.e. (sayfa no yok) 55 Çomak, H, a.g.e. (sayfa no yok) 56 Yılmaz, S, a.g.e. (sayfa no yok) 57 Bkz: Yılmaz, S, a.g.e. 252 Sayı: 2 /Aralık-Ocak-Şubat 12-13 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler
Güvenlik Algılaması ve Uluslararası İlişkiler Teorilerinin Güvenliğe Bakış Açıları ne bağımsız bir anlayış olarak kabul görmüşler, ne de eleştirdikleri sistemin içine dâhil edilmişlerdir. Uluslararası ilişkiler konusundaki katkıları da bu tartışmayla yakından ilgilidir. Onların devlet anlayışlarında, tek fonksiyon güvenliği sağlamaktır. Ancak bunun nasıl olacağına hiç değinmemişlerdir. Bu belki de en önemli eksiklikleri olmuştur. Liberalizm ve Güvenlik Liberalizm, bir ideoloji olarak özellikle İngiltere ve ABD de 18. ve 19. yüzyıl siyasal ve ekonomik düşünce tarihinde etkili olmuştur. Klasik liberal düşünce, eşitlik, rasyonellik, özgürlük ve mülkiyet kavramları üzerine inşa edilmiştir. Liberalizm akımının öncüsü John Locke (1632 1704) tur. Daha sonra da David Hume, Adam Smith, Montesquieu, Voltaire ve Kant bu akımın gelişmesinde önemli rol oynamışlardır. Liberalizm, aydınlanma çağı (1688 1789) düşünürlerinin temel felsefelerini oluşturmuştur. Yukarıda da adını saydığımız düşünürler aydınlanma yoluyla insanın özgürleşeceğine inanmaktaydılar. Politik alandaki bu özgürlük anlayışı kısa sürede ekonomik alanda da etkisini göstermiştir 58. Liberalizm, Batı Avrupa da ortaçağ düzeninin çözülmesiyle doğmuştur. Ortaçağ düzeni, Roma İmparatorluğunun yıkılışıyla oluşan otoritelerin kendi alanlarında hâkim olduğu, kilisece tanımlanmış uhrevi ve hemen hemen dünyevi alanlarda, nüfuzunu rakipsizce gerçekleştirdiği ve kilisenin kutsadığı imparatorun diğer otoritelerce tanındığı bir düzendir. Bu düzen, papa, imparator ve yerel güçlerin karşılıklı bağımlılığına dayanmaktadır. Kilise, diğerlerinin otorite ve iktidarlarının meşruiyet kaynağı olarak dinsel ilkeler sunan aşkın güçtür. Dinsel meşruiyet bu dönem iktidar söylemlerinin temelidir 59. Liberalizm teorisinde insan mükemmel bir varlık olarak tanımlanmıştır. Bu mükemmelliğin gelişmesi için demokrasinin ve sürekli bir gelişme anlayışının gerekliği olduğu savunulmuştur 60. Liberaller savaşı uluslararası ilişkilerin doğal bir gereği olarak gören realistlere karşıdırlar. Liberallere göre ilişkiler savaşla değil işbirliği ile dengelenmelidir. Liberaller için de askeri güç önemlidir ancak realistler kadar ön planda değildir. Liberaller, uluslararası ilişkilerde aktör olarak yalnızca devleti görmemektedirler. Çok uluslu şirketler, ulus aşan sivil toplum kuruluşları ve uluslararası organizasyonlar da aktörler listesine dâhil edilmektedir. Bu kapsamda devlet sadece çıkarları 58 Bkz: Arı, T, a.g.e. 59 Çetin, H, (2002). Liberalizmin Tarihsel Kökenleri. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi. 1: s.80. 60 Bkz: Baylis, J, ve Smith, S, a.g.e. 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 2 / Aralık-Ocak-Şubat 12-13 253
