GAP IV Tarım Kongresi 21-23 Eylül 2005, Şanlıurfa) S. 1534-1539 GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESĠNDE SIRTA EKĠM SĠSTEMĠNĠN UYGULANABĠLME ĠMKANLARI Hasan KILIÇ 1 Songül GÜRSOY 1 Ali ĠLKHAN 2 1.Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enst. PK: 72 Diyarbakır. 1.Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enst. PK: 72 Diyarbakır 2.GAP Eğitim Yayım ve Araştırma Merkezi Müdürlüğü Akçakale/Şanlıurfa e.mail:kilichasan@yahoo.com ÖZET Ülkemizde gittikçe önem kazanan sırta ekim sistemi 1999 yılından itibaren Güneydoğu Anadolu bölgesi sulanır şartlarında buğday tarımında araştırmalara konu olmuştur. Söz konusu sistemin esası 70 cm olarak oluşturulan sırtların tepesine 2-3 sıra buğday tohumu gelecek şekilde ekimin yapılmasıdır. Yaklaşık olarak 10 kg/da tohumun kullanıldığı bu sistemde tarla trafiğinin düzenli kullanımı, sulama suyu yönetiminde kolaylık ve tasarrufu, bitki kök hastalıklarının kontrol altına alınması, süne ile mücadelede yer aletlerinin kullanımına imkan tanıması ve ağır topraklarda bitkilerde su kesmesinin önlenmesi gibi faydaları nedeniyle uygulamada başarılı sonuçlar alınmıştır. Bu sistemin en fazla uygulandığı ürünlerin başında buğday gelmekle birlikte pamuk, nohut, kolza ile II ürün olarak mısır, soya ve ayçiçeğinde de başarıyla ekilebileceği tespit edilmiştir. Özellikle pamuk-buğday ekim nöbetinde pamuk sonrası sırtlar bozulmadan zamanında yapılan direk ekim ile birlikte girdilerin azaltılması sağlanmış olmaktadır. Yanı sıra buğday sonrası direk sırtlara ekimi yapılabilen II.ürün mısırda da benzer faydalar sağlanmıştır. Bu güne kadar yürütülen araştırmalar ışığında ve çiftçi şartlarında kurulan demonstrasyonlarda sırta ekim sisteminin Güneydoğu Anadolu Bölgesi sulanır şartlarında başarı ile uygulanabileceği görülmüştür. Anahtar Kelimeler: sırta ekim, daimi sırtlar, sulama sistemi, buğday, ekim nöbeti The Possibilities to apply Bed Planting for Irrigated Conditions in the Southeastern Anatolia ABSTRACT The bed planting system, increasing its importance in recently, has been studied in Southeastern Anatolia under irrigated wheat conditions since 1999. In this system, the beds are formed 70 cm intervals to plant 2-3 rows on top of beds. There area some benefits of this planting system such as low seed rate (10 kg/da.), decrease of field traffic, better irrigation management facilities, the control of rot diseases, better usage of chemical application machines for sunny bug and in heavy soil condition better control of excess water and because of these benefits successful results have been observed. Researches are done generally on wheat in this region. This system also could be practiced crops like maize, chickpea, rape, soybean and sunflower. Especially cotton-wheat rotation system after cotton the beds are used without tillage on the permanent bed and benefits are gained on economic benefit. Similarly same results have been observed second crops such as maize on the region. According to results got from researches, demonstration and farm practices, this method could be applicable in Southeastern Anatolia Region. Keywords: Bed planting, permanent bed, wheat, furrow irrigation. GĠRĠġ Güneydoğu Anadolu Bölgesi ülkemiz tarımsal üretiminin önemli bir parçasıdır. Yaklaşık 3 milyon hektara yakın ekilebilir tarım alanına sahip olması, bu alanın yaklaşık yarısının sulanabilir özellikte olması, söz konusu bölgede verimin artırılmasında yeni teknolojik paketlerin uygulanmasını gerekli kılmaktadır. Bölgenin sulanır şartlarında en fazla üretilen ürünlerin başında pamuk, buğday ve II ürün mısır gelmektedir. Ekim nöbeti de söz konusu ürünler arasında yapılmaktadır. Son yıllarda bitki ıslahında kaydedilen mesafeler özellikle buğdayda yeni ıslah edilmiş çeşitlerin bölgenin her tarafında ekilmesini sağlamıştır. Bununla birlikte globalleşme ile dünya piyasalarında tarım ürünlerinin serbest piyasa fiyatları ile satılması, ülkemizde girdilerin yüksekliği üreticileri daha az maliyetle daha yüksek verim sağlayan sistemlere itmiştir. Bölgede üretim teknikleri açısından yüksek verimli çeşitler kullanılmakla birlikte ekim yöntemleri yönünden arzu edilen seviyeyi bulmak mümkün değildir. Özellikle pamuk-buğday münavebe sisteminde, buğday serpme ekilmektedir. Bu da fazla tohum kullanılmasına ve düzensiz çıkışa sebep olmaktadır. Bu
sebeple araştırıcıların birim alandan daha az girdi ile daha yüksek verim sağlayan teknikler üzerinde durmaları gerekmektedir. Sırta ekim yöntemi başta sulama suyu tasarrufu yanında, tarla trafiğinin düzenlenmesi, verimin artırılması, toprak erozyonunun azaltılması, tohumluk üretiminde yabancı başak seçiminin kolaylığı gibi sebeplerle tercih edilebilecek bir sistem olarak görülmektedir. Bilhassa GAP bölgesinde yeni sulamaya açılan alanlarda suyun tasarruflu kullanımı açısında üzerinde durulması gereken bir uygulama olarak düşünülebilir. Sırta ekim sistemi esas alınarak, ıslah ve agronomik (ekim zamanı ve sıklığı, gübreleme vb ) çalışmaların bir an evvel başlatılması önem arz etmektedir. Normal ekim mibzerlerinin modifiye edilmesi ile çiftçiye ek bir maliyet oluşturmadan adaptasyonu sağlanabilir. Ele alınan bu çalışmada Meksika nın Obregon bölgesinde büyük bir kısmında uygulanmakta olan sırta ekim tekniklerinin Güneydoğu Anadolu Bölgesinde uygulanabilirliği ve darboğazları üzerinde durulmaya çalışılmıştır. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Mevcut Tarım Sistemi Bölge alanını kaplayan 7.5 mil ha alanın % 42 si işlenebilir tarım alanları oluşturmaktadır. İşlenen tarım alan içersinde % 37 oran ile tarla arazisi başta gelmektedir. (Erkuş, 1999). Çizelge 1. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bazı ürünlere ait ekim alanları Ürün Ekili Alan Sulanan Alan Ha. Pamuk 283.047 589.737 Buğday 1.149.952 Mısır 31.761 Çizelge 1 de görüldüğü gibi sulanan alanın yaklaşık yarısında pamuk, diğer yarısında buğday-ii.ürün mısır ile diğer ürünlerin tarımı yapılmaktadır. Sırta Ekim Sistemi Yönünden Bölge Toprakları Bölge toprakları işlemeye uygun arazi varlığı yönünden Orta kuzey ve Orta güney Anadolu bölgelerinden sonra üçüncü sırada (3,840.000 ha) yer almaktadır (Eser ve ark., 1997). Çizelge-2. Güneydoğu Anadolu Bölgesi Tarım Topraklarının Durumu Toprak Derinliğine Göre Arazi Dağılımı Derinlik Oran % Derinlik 20- Oran % Derinlik 50-90 Oran % Derinlik Oran % 0-20 cm 50 cm cm 90<cm 4.448.644 15.39 2.922.300 12.38 1.687.393 18.14 1.201.658 10.92 Arazi Kabiliyet Sınıfları (000 Ha.) Yüzölçümü I. sınıf II. sınıf III.sınıf IV. Sınıf Toplam % * %** 11.254 914 999 1.010 917 3.840 34.1 14.50 Eğime Göre Arazi Dağılımı (%) Eğim % 0-2 Oran % Eğim %2-6 Oran % Eğim %6-12 Oran % Eğim %12< Oran % 1.508.010 18.4 1.351.528 16.17 1.608.050 19.24 3.890.535 46.55 * :Bölgedeki işlemeli tarıma uygun arazi varlığının bölgenin yüzölçümüne oranı ** :Bölgedeki işlemeli tarıma uygun arazi varlığının ülkemizdeki işlemeli tarıma uygun arazi varlığına oranı
Güneydoğu Anadolu Bölgesi toprakları çoğunlukla derin ve orta derin olmalarına karşın Diyarbakır, Şanlıurfa ve Mardin illerinin 4. sınıf arazilerinde topraklar çok yüzlektir. Bu sistem ince yapılı, düz, tesviyeli ve zayıf drenajlı topraklarda daha iyi sonuç vermekte olup % 4 den daha fazla eğimli arazilerde uygulanması tavsiye edilmez (Karaman, 2005). Bu haliyle bölgede % 0-2 eğime sahip arazı miktarı 1.532 mil. hektar olup bu da bölge topraklarını %18.4 üne tekabül etmektedir. Münavebe: Bölgede münavebe hakim ana ürünler arasında yapılmakta olup, pamuğa dayalı münavebe en fazla uygulanan yöntemdir (Kılıç ve ark, 1999). Bölgede sırasıyla: Pamuk-Buğday Pamuk-Buğday/II.Ürün Mısır Pamuk-Pamuk Buğday-Mercimek münavebe sistemlerine rastlamak mümkündür. Bölgenin sulanır alanlarında pamuk-buğday münavebe sistemi çoğunlukla uygulanmaktadır. Bilindiği üzere bölge iki alt bölgeye ayrılmaktadır. Harran ve Mardin ovalarının yer aldığı birinci alt bölgede vejetasyon süresi II.ürün bitkilerinin gelişmesine yeterli süre imkanı tanırken, Diyarbakır ın yer aldığı ikinci alt bölgede ekim nöbetine giren bitkilerde zamanın darlığı sebebiyle sıkıntılar yaşanabilmektedir. Pamuk hasadı genel olarak Aralık ilk yarısına kadar sarkabilmektedir. Üreticiler buğdayı erken ekebilmek için olabildiğince tarlaya erken girme imkanı tanıyan ekim metotları üzerinde durmaktadır. Bu amaçla farklı ekim yöntemleri gelişmiştir. 1. Yöntem: Pamuk hasadını müteakip parçalanan sapların arkasından fırfır ile buğday serpilmekte arkasında goble disk veya kültüvatör geçirilmektedir. 2. Yöntem: Sapları parçalanmış tarla kültüvatör ile sürülerek fırfır veya ayakları çıkarılmış mibzer ile serpme ekim yapılmakta akabinde goble disk veya kültüvatör çekilmektedir. 3. Yöntem: Pamuk saplarının parçalanması veya sökülmesini müteakip pullukla sürüm yapılmakta, mibzerle yapılan ekimden sonra 70 cm aralıklı sırt aleti geçirilmektedir. Bu metot daha ziyade erken hasad edilen pamuk tarlalarında uygulanmaktadır Söz konusu her üç yöntemde de en son işlem olarak buğdayda düzenli bir sulama sağlayan 70 cm aralıklı sırt makinesi geçirilmektedir (Şekil-1, geleneksel-2). Üreticiler yeterli çıkışı sağlamak üzere pamuk sonrası buğday ekiminde gereğinden fazla tohumluk kullanmaktadırlar (25-30 kg/da). Bu durum girdi maliyetlerinin yükselmesine sebep olmaktadır. Sırta Ekimin Esası Esasını, 70 cm lik açılan karıkların ortasındaki sırtlara 20 cm arayla 2 li ve ya 3 lü sıralar şeklinde ekimin yapılmasıdır. Sulama da karık usulü yapılmaktadır. ġekil 1. Buğday da Ekim sistemleri Sırta Ekim Sisteminin Uygulanabileceği Ürünler. Gerek ülkemizde ve gerekse bölgemizde pamuk tarımı 70 cm sıra aralıklı sırta ekim tarzında yapılmaktadır. Sistemden farkı, ekimin düz yapılıp sırtların birinci sulama öncesi boğaz doldurma suretiyle yapılmasıdır. Sırta ekim sistemi başta pamuk olmak üzere buğday, mısır, soya, kolza, susam, arpa ve nohut gibi ürünlerde başarıyla uygulanabilmektedir.
Sırta Ekimin Faydaları 1. Tohum tasarrufu sağlaması 2. Tarla Trafiğinin düzenli kullanılmasına imkan tanıması 3. Yabancı ot kontrolünü kolaylaştırmak ve herbisit kullanımını azaltması 4. Buğdayın sapa kalkma döneminden sonra tarlaya makinelerin girişine elverişli olması 5. Toprağın daha erken tava gelmesine olanak sağlayarak pamuk, mısır gibi ürünlerin ekiminde erkencilik sağlaması 6. Sulama suyunun yönetiminde kolaylık ve suyun tasarruflu kullanılmasına imkan tanıması 7. Uygun olmayan toprak koşullarında meydana gelen fide kök çürüklüğü ve solgunluk gibi bitki hastalıklarını kontrol altına alınması 8. Kötü drenajlı topraklarda bitkilerde meydana gelen su kesmesinin önlenmesi ve fazla suyun topraktan uzaklaştırılması 9. Daimi sırt ekim yönteminde yakıtta tasarruf sağlaması. SIRTA EKĠM YÖNTEMLERĠ Bu yöntemin en kolay uygulandığı ürünlerin başında buğday gelmektedir. Sırtların oluşturulmasında bir önceki bitkinin tarlayı terk ediş tarihi, tarlada bıraktığı sap miktarı önemli rol oynamaktadır. Bölgenin sulanır şartlarında ekonomik tercihler nedeniyle buğdayla münavebeye giren ürünler her yıl değişebilmektedir. KıĢlık ana ürün buğday münavebe sisteminde Sırta Ekim Bölgede hakim ana ürünlerden olan mercimek ve nohut gibi ön bitkiler tarlayı erken terk ettiği için buğday istenildiği zaman ve yöntemde rahatlıkla ekilebilmektedir. Söz konusu ürünler gibi az artık ve uygun zaman bırakan II ürünlerden soya ve susam gibi bitkiler ön bitki olarak yer alabilir. Sulama imkanı olduğu için Eylül Ekim aylarında tarlayı tavına getirmek üzere sulanabilir. Tohum yatağı hazırlanan tarla en uygun ekim zamanında (Ekim-15, Kasım-15) sırta ekim mibzeri ile ekilebilmektedir. Üretilen veya modifiye edilen kombine mibzerler ile hem sırt oluşturma hem de ekim bir işlemde yapılabilmektedir. Kullanılan tohumluk miktarı çeşit özelliği ve dane iriliğine göre değişmekle birlikte ortalama 10 kg/da dır. Gübreleme de ise sulu şartlarda çeşitli araştırmalarla bölge için belirlenen miktarın aynısı olmalıdır. Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsünde yapılan bir çalışmada (Kılıç ve Gürsoy, 2002) Sırta ekim sistemi ile yarı yarıya tohumluk kullanıldığı gibi verimde önemli bir farklılık görülmemektedir. Bin tane ağırlığı ve hasat indeksi bazı verim unsurlarında artış görülmüştür (Çizelge-3). Çizelge-3 Fırat-93 Çeşidinde Farklı Ekim Yöntemlerinin Verim ve Bazı Verim Unsurlarına Etkisi Ekim Sistemi m 2 de başak Bin tane ağırlığı Hektolitre ağırlığı Hasat indeksi Tane verimi kg/da Sedde ekim 353 53 79 47 538 Düz ekim 653 48 79 42 523 Pamuk-Buğday Münavebe Sisteminde Sırta Ekim Bölgede pamuk