TÜRK VE DÜNYA EDEBİYATINDA İLKLER A-) İSLAMİYET ÖNCESİ VE İSLAMİ DEVİR TÜRK EDEBİYATINDA İLKLER Türkçenin yazıldığı ilk alfabe Batı'da runik diye adlandırılan Göktürk alfabesidir. Bu yazıya Batı'da runik denmesinin sebebi harflerin eski İskandinav yazıtlarında kullanılmış runik alfabe diye adlandırılan yazı harflerine benzemesidir. Orhun Yazıtları: Türk adının geçtiği ilk metin, edebiyatımızdaki ilk söylev (nutuk) örneği, Türk edebiyatının yazılı ilk ürünüdür. Şiirleri elimizde bulunan ilk Türk şairi Aprinçur Tigin dir. Onun yazdığı Sevgili şiiri ise edebiyatımızın ilk lirik şiiridir. Kutadgu Bilig edebiyatımızın ilk mesnevisi, ilk siyasetnamesi aruz kullanılan ilk eseridir. Türk edebiyatının tasavvuf alanında şiirler yazan ilk şairi: Ahmet Yesevi İslami ilk ürünler: Kutadgu Bilig, Divanı Lügati t Türk, Atabetül Hakayık, Divanı Hikmet Türk edebiyatının ilk sözlüğü Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan Divan-ı Lugati't Türk adlı eserdir. Arapça yazılmıştır. İslamiyet öncesi ürünlere(sav, sagu, koşuk, destan) ilk olarak bu eserde yer verilmiştir. Şairname: Aşıkların çağdaşları ya da kendilerinden önce yaşamış aşıkların mahlaslarına ve bazı özelliklerine yer verdikleri şiirlerdir. Şairname örneğini ilk olarak Âşık Ömer vermiştir. www.harunardic.net 1
B) DİVAN EDEBİYATINDA İLKLER Osmanlı tarihini manzum olarak yazan ilk kişi Ahmedî dir. Anadolu sahasında Türkçe divan sahibi ilk şair Yunus Emre dir. Divan edebiyatında tuyug nazım şeklini ilk kullananlar Kadı Burhanettin ve Nesimi dir. İlk hamse sahibi: Ali Şir Nevai Anadolu da hamse sahibi ilk sanatçı: Hamdullah Hamdi İlk ve tek mensur hamseyi Nergisi yazmıştır. İlk tezkire: Mecalisün Nefais(Ali Şir Nevai) Anadolu sahasında yazılan ilk tezkire: Heşt Behişt(Sehi Bey) Divan edebiyatının ilk şairi: Hoca Dehhani İlk fabl örneği: Harname Süslü nesrin ilk temsilcisi: Sinan Paşa dır. İlk bibliyografya: Keşfü z Zünun(Katip Çelebi) Şarkı nazım biçimini ilk kullanan Naili dir. Divanı olan ilk Osmanlı padişahı Avni mahlasını kullanan Fatih Sultan Mehmet tir. Divan edebiyatının bilinen ilk kadın şairi Zeynep Hatun dur.(15. yy ) Türk edebiyatında ilk akrostiş şiiri Mihri Hatun yazmıştır. Divan edebiyatında mesnevi yazan ilk ve tek Türk kadın şair Hubbi Hatun dur. Anadolu da yazılan ilk mevlit olan Sîretü n Nebi adlı eseri Kadı Darir yazmıştır. Osmanlı devletinin Doğu bölgelerindeki şairleri anlatması bakımından ilk ve en önemli tezkire olma özelliği gösteren eser Gülşen-i Şuara adlı eseridir. Alfabetik ilk tezkireyi Latifi yazmıştır. www.harunardic.net 2
