COLIN CREMIN Londra da doğan Colin Cremin, Leeds Üniversitesi nde lisans, yüksek lisans ve doktora öğrenimini tamamladıktan sonra Britanya da çeşitli üniversitelerde dersler vermiştir. Halen Yeni Zelanda, Auckland Üniversitesi, Sosyoloji Bölümü öğretim görevlisidir. icommunism den başka Capitalism s New Clothes: Enterprise, Ethics and Enjoyment in Times of Crisis (Londra: Pluto Press, 2011) adlı bir kitabı ve çeşitli dergilerde yayımlanmış makaleleri vardır.
Ayrıntı: 760 İnceleme Dizisi: 253 ikomünizm Colin Cremin Kitabın Özgün Adı icommunism İngilizce den Çeviren Aydın Çavdar Yayıma Hazırlayanlar Gökçe Çiçek Çetin & Yeliz Eke Colin Cremin, 2011 Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak Fotoğrafı Ryan Etter/Ikon Images Getty Images Turkey Kapak Tasarımı Arslan Kahraman Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Hediye Gümen Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No. 244 Topkapı/İstanbul Tel. (0212) 612 31 85 Sertifika No. 12156 Birinci Basım: İstanbul, 2014 Baskı Adedi 2000 ISBN 978-975-539-798-6 Sertifika No. 10704 AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım Tic. San. ve Ltd. Şti. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Colin Cremin ikomünizm Kapitalizmin çok parlak vaatleri vardı; ancak daha farklı, daha özgürlükçü, evrensel ve sürdürülebilir şekilde sadece komünizmin gerçekleştirebileceği vaatlerdi bunlar.
İNCELEME DİZİSİ ÖPÜŞME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ÜZERİNE/A. Phillips!" İMKÂNSIZIN POLİTİKASI/J.M. Besnier!" GENÇLER İÇİN HAYAT BİLGİSİ EL KİTABI/R. Vaneigem!"EKOLOJİK BİR TOPLUMA DOĞRU/M. Bookchin!" İDEOLOJİ/T. Eagleton!"DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRKİYE/A. İnsel!"AMERİKA/J. Baudrillard!"POSTMODERNİZM VE TÜKETİM KÜLTÜRÜ/M. Featherstone!"ERKEK AKIL/G. Lloyd!"BARBARLIK/M. Henry!"KAMUSAL İNSANIN ÇÖKÜŞÜ/R. Sennett!"POPÜLER KÜLTÜRLER/D. Rowe!"BELLEĞİNİ YİTİREN TOPLUM/R.Jacoby!"GÜLME/H. Bergson!"ÖLÜME KARŞI HAYAT/N. O. Brown!"SİVİL İTAATSİZLİK/Der.: Y. Coşar!"AHLAK ÜZERİNE TARTIŞMALAR/J. Nuttall!"TÜKETİM TOPLUMU/J. Baudrillard!"EDEBİYAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille!"ÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard!"ORTAK BİR ŞEYLERİ OLMA- YANLARIN ORTAKLIĞI/A. Lingis!" VAKİT ÖLDÜRMEK/P. Feyerabend!" VATAN AŞKI/M. Viroli!" KİMLİK MEKÂNLARI/D. Morley-K. Robins!"DOSTLUK ÜZERİNE/S. Lynch!"KİŞİSEL İLİŞKİLER/H. LaFollette!"KADIN- LAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?/D. Leader!"DOKUNMA/G. Josipovici!"İTİRAF EDİLEMEYEN CEMAAT/M. Blanchot!"FLÖRT ÜZERİNE/A. Phillips!"FELSEFEYİ YAŞAMAK/R. Billington!" POLİTİK KAMERA/M. Ryan-D. Kellner!"CUMHURİYETÇİLİK/P. Pettit!"POSTMODERN TEORİ/S. Best-D. Kellner!"MARKSİZM VE AHLÂK/S. Lukes!"VAHŞETİ KAVRAMAK/J.P. Reemtsma!"SOSYOLOJİK DÜŞÜNMEK/Z. Bauman!"POSTMODERN ETİK/Z. Bauman!"TOPLUMSAL CİNSİYET VE İKTİDAR/R.W. Connell!"