Şeref ÇETİNKAYA peşinde koşan kendi içinde bir bütün veya birleşmiş aktör değil, ona yön veren kendi çıkarları peşindeki bürokratik organizasyonların toplamıdır 61. Liberal düşünceye göre, demokratikleşme ve özgürlüklerin genişletilmesi bireylerin zenginleşmesini teşvik etmektedir. Ticaret, insanlığın birbirine bağımlı hale gelmesiyle savaş ve çatışmanın maliyetinin artmasına yol açtığı gibi barış, refah ve adaletin sağlanmasına yönelik uluslararası işbirliğinin ortaya çıkmasını da kolaylaştırmaktadır. Liberal devlet anlayışına göre, devlet ve birey arasında benzerlikler bulunmaktadır. Onlara göre tüm bireyler eşit olarak yaratılmıştır ve doğuştan gelen özgürlük, yaşama, mutlu olma gibi hakları vardır. Devletin var olma sebebi bireylerin bu haklarını korumaktır. Devlet de bireyler gibi var olma, bağımsızlık, çıkarlarını koruma gibi haklara sahiptir 62. Liberaller askeri gücü göz ardı etmemiş ancak ekonomik gücün ön plana çıkmasını sağlamışlardır. O dönemde gelişen iktisat bilimi de buna destek olmuştur. Liberal düşünce sisteminde güvenlik kavramı ülke topraklarının savunulması ve ülkenin bekasının sağlanmasına yönelik yürütülen askeri faaliyetlerden daha fazlasını ifade etmektedir. İki kutuplu dünya düzeninin yerini çok kutuplu dengeler sistemine bırakmasıyla güç kavramı ve dolayısıyla güvenlik olgusu yeniden yorumlanmış; kapsamları genişletilmiştir. Bu kapsamda; mevcut askeri boyutun yanı sıra siyasi, ekonomik, sosyal ve teknolojik boyutlar önem kazanmıştır. Liberalizm, bu yeni dünya düzeninde güç dengesini, geniş özgürlükler yelpazesinde ve ekonomik yapılanmada bulmaktadır. Bu bağlamda gelecekteki yeni güvenlik ortamı ülkelerin küresel terörizm ile mücadele etme, demokratikleşme ve ekonomik kalkınmalarını gerçekleştirmelerine bağlı olacaktır. Kopenhag Ekolü ve Güvenlik Berlin Duvarı nın yıkılması, Sovyetler Birliği nin parçalanması, etnik ve ülke içi karışıklıklar gibi sosyo-politik olayların etkilemesiyle beraber güvenlik çalışmalarının içinde neorealistlerin güvenlik kavramsallaştırmasının, tehdit içerikleri ve insan yaşamının devamlılığı konusunda yeterince geniş olup olmadığıyla ilgili tartışmalar ortaya çıkmıştır. Neorealistlere göre, ayrıcalıklara sahip olan devlet, bireysel, toplumsal ve hatta insanlığın tamamını kapsayan seviyede önem ihtiva eden insan güvenliğiyle ilgili problemlerin belirlenmesinde yetersiz kalmaktadır. Bu dönemde ortaya çıkan Kopenhag Ekolü, erken dönem çalışmalarında dar veya geniş güvenlik kapsamı konusundaki tartışmalarla ilgili olarak artan memnuniyetsizliğini ortaya koymuştur. Daha sonraki dönemlerdeki çalışmalarında ise 61 Bkz: Yılmaz, S, a.g.e. 62 Bkz: Arı, T, a.g.e. 254 Sayı: 2 /Aralık-Ocak-Şubat 12-13 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler
Güvenlik Algılaması ve Uluslararası İlişkiler Teorilerinin Güvenliğe Bakış Açıları Ekol, güvenlik ortamını önceden belirlenmiş olarak değerlendirdiklerinden ötürü neorealistlerin ve genişlemeden yana olanların güvenlik konusundaki tavırlarını çözüm bulamayan tarzda nitelendirmiştir. Bu şartlar altında Kopenhag Ekolü güvenliğe yönelik sistematik bir çalışma yapmayı uygun görmüş ve güvenlik konusunu daha sosyal ve daha kapsamlı olabilecek şekilde genişletmeye çalışmıştır. Kopenhag Ekolü, Kopenhag ın Çatışma ve Barış Araştırma Enstitüsü (Conflict and Peace Research Institute) nde ortaya çıkmış ve Barry Buzan, Ole Waever, Jaap de Wilde gibi