Belli bir zümreyi anlatan ilk tezkire olan Tezkire-i Şuara-i Mevleviyye adlı eseri Esrar Dede yazmıştır. İlk antolojik tezkire olan Zübdetül Eşar adlı tezkireyi Kafzade Faizi yazmıştır. Divan edebiyatında genellikle divanların başında bulunan ön söz veya mukaddime anlamına gelen sözcüğe dîbâce denir. Türkçe ilk divan dîbâcesini Ali Şi r Nevai yazmıştır. Anadolu sahasında ilk Türkçe divan dîbâcesini Ahmet Paşa yazmıştır. Manzum-mensur karışık olarak yazılan ilk Türkçe divan dîbâcesini Necati Bey yazmıştır. C-) TANZİMAT EDEBİYATINDA İLKLER Batılı anlamda ilk eleştiri yazısı Namık Kemal in Lisan-ı Osmanînin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazat-ı Şamildir adlı yazısı, ilk eleştiri yapıtı da Yine Namık Kemal e ait olan Tahrib-i Harabat tır. İlk tarih ve coğrafya ansiklopedisi: Kamus ul Alam İlk şiir ve fabl çevirisini yapan, ilk tiyatro eserini ve ilk makaleyi yazan, ilk noktalama işaretini kullanan, şiire ilk defa başlık koyan ve ilk özel gazeteyi çıkaran Şinasi dir. İlk Türkçe sözlük: Kamus-ı Türkî(Şemsettin Sami) Batılı anlamda ilk günlük örneği: Seyahat Jurnali(Direktör Ali Bey) İlk makale: Tercüman-ı Ahval Mukaddimesi İlk resmi Türkçe gazete: Takvim i Vakayi İlk yarı resmi gazete: Ceride-i Havadis İlk özel gazete: Tercüman-ı Ahval( Şinasi ve Agâh Efendi çıkarmıştır) Yurt dışında yayımlanan ilk gazete: Hürriyet(Namık Kemal ve Ziya Paşa çıkarmıştır) Yazılan ilk yerli tiyatro eseri: Şair Evlenmesi(Şinasi) www.harunardic.net 3
Sahnelenen ilk tiyatro: Vatan yahut Silistre Türk edebiyatında ilk egzotik tiyatroları Abdülhak Hamit Tahran yazmıştır. Aruz ölçüsüyle yazılan ilk tiyatro eseri: Abdulhak Hamit Tarhan'ın Eşber adlı eseridir. Heceyle yazılan ilk tiyatro: Nesteren (Abdulhak Hamit Tarhan) İlk pastoral şiir: Sahra(Abdülhak Hamit Tarhan) Edebiyatımızda kafiyesiz ilk şiir: Validem (Abdülhak Hamit Tahran ) İlk önemli köy şiiri: Köylü Kızların Şarkısı(Muallim Naci) İlk yerli roman: Taaşşuk-ı Talat ve Fıtnat(Şemsettin Sami) İlk çeviri roman: Fenelon dan Telemak(Yusuf Kamil Paşa) İlk köy romanı: Karabibik(Nabizade Nazım) İlk tarihi roman denemesi: Yeniçeriler (Ahmet Mithat Efendi ) İlk tarihi roman: Cezmi(Namık Kemal ) İlk hikâye kitabı: Letaif-i Rivayet(Ahmet Mithat Efendi ) Batılı anlamda ilk hikaye: Küçük Şeyler(Samipaşazade Sezai ) İlk köy romanı: Karabibik - Nabizade Nazım İlk edebi roman: İntibah (Namık Kemal ) İlk psikolojik roman denemesi: Zehra(Nabizade Nazım) İlk mizahi sözlük Direktör Ali Bey e ait olan Lehçetü l Hakayık tır. Yanlış Batılılaşmayı anlatan ilk roman: Felatun Bey ve Rakım Efendi dir. Fatma Aliye Hanım ve Ahmet Mithat Efendi birlikte yazdığı Hayal ve Hakikat adlı roman Türk edebiyatında iki sanatçının birlikte yazdığı ilk eserdir. Türk edebiyatında üst kurmaca metinleri ilk defa Ahmet Mithat Efendi yapmıştır. O ilk eser de Müşahedat adlı romanıdır. www.harunardic.net 4