ÇOKKÜL- TÜRLÜ YURTTAŞLIK/W. Kymlicka!"KARŞIDEVRİM VE İSYAN/H. Marcuse!"KUSURSUZ CİNAYET/J. Baudrillard!"TOPLUMUN McDONALDLAŞTIRILMASI/G. Ritzer!"KUSURSUZ NİHİLİST/K.A. Pearson!"HOŞGÖRÜ ÜZERİNE/M. Walzer!"21. YÜZYIL ANARŞİZMİ/Der.: J. Purkis & J. Bowen!"MARX IN ÖZGÜRLÜK ETİĞİ/G. G. Brenkert!"MEDYA VE GAZETECİLİKTE ETİK SORUNLAR/Der.: A. Belsey & R. Chadwick!"HAYATIN DEĞERİ/J. Harris!"POSTMODERNİZMİN YANILSAMALARI/T. Eagleton!"DÜNYAYI DEĞİŞTİRMEK ÜZERİNE/M. Löwy!"ÖKÜZÜN A SI/B. Sanders!"TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YENİDEN DÜŞÜNMEK/Der.: G. Robinson & J. Rundell!" TUTKULU SOSYOLOJİ/A. Game & A. Netcalfe!"EDEPSİZLİK, ANARŞİ VE GERÇEKLİK/G. Sartwell!"KENTSİZ KENTLEŞME/M. Bookchin!"YÖNTEME KARŞI/P. Feyerabend!"HAKİKAT OYUNLARI/J. Forrester!"TOPLUM- LAR NASIL ANIMSAR?/P. Connerton!"ÖLME HAKKI/S. İnceoğlu!"ANARŞİZMİN BUGÜNÜ/Der.: Hans-Jürgen Degen!"MELANKOLİ KADINDIR/D. Binkert!"SİYAH AN LAR I-II/J. Baudrillard!"MODERNİZM, EVREN- SELLİK VE BİREY/Ş. Benhabib!"KÜLTÜREL EMPERYALİZM/J. Tomlinson!"GÖZÜN VİCDANI/R. Sennett!" KÜRESELLEŞME/Z. Bauman!" ETİĞE GİRİŞ/A. Pieper!" DUYGUÖTESİ TOPLUM/S. Mestroviç!" EDEBİYAT OLARAK HAYAT/A. Nehamas!"İMAJ/K. Robins!"MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry!"YAŞAMA SANATI/G. Sartwell!"ARZU ÇAĞI/J. Kovel!"KOLONYALİZM POSTKOLONYALİZM/A. Loomba!"KREŞTEKİ YABANİ/A. Phillips!"ZAMAN ÜZERİNE/N. Elias!"TARİHİN YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow!"FREUD SAVAŞLARI/J. Forrester!"ÖTEYE ADIM/M. Blanchot!"POSTYAPISALCI ANARŞİZMİN SİYASET FELSEFESİ/T. May!"ATEİZM/R. Le Poidevin!AŞK İLİŞKİLERİ/O.F. Kernberg!" POSTMODERNLİK VE HOŞNUTSUZLUKLARI/Z. Bauman!" ÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE DİĞER HAYAT STRATEJİLERİ/Z. Bauman!" TOPLUM VE BİLİNÇDIŞI/K. Leledakis!" BÜYÜSÜ BOZULMUŞ DÜNYAYI BÜYÜLEMEK/G. Ritzer!" KAHKAHANIN ZAFERİ/B. Sanders!EDEBİYATIN YARATILIŞI/F. Dupont"!"PARÇALANMIŞ HAYAT/Z. Bauman!"KÜLTÜREL BELLEK/J. Assmann!"MARKSİZM VE DİL FELSEFESİ/V. N. Voloşinov!"MARX IN HAYALETLERİ/J. Derrida!"ERDEM PEŞİNDE/A. MacIntyre!" DEVLETİN YENİDEN ÜRETİMİ/J. Stevens!" ÇAĞDAŞ SOSYAL BİLİMLER FELSEFESİ/B. Fay!" KARNAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin!" PİYASA/J. O Neill!" ANNE: MELEK Mİ, YOSMA MI?/E.V. Welldon!"KUTSAL İNSAN/G. Agamben!"BİLİNÇALTINDA DEVLET/R. Lourau!"YAŞADIĞIMIZ SEFALET/A. Gorz!" YAŞAMA SANATI FELSEFESİ/A. Nehamas!"KORKU KÜLTÜRÜ/F. Furedi!"EĞİTİMDE ETİK/F. Haynes!"DUY- GUSAL YAŞANTI/D. Lupton!"ELEŞTİREL TEORİ/R. Geuss!"AKTİVİSTİN EL KİTABI/R. Shaw!"KARAKTER AŞINMASI/R. Sennett!"MODERNLİK VE MÜPHEMLİK/Z. Bauman!"NIETZSCHE: BİR AHLÂK KARŞITININ ETİĞİ/P. Berkowitz!" KÜLTÜR, KİMLİK VE SİYASET/Nafiz Tok!" AYDINLANMIŞ ANARŞİ/M. Kaufmann!" MODA VE GÜNDEMLERİ/D. Crane!"BİLİM ETİĞİ/D. Resnik!"CEHENNEMİN TARİHİ/A.K. Turner!"ÖZ- GÜRLÜKLE KALKINMA/A. Sen!"KÜRESELLEŞME VE KÜLTÜR/J. Tomlinson!"SİYASAL İKTİSADIN ABC si/r. Hahnel!" ERKEN ÇÖKEN KARANLIK/K.R. Jamison!" MARX VE MAHDUMLARI/J. Derrida!" ADALET TUTKUSU/R.C. Solomon!"HACKER ETİĞİ/P. Himanen!"KÜLTÜR YORUMLARI/Terry Eagleton!"HAYVAN ÖZGÜRLEŞMESİ/P. Singer!"MODERNLİĞİN SOSYOLOJİSİ/P. Wagner!"DOĞRUYU SÖYLEMEK/M. Foucault!" SAYGI/R. Sennett!"KURBANSAL SUNU/M. Başaran!"FOUCAULT NUN ÖZGÜRLÜK SERÜVENİ/J. W. Bernauer"!" DELEUZE & GUATTARI/P. Goodchild!"