akademisyenlerin yazılarıyla temsil edilmiştir. Kopenhag Ekolü özellikle güvenlikleştirme ve normalleştirme fikirlerinden yola çıkarak güvenlik kavramının yeniden düşünülmesine yönelik sağlam bir iskelet geliştirmiştir. Ekol, güvenlik kavramının genişletilmesinde ve bir konunun nasıl güvenlikleştirileceği veya normalleştirileceği analizlerine çatı oluşturması bakımından önemli rol oynamıştır. Bu çalışma, Soğuk Savaş döneminin bitmesiyle birlikte güvenliğe yönelik görüşlerin yeniden kavramlaştırılmasının ve güvenlik çalışmaları gündeminin yeniden tanımlanmasının bir parçasıdır. Kopenhag Ekolü, güvenliği incelerken üç kavram üzerine odaklanmıştır: Güvenliğin boyutları (sectors), bölgesel güvenlik alanları (regional security complexes) ve güvenlikleştirme (securitization). Bu ekolün temsilcileri güvenliğin beş boyutu olduğunu iddia etmektedirler. Bunlar: Askeri güvenlik, çevresel güvenlik, ekonomik güvenlik, sosyal güvenlik ve siyasi güvenliktir 63. Ekole göre güvenliği sadece askeri boyutta düşünmek dar kapsamlı olacaktır. Dolayısıyla diğer boyutların da göz önüne alınması gerektiği vurgusu yapılmaktadır. Buzan ve Weaver 64, günümüz dünyasında topyekûn bir güvenlik algılaması yapılmaması gerektiğini belirtmişlerdir. Onlara göre dünya, coğrafi olarak bölgelere ayrılmalı ve bölgesel güvenlik alanları oluşturularak çalışmalar yapılmalıdır. Her bölge için risk ve tehdit algılamaları farklı olacak, bunun sonucunda alınacak önlemler de değişecektir. Güvenlikleştirme kavramı ise bu ekolün belki de en dikkat çeken odak noktasıdır. Güvenlik meseleleri ele alınırken kullanılan kavramlardan biri olan güvenlikleştirme, normal bir meselenin varoluşsal tehdit unsuru olarak yansıtılarak bir güvenlik sorunu haline getirilmesi sürecini ifade eder. Barry Buzan ve Ole Waever a göre, bir konunun güvenlik meselesi haline gelebilmesi için bir siyasi aktör, bu aktörün söylem yoluyla ve varoluşsal bir tehdide referans vererek konuyu güvenlikleştirmesi ve aynı zamanda bu konunun hedef kitle tarafından da varoluşsal bir tehdit olarak algılanması gerekir. Bu anlamda güvenlikleştirme için özneler arası 63 Bkz: Buzan, B, Waever, O, ve de Wilde, J, (1998). Security: A New Framework for Analysis. Colorado: Lynne Rienner Publishers Inc. 64 Bkz: Buzan, B, Waever, O, (2003). Regions and Powers: The Structure of International Security. Cambridge: Cambridge University Press. 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 2 / Aralık-Ocak-Şubat 12-13 255
Şeref ÇETİNKAYA bir süreç diyebiliriz. Öte yandan güvenlikleştirme, siyasallaştırma sürecinin aşırı bir versiyonu olarak da dikkat çekmektedir. Bunun nedeni, normal bir konunun önce kamu politikasına dâhil edilerek, yani siyasallaştırılarak ve sonrasında varoluşsal tehdit unsuru olarak temsil edilerek güvenlikleştirilmesidir. Tehdit, kimlik inşa sürecinin bir parçasıdır. Bu anlamda tehditler toplumsal ve siyasal süreçlerde kurgulanan, öznel değerlendirmelerin etkili olduğu bir yapım sürecinin ürünleridir 65. Kopenhag Ekolü güvenlik çalışmalarına teorik bir taslak hazırlama konusunu öncelikli olarak ele alırken, ampirik çalışmalara yeteri kadar önem vermemektedir. Bazı eylemler bireyleri