Türk edebiyatında kadın haklarının savunulduğu ya da kadın sorunlarının doğrudan doğruya işlendiği ilk eser Ahmet Mithat Efendi ye ait olan Felsefe-i Zenan adlı eserdir. Aynı zamanda mektup türünde yazılan ilk eserdir. Ahmet Mithat Efendi nin yazdığı Hasan Mellah ve Hüseyin Fellah romanları ilk macera romanlarıdır. Türk edebiyatında verem teması ilk defa Namık Kemal e ait olan Zavallı Çocuk adlı tiyatroda işlenmiştir. Türk edebiyatının ilk trajedi yazarı Ali Haydar Bey dir. Araba Sevdası ilk realist roman, Türk edebiyatında bilinç akışı tekniğinin ve iç konuşmanın kullanıldığı ilk roman, Ressam Halil Paşa tarafından resimlenen ilk romanımızdır. Türkçe adının kullanıldığı ilk dil bilgisi kitabı: Sarf ı Türki ( Süleyman Paşa ) İlk polisiye roman Ahmet Mithat Efendi ye ait olan Esrar-ı Cinayet adlı romandır. Türk edebiyatının ilk pozitivist ve materyalist sanatçısı Beşir Fuad dır. Tanzimat Dönemi nde çevrilen hem ilk tiyatro hem de ilk adapte tiyatro olan Zor Nikah adlı tiyatroyu Ahmet Vefik Paşa yazmıştır. Türk edebiyatında felsefe üzerine eser veren ilk kadın yazar Fatma Aliye Hanım dır. İlk felsefi çeviri eseri Muhaverât-ı Hikemiyye dir. Yazarı da Münif Paşa dır. Türk edebiyatında başlık kullanılan ilk şiir Şinasi ye ait olan Arz-ı Muhabbet adlı şiirdir. Köy hayatını ilk defe ele alan kişi Ahmet Mithat Efendi dir. Ona ait olan Bahtiyarlık ve Bir Gerçek Hikaye adlı eserleri buna örnektir. Türk edebiyatında kölelik sorununun ilk defa ele alındığı eser Ahmet Mithat Efendi ye ait olan Esaret adlı uzun hikayedir. www.harunardic.net 5
Batılı Türk edebiyatının bir kadın kaleminden çıkan ilk şiir kitabı olan Efsus adlı kitaptır. Yazarı da Nigar Hanım yazmıştır.( Bu kitapta nesir yazıları da vardır.) İlk defa muhabir gönderen, ilk defa gazeteyle birlikte ek yayın veren gazete Ceride-i Havadis tir. Ticari ilanlara ilk defa yer veren gazete Muhbir dir. Verdiği tohum ve toprak ile Türkiye de ilk defa promosyon uygulamasını başlatan gazete Hadika adlı gazetedir. Türk Edebiyatında ilk defa realizm ve naturalizmden bahseden ve bu akımlar hakkında bilgi veren sanatçı Beşir Fuad dır. Türkçeden Türkçeye ilk sözlük Ahmet Vefik Paşa ya ait olan Lehçe-i Osmanî dir. D-) SERVET-İ FÜNUN VE FECRİ EDEBİYATINDA İLKLER Bildiri ile ortaya çıkan ilk topluluk Fecri Âti dir. Edebiyatımızda mensur şiirin ilk örneklerini Halit Ziya Uşaklıgil yazmıştır. İlk psikolojik roman Eylül dür. İlk Müslüman kadın oyuncu olan Afife Jale ilk kez Hüseyin Suat Yalçın ın Yamalar adlı tiyatrosunda sahneye çıkmıştır. Sone nazım şeklini ilk kullanan sanatçı Süleyman Nesib dir. Türk edebiyatında terza-rima nazım şeklinin kullanıldığı ilk şiir Tevfik Fikret e ait olan Şehrâyîn adlı şiirdir. Hüseyin Rahmi Gürpınar ın Mutallaka adlı romanı bazı edebiyat tarihçileri tarafından mektup türünde yazılan ilk roman olarak değerlendirilir. Türk edebiyatının ilk korku romanı Hüseyin Rahmi Gürpınar a ait olan Gülyabani dir. www.harunardic.net 6