İKTİDARIN PSİŞİK YAŞAMI/J. Butler!" ÇİKOLATANIN GERÇEK TARİHİ/S.D. Coe & M.D. Coe!"DEVRİMİN ZAMANI/A. Negri!"GEZEGENGESEL ÜTOPYA TARİHİ/A. Mattelart!" GÖÇ, KÜLTÜR, KİMLİK/I. Chambers!" ATEŞ VE SÖZ/G.M. Ramírez!" MİLLETLER VE MİLLİYETÇİLİK/ E.J. Hobsbawm!"HOMO LUDENS/J. Huizinga!"MODERN DÜŞÜNCEDE KÖTÜLÜK/S. Neiman!"ÖLÜM VE ZAMAN/E. Lévinas!"GÖRÜNÜR DÜNYANIN EŞİĞİ/K. Silverman!"BAKUNIN DEN LACAN A/S. Newman!" ORTAÇAĞDA ENTELEKTÜELLER/J. Le Goff!"HAYAL KIRIKLIĞI/Ian Craib!"HAKİKAT VE HAKİKATLİLİK/B. Williams!"RUHUN YENİ HASTALIKLARI/J. Kristeva!"ŞİRKET/J. Bakan!"ALTKÜLTÜR/C. Jenks!"BİR AİLE CİNAYETİ/M. Foucault!"YENİ KAPİTALİZMİN KÜLTÜRÜ/Richard Sennett!"DİNİN GELECEĞİ/Santiago Zabala!"ZANAATKÂR/Richard Sennett!"MELEZLİĞE ÖVGÜ/Michel Bourse!"SERMAYE VE DİL/Christian Marazzi!"SAVAŞ OYUNLARI/Roger Stahl!"BİR İDEA OLARAK KOMÜNİZM/Alain Badiou & Slavoj Žižek!"NİHİLİZM/ Bülent Diken!" MADDESİZ/André Gorz!" BİLGİNİN ARKEOLOJİSİ/M. Foucault!" TÜKETİM TOPLUMU, NEVROTİK KÜLTÜR ve DÖVÜŞ KULÜBÜ/H. Övünç Ongur!"ANTİKAPİTALİZM/Jeremy Gilbert!"ÇALIŞMAK SAĞLIĞA ZARARLIDIR/Annie Thébaud-Mony!"BERABER/Richard Sennett!"HAYATIN ANLAMI/Terry Eagleton!"DUYURU/Michael Hardt-Antonio Negri!"KÜRESELLEŞMENİN SONU MU?/Arif Dirlik!"İSYAN PAZARLANI- YOR/ Joseph Heath&Andrew Potter!"VAMPİRİN KÜLTÜR TARİHİ/ Gülay Er Pasin!"TUHAF ALAN / Burcu Canar!"ÜTOPYA / Nilnur Tandaçgüneş!"AKIL HASTALIĞI VE PSİKOLOJİ / Michel Foucault!"İŞLETME HASTALI- ĞINA TUTULMUŞ TOPLUM / Vincent de Gaulejac!"ETİN CİNSEL POLİTİKASI / Carol J. Adams!"TOPLUMLA YÜZLEŞME / Zülküf Kara
İçindekiler Teşekkür... 7 Giriş ALIŞVERİŞ YAPMAYI MARKSİSTLER BİLE SEVER... 9 TÜM YOLLAR TASARRUFA ÇIKAR...11 İ, METALAŞTIRILMAMIŞ, LOGO OLMAYAN LOGO...14 1 Bağımlılık İSTEKLER VE İHTİYAÇLAR ARASINDA...17 P-M-P...18 İNSAN DOĞASI HENÜZ...20 TAMAMLANMAMIŞ BİR PROJEDİR...20 KAPİTALİZM EROS LA EVLENDİ;...22 METALAR AŞKLA BAKAN...22 GÖZLERİMİZDEKİ PARILTI OLDU...22 SAHTE İHTİYAÇLAR...26 P-M-P İ, TÜKETİM ÇILGINLIĞININ FORMÜLÜ...29
2 Fazlalık PEPSİ-COLA NIN REKLAM SLOGANLARI KITALARIN ÇÖKÜŞÜNÜN DE ÖTESİNİ DİLE GETİRİYOR...31 KÜÇÜK EĞLENCE...34 SERMAYE ÇAĞI (KAPİTOSEN)...39 CENGİZ HAN HİPOTEZİ...44 3 Kimlik FARKLILIĞIN TADINI ÇIKAR...52 APTALLAR İÇİN TÜKETİM DERSLERİ...57 AMAN HİÇBİR ŞEYDEN EKSİK KALMAYAYIM...64 HEDİYE PAKETİ...72 4 Vicdan KOMÜN ŞEHİR...78 SUÇUN VE GİZLİLİĞİNİN FETİŞLEŞTİRİLMESİ...84 5 Toplum ÜTOPYACI GERÇEKÇİLİK...92 FELAKET KOMÜNİZMİ...96 Dizin...103
Teşekkür Ö ncelikle bu kitabın ortaya çıkışını mümkün kılan Zero daki arkadaşlara, sorularıma büyük bir yardımseverlikle ve son derece hızlı şekilde cevap veren Trevor Greenfield, Stuart Davies ve Tariq Goddard a teşekkür ederim. Taslak metne değerli katkılarından dolayı Anaise Irvine ve Siobhan McKeown a minnettarım. Bu projede ve diğerlerinde katkılarını esirgemeyen Auckland, Faculty of Arts çalışanlarına da teşekkürlerimi iletiyorum. Kaldı ki bu katkılar üç harika araştırma görevlisinin ödeneklerini de içeriyor: Jai Bentley-Payne, Shanti Daellenbach ve Aria Jones. Ayrıca tüm ütopyacı eleştirmenlere, ilham veren diyalog ve davranışlarıyla ders verdiğim öğrencilerime teşekkürü borç bilirim. Sosyoloji Bölümü ndeki 7
ikomünizm arkadaş ve meslektaşlarıma, özellikle de Steve Matthewman ve David Mayeda ya, bu kitabın yazımı esnasında mükemmel bir çalışma ortamı yarattıkları, entelektüel ve duygusal destekleri için teşekkür ederim. Ve son olarak da hayatıma i yi ekleyen Akiko Horita, sana teşekkür ederim. 8
Giriş ALIŞVERİŞ YAPMAYI MARKSİSTLER BİLE SEVER Tyne Nehri nin dingin sularından yansıyan ışığı seviyorum; yeni ipad imin yüzeyinden yansıyan ışığın aynısı. Neonlarla yıkanmış sokaklar çekiyor beni; gün boyu kitaplar, CD ler, DVD ler ve pek beğendiğim şık tavalarla, hani şu ağır tabanlı parlak renkli olanlarla bezeli sokaklar. Bir alışveriş bağımlısıyım ben, doğar doğmaz reklamların içine düştüm ve üretime dair bildiğim tüm o yan etkilere rağmen (sömürülen işgücü, zararlı atıklar ve ekolojik yıkım) hâlâ tüketmeye, ihtiyacımdan fazlasını tüketmeye devam ediyorum. Reklamların uyandırdığı arzuları tatmin ederken ve benliğimin özünden uzaklaşırken sanırım evrensel bir tuzağın içindeyim, en azın- 9
ikomünizm dan Batı dünyasına ait bir tuzağın. Kısacası sermaye tarafından kandırıldım ben, ihtiyacım olmayan şeyleri ister hale getirildim; fiyatlarının fahiş olduğunu bile bile satın almaya bağımlı hale getirildiğim şeyleri istedim. Uzak bir geçmişten, refahın artmakta olduğu çağlardan bir düşünür, sıkı bir tüketim eleştirmeni Herbert Marcuse şu sözlerini kaleme aldığında şüphesiz bana ve birçoklarımıza sesleniyordu: Tüketim ekonomisi denen şey ve şirketlerin egemenliğindeki kapitalist politikalar insanı şehvet ve şiddetle metalara bağlayan ikinci bir insan doğası yarattı. 1 Metalar bizden yarım hayatlar yarattı, benliklerimizin içi boşaltıldı ve tüketiyorum, öyleyse varım ifadesi biraz olsun doğruysa eğer, arzuladıklarımızın ve tükettiklerimizin yansımasından ibaret kişilikler haline geldik. İnsan doğası tüketimin büyüsüne öylesine kapıldı, öylesine bağlandı ki, evlerimizi ve hayallerimizi süsleyen objeler kişiliklerimizi birer eldiven gibi sardı. Sözde tüketim toplumu algılarımızı ertelediği kadar özgürleştirmedi. Tasarruf etmek, tüketmemek ise boğulmak demekti. ikomünizm, tüketim ve ihtiras, tüketim çılgınlığının getirdiği yıkım, bollukla yokluk arasındaki yolda zirveler ve dipler hakkında bir kitap. Bilincin özgürleşmesi ve haz algısının [Eros] gerçeklik algısından ayrılması hakkında. Çürümüşlüğün, zalimliğin, para yiyiciliğin, sömürünün ve çok yakın bir gelecekteki çevre felaketinin gerçekliği hakkında. Pırıltısını Phone, Pad ve Pod gibi isimlerden alan, herkesin sahip olduğu şey olmayı vaat ederek italik i harfiyle fetişleşen, ticari formundan ve özündeki şeytani mantıktan sıyrılıp bilincin karşısına çıkan, içinde tüketicilerin yıkandığı kirli sular hakkında bir kitap. 1. Herbert Marcuse, An Essay on Liberation, Beacon, Boston, 1969, s. 11 [Özgürlük Üzerine Bir Deneme, Ayrıntı Yayınları, Çev. Soner Soysal, İstanbul, 2013, s. 96]. 10
Colin Cremin TÜM YOLLAR TASARRUFA ÇIKAR Tüketmek geçmişten günümüze hem mağara hem de apartman sakinleri için ortak bir uygulamayken; tüketim çılgınlığı, tüketimi tüm insanlığın arzularını, düşüncelerini ve sosyal yapısını şekillendiren bir dine dönüştürür. Tüketicinin sınıfı, cinsiyeti, etnik kökeni, statüsü veya rütbesi yoktur. Raymond Williams a göre tüketici kelimesi, mantık olarak genellikle bu kelimeyi itici bulan insanlar tarafından kullanılır. 2 Kelime aşağılayıcı olmakla kalmaz, bireysel ahlakı sorguladığı gibi dünyayla ilgili endişeleri de çerçevesi içine alır. Tüketiciler toplumun baş belası olmuşlardır. Toplumsal hayatı bu kadar yozlaştıran, gezegendeki kaynakların tükenişini hızlandıran ve gerek Hindistan daki insanlık dışı çalışma koşullarına gerek Afrika da gıda fiyatlarının tavan yapmasına neden olan hep bizim açgözlülüğümüzdür. Şimdi de kolay krediye hücum ederek ekonomik krizin de suçlusu biz olduk. Lehman Brother s yatırım bankasının iflasından altı ay sonra Washington Post ve ABC News tarafından yapılan bir ankete göre her on Amerikalıdan yedisi harcamalarında fazla açıldıkları için tüketicileri ekonomik krizin sorumlusu olarak görüyor. 3 İki ay sonra da Barack Obama bu duygulara atfen şu sözleri sarf ediyor: Bu ekonomik krizin sebeplerinden biri de çok fazla sayıda vatandaşımızın ödeyemeyecekleri mortgage kredileri çekmeleri, ödeyemeyecekleri şeyler satın almaları, kredi kartlarında ödeyemeyecekleri borçlar oluşturmalarıdır Problemlerimizin büyümesine kendimiz sebep olduk. İşleyiş şeklimizi değiştirmemiz gerekiyordu. Fakat çalışkan Amerikalılar bu kredileri ve borçları ancak ödeyebiliyorken, yaptığımız yeni uygulamalar bu durgunluğun ortasında durumu daha da kötüye götürdü. 4 2. Raymond Williams, Culture and Materialism, Verso, Londra, 2005, s. 187 [Kültür ve Materyalizm, Çev. Ferit Burak Aydar, Sel Yayıncılık, İstanbul, 2013, s. 318]. 3. Washington Post, Most Americans Don t Blame Obama for Economy, Poll Finds, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/03/30/ar 2009033003415.html. 4. White House, Remarks by the President in Rio Rancho Town Hall on Credit Card Reform, http://www.whitehouse.gov/the_press_office/remarks-by-the- President-in-Rio-Rancho-Town-Hall-on-Credit-Card-Reform. 11
ikomünizm Kasadan parayı çalarken yakalandık, cezamızı çekme zamanı. 2010 yılındaki Yunanistan a kısaca göz atalım. Guardian yorumcularından biri IMF reçetelerine karşı çıkanlara tepkisini şu sözlerle dile getiriyordu: Şimdi zaman cezamızı çekme zamanı bu işi biz bu hale getirdik ve cesaretimizi toplayıp Yeni Yunanistan ı oluşturmaktan başka çaremiz yok. İngiltere deyse 2011 Mart ında kamudaki maaş kesintilerine karşı ilk gösteri düzenlendi. Yine Guardian tarafından gerçekleştirilen bir araştırmaya katılanların %57 sine göre bu kesintiler gerekliydi. 