tehdidin var olduğu konusunda ikna etmekte başarı sağlarken, bazılarının ise neden başarısız olduğu konusuna yönelik soruların deneysel olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Ayrıca bazı konular tehdit olarak nitelendirilirken diğerlerinin neden değerlendirilmediğinin de analiz edilmesi doğru olacaktır. Diğer bir açıdan Kopenhag Ekolü düşünürleri, olağanüstü tedbirlerin politik etkinliğinin değerlendirilmesine ve bunların istemeden de olsa sebep olabileceği sonuçlara yönelik yeterli ilgiyi göstermemişlerdir. Güvenliğin mantığıyla ilgili olarak sistematik bir araştırma yapan Kopenhag Ekolü, güvenliğin asli fonksiyonunun nasıl işlediği konusunda bilgiler vermektedir. Kopenhag Ekolü, geleneksel güvenlik çalışmalarının ve onların askeri güvenliğe olan odaklanmalarının ötesinde, güvenliğe yönelik çok boyutlu bir yaklaşım benimsemiştir. Bunun yanı sıra, güvenliği askeri konuların dışına genişletmek suretiyle güvenlik çalışmalarını devlet dışı aktörleri de içerecek şekilde derinleştirmiştir. Güvenlik tanımının aşırı genişletilmesiyle birlikte, her şeyin bir güvenlik sorunu olarak algılanması riski ortaya çıkmaktadır. Kavramsal olarak genişletilmiş bir güvenlik tanımı, belirsizliklere, kavramsal ve analitik uyumsuzluklara yol açabilir. Başka bir söyleyişle, güvenliğin yeniden tanımlanması ve genişletilmesinin yeni kavramsal araçların geliştirilmesiyle eşlemesine ihtiyacı vardır. Her uluslararası teori gibi eleştirilen yönleri ve eksik tarafları olsa da Kopenhag Ekolü, sistematik, mukayeseli ve uyumlu bir güvenlik analizinin yapılması olasılığını arttırmaktadır. Sonuç Soğuk Savaş ın sona ermesiyle başlayan dönemde yaşanan gelişmeler her alanda olduğu gibi güvenlik çalışmaları alanında da değişikliklerin yaşanmasına neden olmuştur. İki kutuplu dünya düzeni çökmüş, ABD nin hegemonya olduğu çok kutuplu yeni bir uluslararası yapı oluşmuştur. Bilim ve teknoloji alanındaki ilerlemelere küreselleşmenin getirdiği bir takım dayatmaları da eklediğimizde ortaya oldukça karmaşık ve çok boyutlu bir güvenlik algılaması çıkmaktadır. 65 Özcan, G, (2006). Türkiye de Siyasal Rejim ve Güvenlikleştirme Sorunsalı. İktisat, Siyaset, Devlet Üzerine Yazılar. 356; 256 Sayı: 2 /Aralık-Ocak-Şubat 12-13 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler
Güvenlik Algılaması ve Uluslararası İlişkiler Teorilerinin Güvenliğe Bakış Açıları Güvenlik kavramının uluslararası ilişkiler teorileri arasında farklı bakış açılarıyla değerlendirilmiş ve o yönde yorumlanmıştır. Bir tarafta güvenlik algılamasında devlet merkezli askeri güç odaklı yaklaşımlar ağırlık kazanırken diğer yanda devlet dışı aktörlerin merkeze alındığı ekonomik gücü odak almış yaklaşımlar öne çıkmaktadır. Güvenlik algılaması kavramı, uluslararası ilişkiler alanında hangi teori üzerinden incelenirse incelensin giderek önem kazanmakta ve halen üzerinde yoğun çalışmalar yapılmaktadır. KAYNAKÇA Arı, T. (2011). Uluslararası İlişkiler Teorileri: Çatışma, Hegemonya, İşbirliği. (7. Baskı). Bursa: MKM Yayıncılık. Ayman, G. (2001). Neo-realist Bir Perspektiften Soğuk Savaş Sonrası Yunan Dış Politikası Güç Tehdit ve İttifaklar. Ankara: SAEMK Yayınevi. Baldwin, D. A. (1997). The Concept of Security. Review of International Studies. (23). s. 5-26. Balkız, B.