hasadının gecikmesi özellikle bazı yıllar Aralık ayına kadar sarkması, müteakip buğday ekiminin gecikmesine buna bağlı olarak verimin düşmesine sebep olmaktadır. Yukarıda bahsedildiği gibi üreticiler en erken ekimi sağlayan serpme ekim metodunu tercih etmektedir. Ekim esansında oluşturulan sırta ekim sisteminin uygulanması ekilecek buğday için bir erkencilik sağlamaz. Yağışların erken gelmesi, tarlanın fazla nemli olması mibzerle ekimde olduğu gibi bu sistemde de zor olmaktadır. Bu amaçla pamuk-buğday münavebe sisteminde daimi sırtlar üzerinde durmaya çalışacağız. Sıfır toprak işleme de tabir edilen bu sistemde pamuk saplarının parçalanmasından sonra mevcut sırtlar olduğu gibi bırakılmakta ve özel anız mibzeri ile sırtların tepesine iki sıra gelecek şekilde ekim yapılmaktadır (Şekil 2). Bu sistemde daha az işlem ve daha az girdi ile en kısa zamanda ekim yapılabilmektedir. Daimi sırtlara ekim sistemi çok sayıda ülkede başarı ile uygulanmaktadır Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsünde yapılan çalışmalarda başarılı mesafeler alınmış ve geleneksel metotlarla mukayese edildiğinde birbirine yakın verimler alındığı tespit edilmiştir. (Çizelge 3 ve 4).
ġekil-2 Daimi Sırtlara Buğday Ekimi Çizelge 4. Pamuk-Buğday Ekim Sisteminde Pamuk sonrası En Uygun Tohum Yatağı Hazırlığı ve Ekim Şeklinin Belirlenmesi Sistemler Pamuk sapları ToplanmıĢ Pamuk sapları parçalanmıģ Ortalama Geleneksel-1 serpme 563.1 553.8 558.4 bc Geleneksel-II serpme 594.3 557.8 576.1 abc Korumalı 608.7 603.2 605.9 a AzaltılmıĢ-I 561.3 543.9 552.6 c AzaltılmıĢ-II 626.7 562.5 594.6 ab Sırtlara Direk Ekim 589.7 580.4 558.1 abc Ortalama 590.6 566.9 Şekil-3 Daimi Sırtlara Buğday Ekimi Şekil-4 Sırta Ekilmiş Buğdayda Çapalama Buğday-II. Ürün Sisteminde Sırta Ekim Bölgemiz sulu alanlarında üretimi yapılan mısırın büyük bir kısmı buğdaydan sonra ekilen II.ürün mısır teşkil etmektedir. Bilindiği üzere buğdaydan sonra ekilen mısırda yetişme sezonunun kısalığı hasadı geciktirmekte ve dane neminin istenilen seviyeye ulaşmasını zorlaştırmaktadır. Bu nedenle üreticiler buğday hasadı sonrası yaptıkları toprak işleme operasyonları nedeniyle zaman kaybetmektedirler. Bu sistem ile, buğday için oluşturulan daimi sırtlara II.ürünün ekilmesi sonucu bir haftalık bir zaman kazanımı elde edilmiş olunmaktadır. Şekil 3 te pamuk-buğday münavebe sistemine benzer şekilde hasat edilen buğday ürününden sonra sap toplanmakta veya homojen bir şekilde parçalandıktan sonra mısır anız mibzeri ile sırt tepelerine birer sıra ekilebilmektedir. Akabinde karıklara verilen sulama ile çıkış en kısa sürede sağlanmaya çalışılmaktadır.