5 Deleuze ve Guattari nin de ifade ettiği gibi tüketme arzumuz utancımız oldu, aşağılandı toplumun daha önemli çıkarları uğruna kendi kendini inkâr etmeye kolayca ikna oldu. 6 Görünen o ki insanlar tasarruf denen acı ilacı içmeye dünden razı, bazen ekonomik bazen de ekolojik sebeplerle. Tasarruf geçmişimizde vardı, günümüzde de var ve muhtemelen geleceğimizde de olacak. Sınıf temeli üzerine oluşturulmuş tüm toplumlara bulaşıyor tasarruf: ilkel veya gelişmiş toplumlara, kapitalist veya eskiden komünist olanlara, geleceğin ekorasyonel toplumlarına. Marcuse un savunduğu bilinç özgürlüğünün gerçekleşmesi mümkün görünmüyor; özellikle de kapitalizmin alternatifi olarak görülenler en az kapitalizmin kendisi kadar baskıcıyken. Alternatif deyince zihnimiz bize ekmek kuyruklarını ve sovyet sosyalist bir geçmişin yorgun yüzlerini hatırlatıyor; duyguları olan hiçbir canlının özenmeyeceği alternatifi. 21. yüzyılda bu ütopyanın sadece en zayıf yankıları duyulabiliyor artık; o da sadece cumartesileri pejmürde kılıklı bazı dogmatik sosyalistler alışverişe çıkmış şehir halkının dikkatini çekmek için bir şeyler yaptıklarında. Hayallerimizi yıkıyor bu acı manzaralar. Şık dükkânların vitrinlerindeki janjanlı ürünlerin büyüsüne kapılıp yenik düşüyoruz. Bir ütopyayı sinizm bitirdi; kasada tükenen para bir diğerini. Fakat bir başka alternatif var, Mark Fischer in kapitalist ger- 5. The Guardian, http://www.guardian.co.uk/politics/2011/mar/25/voters-cutscoalition-poll. 6. Gilles Deleuze & Félix Guattari, Anti-Oedipus, Continuum, Londra, 2003, s. 120. 12
Colin Cremin çekçilik (piyasa ekonomisinden başka alternatif olmadığı varsayımı) dediği şeye; ve ister ekonomik ister ekolojik temellere oturtulmuş olsun, bu alternatifin tasarrufa yönelmesine de gerek yok. Gayet parıltılı ve eğlenceli olabilir bu alternatif. Tüketim Çılgınlığını Eleştirenler Bugüne Kadar Sadece Çeşitli Şekillerde Kemer Sıkmamızı İstedi; İşte Önemli Olan Bu Düşünceyi Ortadan Kaldırabilmek Tüketim toplumu eleştirileri hep tatsız metinler çıkarmıştır ortaya; şu an okumakta olduğunuz da buna dahil. Herbert Marcuse un One-dimensional Man * isimli eseri, kendini sahip olduklarıyla kimliklendiren, tümüyle sistemin tahakkümü altındaki bireylerden oluşan bir toplumu tanımlar. Henri Lefebvre de günlük yaşamın olgularının metalaştırılmasını konu almıştır. Ancak onların satırlarının aralarında umut da vardı. Marcuse a göre insanın teknolojik araçlarla köleleştirilmesi belli koşullar altında toplumu çalışmak mecburiyetinden kurtarabilir ve insanın özündeki şehveti temel alarak tatmine yönelen bir toplum, bir başka deyişle insandan Eros yaratabilirdi. Lefebvre, şehri imkânlarla dolu tutarsız bir alan olarak görmekteydi. 1871 Paris Komünü nde şehir kısa süreli bir kendi kaderini tayin deneyimi yaşadığında ya da 1968 de öğrenciler ve işçiler tarihi yazanlar haline geldiğinde bu imkânlardı ışıldayan. Bugün aynı kıvılcımlar Kahire nin, Atina nın, New York un sokak ve meydanlarında yeniden parlıyor. 