(2008). Frankfurt Okulu ve Eleştirel Teori: Sosyolojik Pozitivizmin Eleştirisi. Sosyoloji Dergisi. (S. 12). s. 135-158. Baylis, J. ve Smith, S. (2005). The Globalization of World Politics: An Introduction to International Studies. New York: Oxford University Press. Bellamy, I. (1981). Towards a Theory of International Security. Political Studies. (29/1) s. 99-108. Booth, K. (1997). Security and Self: Reflections of a Fallen Realist. Critical Security Studies: Concepts and Cases. s. 83-119. Booth, K. (2003). Güvenlik ve Özgürleştirme. Avrasya Dosyası Güvenlik Bilimleri Özel.(Çev. Çiğdem Şahin). 9 (2). s. 51-70. Buzan, B. (1991). People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era. Great Britain: Harvester Wheatsheaf. Buzan, B., Waever, O. (2003). Regions and Powers: The Structure of International Security. Cambridge: Cambridge University Press. Buzan, B., Waever, O. ve de Wilde, J. (1998). Security: A New Framework for Analysis. Colorado: Lynne Rienner Publishers Inc. 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 2 / Aralık-Ocak-Şubat 12-13 257
Şeref ÇETİNKAYA Bottomore, T. (2002). Marksist Düşünce Sözlüğü. (Çev: Meral Özbek). İstanbul: İletişim Yayınları. Collins, A. (2007). Contemporary Security Studies. New York: Oxford University Press. Çakmak, C. (2006). Realist Teori, Uluslararası İlişkilere Etkisi ve Kritiği. Kamu Hukuku Arşivi Dergisi. (S. 9). s. 44-55. Çetin, H. (2002). Liberalizmin Tarihsel Kökenleri. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi. (C. 3). (S. 1). s. 79 96. Çomak, H.(2009). Uluslararası İlişkilere Giriş: Teorik Bakış. Kocaeli: Umuttepe Yayınları. Dant, T. (1991). Knowledge, Ideology and Discourse: A Sociological Perspective London: Routledge Press. Dedeoğlu, B. (2008). Uluslararası Güvenlik ve Strateji. İstanbul: Yeniyüzyıl Yayınları. Demir, S. (2009). Avrupa Güvenlik Mimarisinin Tarihsel Gelişimi ve Türkiye nin Bu Güvenlik Mimarisindeki Yeri. Güvenlik Stratejileri Dergisi. (S. 9). s. 9-50. Forde, S. (1995). International Realism and The Science of Politics: Thucydides, Machiavelli and Neorealism. International Studies Quarterly. 39 (2). s. 141-159 Jackson, R. ve Sorensen, G. (2010). Introduction to International Relations: Theories and Approaches. New York: Oxford University Press. Jervis, R. (1978). Cooperation under the Security Dilemma. World Politics. 30 (2) s. 167 174. Karacasulu, Z. N. (2006). Security and Globalization in the Context of International Terrorism. Review of International Law and Politics. 2 (5). s. 1-17. Karacasulu, Z. N. (2011). Bölgesel Güvenlik Analizi Afganistan. İstanbul: Beta Yayınları. Knutsen, T. L. (1992). A History of International Relations Theory: An Introduction. Manchester: Manchester University Press. Kolodziej, E. A. (2005). Security and International Relations. New York: Cambridge University Press. Korab-Karpowicz, W. J. (2006). How International Relations Theorists Can Benefit By Reading Thucydides. The Monist. 89 (2). s. 232-244. 258 Sayı: 2 /Aralık-Ocak-Şubat 12-13 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler