Azerbaycan Enerji GÖRÜNÜMÜ Hazar Strateji Enstitüsü Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi EKİM 214 www.hazar.org 1
HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi, Geniş Hazar Bölgesi ne yönelik enerji, enerji güvenliği, ulaştırma ve ekonomi üzerine çalışmalar yürütmektedir. Merkez, yaptığı çalışmalarla bölge ülkelerine olan ilgi ve odağın artırılması, enerji projelerinin gerçekleştirilmesi ve bölge ülkeleri arasında pozitif karşılıklı bağımlılığın artırılmasına katkı sağlar. Yayıncı Hazar Strateji Enstitüsü 2 Hazırlayan Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi Grafik Tasarım Hülya Çetinok Yazışma Adresi: Veko Giz Plaza, Maslak Meydan Sok., No:3 Kat:4 Daire:11-12 Maslak, 34298 Şişli-İstanbul- TÜRKİYE Telefon: +9 212 999 66 Fax: +9 212 99 66 1 Web: www.hazar.org
Doğal Gaz Bugün kanıtlanmış doğal gaz rezervleri yaklaşık 3,35 trilyon metreküp olan Azerbaycan ın yeni keşfedilen sahalarla birlikte önümüzdeki yıllarda rezervlerinin 6 trilyon metreküpe ulaşması tahmin edilmektedir. Hazar Denizi ndeki Şah Deniz sahası, Azerbaycan ın en önemli ve en büyük doğal gaz yataklarını barındırmaktadır. Ülkedeki diğer doğal gaz yatakları ise Şafak-Asiman, Zafer-Mashal, Babek, Nahcivan, Abşeron ve Umid dir. (bkz. Grafik 1) Grafik 1 Azerbaycan Doğal Gaz Rezervleri (milyar metreküp) Şafak-Asiman; 4 Zafer-Mashal; 3 Şah Deniz; 14 Babek; 4 Nahcivan; 3 Umid; 2 Abşeron; 35 Kaynak: OME & SOCAR Grafik 2 Azerbaycan Doğal Gaz Üretimi 7 6 milyar metreküp/yıl 5 4 3 2 1 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 22 226 23 Kaynak: SOCAR SOCAR 3
2 lerin ortalarına kadar doğal gaz üretimi yatay seyreden Azerbaycan, özellikle Şah Deniz 1 projesinin devreye girmesi ve yeni sahaların açılmasıyla birlikte 26 yılından itibaren üretim miktarını önemli oranda arttırmıştır. 213 yılında Azerbaycan ın doğal gaz üretimi 29,5 milyar metreküpe çıkarak tarihinin en yüksek seviyesine ulaşmıştır. Yeni keşfedilen sahalarla birlikte Azerbaycan ın doğal gaz üretiminin 23 dan sonra 6 milyar metreküp/yıl seviyesinin üzerine çıkacağı tahmin edilmektedir. Bu üretim artışının arkasında ise önümüzdeki yıllarda üretime başlayacak Şah Deniz 2, Abşeron, Umid, Babek, Zafer-Mashal, Nahcivan gibi önemli gaz rezervlerine sahip sahalardan sağlanacak üretim artışı vardır. Grafik 3 Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi Şah Deniz 1 ve diğer yeni sahaların devreye girmesiyle birlikte doğal gaz üretim miktarında sağlanan büyük yükseliş, Azerbaycan ın doğal gaz ihracatında 27-211 döneminde 3,5 kat artışı beraberinde getirmiştir. Artış trendinin 218 yılına kadar günümüzdeki oranlara yakın devam edeceği ve 218 yılında Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP) ile Türkiye, 219 yılında ise Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP) ile Avrupa piyasalarına ihraç edilecek doğal gaz miktarının ilk olarak 6, sonrasında ise 16 milyar metreküp/yıl artmasına paralel olarak 221 yılında Azerbaycan ın doğal gaz ihracatının 25 milyar metreküp/yıl seviyesine yükseleceği tahmin edilmektedir. 23 sonrasında Azerbaycan ın doğal gaz ihracatının yeni keşfedilen sahaların devreye alınmasıyla birlikte 4 milyar metreküp/yıl seviyesinin üzerine çıkacağı öngörülmektedir. Azerbaycan doğal gazının en büyük müşterisi Türkiye dir. Azerbaycan, Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru Hattı ile Türkiye ye ilk gaz akışının başladığı 27 yılından Nisan 214 e kadar Gürcistan'a 3,8 milyar metreküp, Türkiye'ye ise 27 milyar metreküp doğal gaz ihraç etmiştir. Azerbaycan, Türkiye haricinde Güney Kafkasya Boru Hattı (SCP) ile Gürcistan a; Gazi-Magomed-Mozdok Doğal Gaz Boru Hattı ile Rusya ya az miktarda doğal gaz ihraç etmektedir. Önümüzdeki dönemde Nahçıvan a yapılacak boru hattı ile Türkiye üzerinden doğal gaz tedarik edilmesi planlanmaktadır. 4 23 sonrasında Türkiye nin Azerbaycan dan ithal ettiği doğal gaz miktarının yıllık 15 milyar metreküp seviyesinin üzerine çıkması kuvvetle muhtemel gözükmektedir.