20. yüzyılın ilk dönemlerinden Marksist eleştirmen Walter Benjamin; 19. yüzyılın büyük şairi, Paris sokak ve pasajlarının gezgini bohem şair Charles Baudelaire in yaşam tarzından çok etkilenmişti. Baudelaire den şöyle bir alıntı yapar Benjamin: Her adımda, yürüyüşü daha da hızlanıyor; bistroların, dükkânların, gülümseyen kadınların çekiciliği gitgide azalıyordu; bir sonraki sokağın, sisler arasındaki uzak bir meydanın, önünde yürü- * Herbert Marcuse, Tek Boyutlu İnsan, Çev. Aziz Yardımlı, İdea Yayınevi, İstanbul, 1990, s. 200. 13
ikomünizm yen yüzünü bile görmediği kadının çekiciliği ise her adımda daha da dayanılmazdı. 7 Sadece en varlıklıların sahip olabildiği zevkler toplumun adaletsizliğini hatırlatıyor, dahası sınıf farkları ortadan kaldırılsaydı ve üretim araçları ortak mülk olsaydı ne olurdu sorusunu getiriyor akla. Daha sonra rasyonelleştiriliyor bu fantezi, dönüştürülüyor ve aniden ortaya çıkan ortalama tüketicinin karşılayabileceği bir standarda indirgeniyor. Pasajlar yıkılıyor, yerlerini her yerde görebileceğimiz alışveriş merkezlerine bırakıyor. Marcuse, Lefebvre ve Benjamin insanlara kemer sıkmalarını söyleyecek tipte eleştirmenler değillerdi. İnsanoğlunun duygusal bir varlık olduğunun farkındaydılar. Tıpkı Marx ın onlardan önce farkında olduğu gibi; sınıf, güç ve ayrıcalık farklarıyla bölünmüş bir toplumda duyguların insan bedeninden söküp alındığının ve birçoklarının ödeyebileceğinin ötesinde bir fiyatla metalara yapıştırıldığının farkındaydılar. İ, METALAŞTIRILMAMIŞ, LOGO OLMAYAN LOGO Algılarımız üzerine metalar yağdırılıyor adeta. Ülkeler markalara dönüştü, şehirler süpermarketlere, evler vitrinlere, insanlar tüketiciye. Logolar dolarlara dönüştü. Naomi Klein ın belirttiği gibi, logolar artık temsil ettikleri firmanın maddi varlıklarının toplamından daha değerli hale geldi. Örnek olarak Nike, üretimini düşük ücretle işçi çalıştıran ülkelerde gerçekleştirerek yatırımının büyük bölümünü markanın tanıtımına yoğunlaştırdı. Nike ın logosu swoosh tüm dünyada spor giyimin, şöhretin, kalitenin ve havalı olmanın sembolü haline geldi. Peki ya şu her yerde gördüğümüz, görünce Apple ı andığımız küçük harf i ye ne demeli? Enteresan bir işaret bu i; çünkü swoosh un aksine ticari marka haline getirilemiyor, diğer firmalar da kullanamıyor. Swoosh onların da kendi ürünlerini bir parça Apple büyüsüyle onurlandırmalarını sağlayan ortak kullanıma açık bir mülk adeta. Neredeyse hükümsüz diyebileceğimiz, ticari ürünlerle dans eden ama ticareti yapı- 7. Merrifield, 2002, s. 64. 14