Şekil-3 Buğday-II.Ürün Ekim Nöbetinde Daimi Sırtlara Ekim Yöntemi Kötü Drenajlı Topraklarda Sırta Ekim Sistemi Sırta ekim sistemi, sulama suyunun yönetimindeki kolaylıktan dolayı tercih edilmesinin yanında, söz konusu sistemin yağışı yüksek ağır toprak yapısına sahip bölgelerde, suyun topraktan uzaklaştırılması maksadıyla da uygulanabileceği tespit edilmiştir (Sayre, 1998, Kılıç, 2004). Çok ağır killi ve infiltrasyon hızı düşük bu tip topraklarda yağış fazlalığı bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Diyarbakır merkeze bağlı Mermer bölgesinde yaklaşık 10 bin ha. Alanda benzer sorunlar mevcuttur. Söz konusu bölgede yapılan çalışmalarda sırta ekim ile bu sorunun aşılabileceği anlaşılmıştır. Sırta ekim ile toprakta tutulan fazla suyun karıklar arasından uzaklaştığı bunun sonucu bitki gelişiminin sağlıklı devam ettiği görülmüştür (Nicol, 2003). 2004/2005 ekim sezonunda sorunlu bölgede (Büyük Çelikli köyü) yaklaşık 500 da. lık alan bu sistem ile ekilmiş ve başarılı sonuç alınmıştır. SONUÇ Son yıllarda tarım yöntemlerinin seçilmesinde sürdürülebilir yetiştiricilik yanında ekonomik faktörlerin öne çıktığını görmekteyiz. Yetiştirme tekniklerinin çiftçilerde uygulanabilir olması için, verimin yükseltilmesi veya verimi korumak suretiyle girdilerin azaltılması ile mümkündür. Bu güne kadar bölgede mevcut münavebe sistemi içersinde sırta ekim yönteminin adaptasyonu sağlanmaya çalışılmıştır. Gerek denemelerde ve gerekse çiftçi şartlarında kurulan demonstrasyonlarda karşılaşılan darboğazlar tespit edilerek en uygun sırt yapım teknikleri belirlenmeye çalışılmıştır. Bu itibarla pamuk-buğday/ii.ürün mısır münavebe sisteminin çoğunlukla uygulandığı bölgede pamuk hasadı sonrası mevcut sırtların bozulmadan anız mibzeri ile sırtlara direk ekim en uygun pratik yöntem olarak bulunmuştur. Klasik sırt yapım sistemlerinin söz konusu münavebe sistemi içersinde uygulanabilirliliği oldukça güçtür. Bununla birlikte ağır toprak yapısı nedeniyle su kesmesinin yoğun görüldüğü yerlerde sırta ekim sisteminin söz konusu zararı en aza indirdiği görülmüştür. KAYNAKLAR: ErkuĢ, A., 1999. Tarımda işletme büyüklüğü ve GAP için önemi. GAP 1. Tarım Kongresi 26-28 Mayıs 1999 Şanlıurfa Sayfa 1-8 Eser, D., Geçit, H.H., Çiftçi, C.Y., Emeklier, H.Y ve Ünver, S. 1997. Tarım Topraklarımızın Durumu. Türkiye II. Tarla Bitkileri Kongresi (22-25 Eylül 1997 Samsun) s:xxxııı-xxxxıx. Karaman, Y., 2005. Anız Örtülü Tarım. Tarımsal Araştırma Bülteni. Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü yayını No:3:4-5 Ankara Kılıç, H.,Alagöz, R. Ve Özberk, İ. 1999. Sulanır Şartlarda Pamukla Rotasyona Girebilecek Ana Ve Iı. Ürün Seçeneklerinin Belirlenmesi. Türkiye 3. Tarla Bitkileri Kongresi, 15-18 Kasım 1999, Adana Kılıç, H. Ve Gürsoy.S., 2002. İki farklı ekim sisteminin yazlık makarnalık buğday çeşidinde mukayese edilmesi (ön çalışma) Tarımsal Araştırma Özetleri (Editör, Hasan Kılıç).s:44 Kılıç, H., 2003. Su kesmesine maruz Mermer bölgesinde sırta ekim sistemi. Seminer notları. Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü Diyarbakır Nicol, J., 2003. Cropping on raised soil beds. CIMMYT Annual report 2003-2004 s. 22-23 Sayre, K.D., 1998. Ensuring the use of sustainable crop management strategies by small wheat farmers in the 21st century. Agronomi Wheat Program, CIMMYT, Mexico.