Grafik 4 Azerbaycan Doğal Gaz Tüketimi 25 2 metreküp/yıl 15 1 5 2 21 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi Azerbaycan ekonomisinin hızla büyümesi ve milli gelirin yükselişe geçmesiyle birlikte doğal gaz tüketimi de artmaktadır. Ülke içi penetrasyon oranının yükselmesi ve özellikle elektrik üretiminde doğal gazın giderek daha fazla paya sahip olması, 26-28 döneminde yaklaşık 3 katlık bir tüketim artışını da beraberinde getirmiştir. 212 yılında Azerbaycan ın doğal gaz tüketimi 19,15 milyar metreküp/ yıl olarak en yüksek seviyeye çıkmıştır. Önümüzdeki dönemlerde ülke içi tüketimin artmaya devam edeceği tahmin edilmektedir. PETROL Grafik 5 Azerbaycan Ham Petrol Üretimi 6 5 4 bin ton 3 2 1 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi & SOCAR 5
Azerbaycan ın kanıtlanmış petrol rezervleri 7 milyar varildir. Özellikle dev Azeri-Çırak-Güneşli sahasında yapılan petrol üretimi 1997, 26 ve 28 yıllarında 3 aşamada artarak maksimum seviyeye yükselmiştir. Buna paralel olarak 23-28 döneminde Azerbaycan ın petrol üretimi 3 kat artmış, 21 yılında 5,8 milyon tona yükselerek tarihteki en yüksek seviyesine ulaşmıştır. Azeri-Çırak-Güneşli sahasında üretim başladığı günden Nisan 214 e kadar 331 milyon ton petrol ve 94 milyar metreküp doğal gaz üretilmiştir. 214 yılı verilerine göre; bu sahadaki 77 kuyudan aylık ortalama 2,8 milyon ton petrol ve 1,1 milyar metreküp doğal gaz üretilmektedir. Azeri-Çırak-Güneşli sahasına ek olarak yeni keşfedilen diğer sahaların da devreye girmesi, Azerbaycan ın petrol üretimindeki büyük artışı desteklemiştir. Grafik 6 Azerbaycan Ham Petrol İhraca2 bin ton 5 45 4 35 3 25 2 15 1 5 27 28 29 21 211 212 213 Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi Azerbaycan ın petrol üretimindeki ciddi yükseliş, ülkenin petrol ihracatının da önemli oranda artmasını sağlamıştır. Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Petrol Boru Hattı projesinin 26 yılında hayata geçmesi ile birlikte ülkenin petrol ihracatı yüksek seviyelere ulaşmış, 25-27 döneminde petrol üretimi 2 kata yakın artış göstermiştir. 21 yılında 44,5 milyon tona çıkarak en yüksek seviyeyi gören petrol ihracatı, küresel ekonomik krizin etkisiyle 21 sonrasında düşüş trendine girmiştir. Önümüzdeki yıllarda küresel ekonomideki toparlanmaya ve talep artışına paralel olarak bu rakamların tekrar yükselişe geçmesi beklenmektedir. Azerbaycan, petrol ihracatının büyük bölümünü BTC üzerinden gerçekleştirmektedir. Buna ek olarak Bakü-Supsa, Bakü-Novorossiysk boru hatları ve Bakü-Batum üzerinden demir yolu ile petrol ihracatı yapmaktadır. Yıllık transfer kapasitesi 5 milyon ton olan BTC nin taşıma kapasitesi, 6 milyon tona yükseltilme imkânına sahiptir. Nisan 214 e kadar 342 milyon ton petrol ihraç etmiş olan Azerbaycan, bunun 242 milyon tonunu BTC, 67 milyon tonunu Bakü-Supsa, 11 milyon tonunu Bakü-Novorossiysk ve 2 milyon tonunu da demir yolu hattı ile dünya piyasalarına ulaştırmıştır. 6
Grafik 7 Azerbaycan Petrol Tüketimi bin ton 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 27 28 29 21 211 212 213 Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi 27-29 yılları arasında yaşanan dönemsel düşüş sonrası tekrar artış trendine giren petrol tüketimi, özellikle 211 sonrasında tekrar yükselmeye başlamış ve 213 yılında 8,9 milyon/yıl olarak gerçekleşmiştir. Ülke ekonomisinin büyümesi ve artan refaha paralel olarak Azerbaycan ın petrol tüketiminin gelecek yıllarda da artacağı tahmin edilmektedir. ELEKTRİK Grafik 8 7, Azerbaycan Enerji Santrallerinde Üretim (MW) 6, 5, 4, MW 3, Plant Power MW 2, 1,, Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi 7
Azerbaycan ın elektrikte kurulu gücü, ülke ekonomisindeki büyümeyle birlikte artan elektrik tüketimine paralel olarak özellikle 25 yılı sonrasında önemli oranda yükselerek 212 sonu itibariyle 6,394 MW a ulaşmıştır. Ülkenin elektrik tüketiminin ve ihracatının önümüzdeki yıllarda artmasıyla birlikte kurulu gücün de yükselmeye devam edeceği tahmin edilmektedir. Grafik 9 3 25 2 15 1 5 Azerbaycan Enerji Üretimi (Milyon kw/s) 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi 26 yılında 24,5 milyar KW ile Azerbaycan tarihindeki en yüksek seviyeye ulaşan elektrik üretimi, 27-21 döneminden itibaren düşüş trendine girmiştir. 21 yılı sonrasında tekrar artmaya başlayan üretim, 212 yılında 23 milyar KW a yükselmiştir. Petrol ve doğal gazda olduğu gibi ülke ekonomisi ve talep artışına bağlı olarak önümüzdeki yıllarda Azerbaycan ın elektrik tüketiminin artmaya devam edeceği öngörülmektedir. Grafik 1 25 Azerbaycan Elektrik Üre mi 2 milyar kwt/s 15 1 Toplam elektrik üre mi (milyon kwt/s) Toplam yenilenebilir 5 27 28 29 21 211 212 Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi 8
ENERJİ ARZI VE TÜKETİM Grafik 11 16., Azerbaycan Toplam Enerji Arzı (TEP) 14., bin ton eşdeğer petrol (TEP) 12., 1., 8., 6., 4., 2.,, 2 21 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 Azerbaycan ın toplam enerji arzı, artan tüketim ve talep nedeniyle yükselişine devam etmektedir. Son 1 yılda dönemsel olarak küresel ekonomik kriz ve diğer geçici etkilerden dolayı dalgalanma yaşanmıştır ancak 211 yılından itibaren enerji arzı tekrar artışa geçmiştir. Önümüzdeki yıllarda toplam enerji arzının tüketime bağlı olarak giderek artacağı tahmin edilmektedir. Grafik12 16 Azerbaycan Enerji Tüketimi 14 12 1 8 6 4 Toplam enerji arzı(bin ton petrol eşdeğeri-toe) Birim GSYİH başına enerji tüketimi(kg petrol eşdeğeri/1 manat) 2 Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi Ülkedeki petrol, doğal gaz ve elektrik tüketimindeki artış paralelinde toplam enerji tüketimi, kişi başına düşen enerji tüketimi ve ekonomik büyümeye paralel olarak GSYİH ya oranı da artmaktadır. 9
Grafik 13 12, Azerbaycan İhracat Yapısında Mineral Yakıtlar, Mineral Yağlar ve Ürünlerin Payı 1, 8, Yüzde (%) 6, 4, 2,, 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 Azerbaycan ekonomisinin temel yapı taşı olan petrol ve doğal gaz sektörü, aynı zamanda ülkenin ihracatının da ana gövdesini oluşturmaktadır. İhracat kalemlerinin başında, %95 e yakın bir oranla petrol, doğal gaz ve bunların işlenmiş ürünleri gelmektedir. Petrol ve gaz üretimine bağlı olarak artan ihracat, ülkenin ihracat karmasında enerjinin daha büyük bir paya sahip olmasını da beraberinde getirmiştir. Önümüzdeki yıllarda enerjinin toplam ihracat içindeki payının artmaya devam edeceği tahmin edilmektedir. Grafik 14 Azerbaycan Toplam İhraca nda Mineral Yakıtlar, Mineral Yağlar ve Ürünlerin Payı 6. 5. Milyar $ 4. 3. 2. Azerbaycan ın toplam ihraca Mineral yakıtlar, mineral yağlar ve ürünleri 1. 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi 1 Ülkedeki toplam ihracatın büyük oranda enerjiye bağlı olması nedeniyle petrol ve doğal gaz ihracatında yaşanan arz-talep dengesi ve fiyat dalgalanmaları, ülkenin ihracatını doğrudan etkilemektedir.
Grafik 15 Ülkelere Göre İhracat Oranları - 212 Rusya Federasyonu; 4,1% İtalya; 23,2% Almanya; 4,3% Amerika Birleşik Devletleri; 6,69% Yunanistan; 3,48% İsrail; 6,97% Endonezya; 7,35% Türkiye; 2,51% Hindistan; 7,91% Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi 212 yılı verilerine göre; Azerbaycan ın ihracat yaptığı ülkeler sıralamasında %23,2 ile İtalya başı çekmektedir. İtalya ya BTC üzerinden taşınan petrolün büyük miktarının ihraç edilmesi, Azerbaycan ın ihracat yaptığı ülkeler sıralamasında İtalya nın ilk sırada yer almasının temel nedenidir. Azerbaycan petrolünün bir diğer önemli alıcısı olan Hindistan ise %7,91 lik pay ile ikinci sıradadır. Endonezya, %7,35 lik bir payla Hindistan ı takip etmektedir. İsrail, Azerbaycan ın ihracatında %6,97 ile dördüncü sırada yer almaktadır. ABD ise %6,69 luk pay ile Azerbaycan ın ihracat yaptığı beşinci ülke konumundadır. Bu 5 ülkenin ardından sırasıyla %4,3 ile Almanya, %4,1 ile Rusya, %3,48 ile Yunanistan ve %2,51 ile Türkiye gelmektedir. 11
Grafik 16 9, İhracat Yapılan Ülkelerin Coğrafi Dağılımı (%) 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, Avrupa Asya Amerika Afrika Okyanusya 1,, 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi Azerbaycan ın ihracat yaptığı ülkelerin kıtalar bazında coğrafi dağılımına bakıldığında ilk sırayı Avrupa almaktadır. Avrupa yı sırasıyla Asya ve Amerika takip etmektedir. Önümüzdeki yıllarda özellikle Şah Deniz 2 projesi ile birlikte ülkenin ihracatında Avrupa nın payının artmaya devam etmesi beklenmektedir. Küresel petrol trendlerinde yaşanan gelişmeler ve özellikle Asya ya yapılan petrol ihracatının artışını sürdürmesi, Azerbaycan ın dış ticaretinde Asya nın payının da artmasını beraberinde getirecektir. Grafik 17 Toplam Yatırımlar İçinde Petrol ve Doğal Gazın Payı 1.% 9.% 8.% 7.% 6.% 5.% 4.% 3.% 2.% 1.%.% 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi 25 yılından itibaren düşmeye başlayan Azerbaycan ın petrol ve doğal gaz sektöründeki yatırımların payı, 211 sonrasında tırmanışa geçmiş ve 213 yılı itibariyle %46,8 e yükselmiştir. Başta Şah Deniz 2 projesi olmak üzere yeni sahaların geliştirilmesi ile birlikte Azerbaycan da yapılacak petrol ve doğal gaz yatırımlarının artacak olması, toplam yatırımlar içinde enerjinin payının önümüzdeki yıllarda artmasını sağlayacaktır.
NOTES:
NOTES:
NOTES:
www.hazar.org 16 Maslak Meydan Sokak Veko Giz Plaza No: 3 Kat: 4 D: 1 Maslak, İstanbul, TÜRKİYE Tel: + 9 212 999 66 Fax: + 9 212 29 4 3