Colin Cremin lamayan, borsada milyon dolarlık alım satıma konu olmayan bir işaret. Karşımıza bir gün bir ürün, bir başka gün serbestçe dolanan bir işaret olarak çıkabilen bir şey bu i. Bazı şeylerin diğerlerinin biraz fazlası olduğunu anlatan ve iphone u sıradan bir telefondan, igoogle ı ise sıradan Google dan ayıran bir sembol. İşte ikomünizm tam da bu fazlalığı metalardan koparıp almamız gerektiğini öne sürüyor. Alışveriş eyleminden, arzuların marketle kirli ortaklığından tüketim çılgınlığından hazzı azat edebilmek için. Tüketim çılgınlığı: durmak bilmeyen bir ürün döngüsünün yaşattığı, satın aldıklarımızın karşılığını emeğimizle, libidomuzla ve nihayetinde bir gezegenle ödediğimiz sistem. Bu kitap tüketime karşı savaş açmıyor; fakat arzuların düğümlendiği bir tüketime, yani tüketimin kapitalist şekline savaş açıyor. Bu savaş Eros un i sini metalardan koparıp alma savaşıdır; ona zenginlik ve zevk yerine zorluk ve çilekeşlik çağrışımları taşıyan bir anlam yükleyebilme savaşıdır. Bu kitap fetişizmi meta fetişizminden, kullanım değerini değişim değerinden ayırır. Bencil ve materyalist bir insan yerine uyumlu bir insan doğası tanımlar; etiğe ve ekotüketime dayalı yaklaşımlarıyla politik açıdan doğru bir insan. Komün, müşterekler, komünist... Geçmişte ne anlama gelirse gelsin komünizm ucu açık bir konsept, ölümsüz bir fikirdir der Alain Badiou; elimizden kayıp giden ve unutulan tüm değerlerin limanı 8 ; o hep kısa süren özgürlüklerimiz boyunca, piyasa ekonomisine, parlamenter demokrasiye (kapitalizme en uygun devlet şekli) ve en korkunç eşitsizliklerin kaçınılmazlığına 9 karşı alternatif olabileceğini gösteren bir fikir. Eğer bildiğimiz komünizm eşitlik, adalet ve özyönetim, toplumsal mülkiyete dayalı planlı bir ekonomiyle ilgiliyse, ikomünizm de haz ile ilgilidir; duyuların, oyunculuğun, estetik bir yaşamın evrensel özgürlüğü için maddi bir zemin yaratma- 8. Alain Badiou, The Communist Hypothesis, Verso, Londra, 2010, s. 47 [Komünist Hipotez, Çev. Oylum Bülbül, Encore Yayınları, İstanbul, 2011, s. 208]. 9. Alain Badiou, The Meaning of Sarkozy, Verso, Londra, 2008, s. 98. 15
ikomünizm nın mümkün olduğunu savunmaktır; işlevin ötesinde yeşeren fazla (telefondaki i), reel sosyalizmin ve kapitalizmin karabasan dünyasından tamamen farklı bir komünizm vizyonunu hayata geçirmek için hepimizin yapması gereken fedakârlığı haklı çıkaran neşedir. Bu kitap kapitalizm, tüketim ve tüketen kişi üzerine yazılmış beş bölümden oluşuyor. Birinci Bölüm Bağımlılık, arzular ve sahte ihtiyaçlar hakkında Marx, Lacan, Adorno, Horkheimer dan ve başka fikirlerden de faydalanarak kişisel arzularımızla kapitalizmin ne kadar iç içe olduğunu açıklamaya çalışıyor. İkinci Bölüm Fazlalık, ekonomi ve ekolojiyi, tüketimin adaletsizliğini, fakir ile zengin arasındaki ayrımları ve özellikle de toplu tüketimin ekolojik sonuçlarını tartışıyor. Üçüncü Bölüm Kimlik ise özgürlüklerimizin kısıtlanması ve seçimlerimizin boşluğu hakkında ve internetin tüketiciyi tüketimin tek boyutluluğundan kurtardığı fikrine karşı bir söylem niteliğinde. Dördüncü Bölüm Vicdan, tüketimin etik ve ekolojik boyutlarını tartışırken, tüketim ürünlerine bağımlılığı azaltmaya yönelik iyi niyetli kişisel çabaların etik ve ekolojik anlamda değeri olup olmadığını tartışıyor. Beşinci Bölüm Müşterekler ise kurtuluşu işliyor. 16