E) MİLLİ EDEBİYATTA İLKLER Divan Edebiyatı ifadesini ilk kullananlar Ömer Seyfettin ve Ali Cani Yöntem dir. Orhun Yazıtları nın kısmen de olsa tercümesinin yer aldığı ilk roman Ahmet Hikmet Müftüoğlu na ait olan Gönül Hanım adlı romandır. Kurtuluş Savaşı nı anlatan ilk roman Ateşten Gömlek tir. Unesco nun 2014 yılında anma programına aldığı ilk Türk kadın yazar Halide Edip Adıvar. Türk edebiyatında işçi-patron münasebetlerini ele alan ve işçi haklarını savunan ilk eser Refik Halit Karay a ait olan Hakkı Sükut adlı esedir. Türk edebiyatında âşık edebiyatı üzerine ilk çalışmayı Fuat Köprülü yapmıştır. F-) CUMHURİYET DÖNEMİ İLKLERİ Yedi Meşaleciler hem Cumhuriyet Dönemi nin ilk edebiyat topluluğu hem de Cumhuriyet Dönemi nin bildiri yayımlayan ilk edebi topluluğudur. Yedi Meşale adlı kitapları Cumhuriyet Dönemi nde yayımlanan ilk ortak kitaptır. Türk edebiyatında psikolojik yabancılaşmanın ilk örneği Kemal Bilbaşar a ait olan Denizin Çağırışı adlı romandır. Türk edebiyatında ilk kadın polisiye yazarı Fahriye Şükrü'dür. Pembe Evin Esrarı adlı romanıyla bu özelliğe sahip olmuştur. Cumhuriyet Dönemi nde korku türünde örnekler veren ilk hikâyecisi Kenan Hulisi Koray dır. Basamaklı şiirin ilk örneği Nâzım Hikmet e ait olan Açların Gözbebekleri dir. Ahmet Kutsi Tecer ilk defa halk şairleri bayramını Sivas ta düzenlemiştir. Türk edebiyatında işçileri anlatan ilk şiirleri İlhami Bekir Tez yazmıştır. www.harunardic.net 7
İkinci Yeni tabirini ilk defa Muzaffer Erdost kullanmıştır. Hayattayken adına şenlikler düzenlenmiş ilk âşık Feymani dir. Türk edebiyatında Nobel Edebiyat Ödülü ne aday gösterilen ilk kişi Yaşar Kemal dir. Türk edebiyatında Nobel Edebiyat Ödülü ne aday gösterilen ilk kadın yazar Leyla Erbil dir. Türk edebiyatında Nobel Edebiyat Ödülü nü alan ilk ve tek kişi Orhan Pamuk tur. Dünya roman tarihinde başkahramanın isminin kullanılmadan yazıldığı ilk roman ve Türk edebiyatında ilk otobiyografik roman Dokuzuncu Hariciye Koğuşu dur. İlk post-modern roman Oğuz Atay a ait olan Tutunamayanlar dır. Bir Düğün Gecesi Türk edebiyatında bağımsız iç konuşma tekniğinin ilk kullanıldığı eserdir.( Türk edebiyatında bilinç akışı tekniğinin ve iç konuşmanın kullanıldığı ilk roman Araba Sevdası dır. ) Yabancı dile çevrilen ilk Türk polisiye roman Ahmet Ümit e ait olan Sis ve Gece dir. Türk edebiyatında ilk kadın polisiye yazarı Fahriye Şükrü'dür. Türk edebiyatında epik tiyatronun ilk örneğini Keşanlı Ali Destanı ile Haldun Taner vermiştir. Yurt dışında profesyonel sahnede oynanan ilk Türk oyunu Cevat Fehmi Başkut a ait olan Paydos adlı oyundur. Hikaye kavramı yerine öykü kavramını öneren ilk kişi Nurullah Ataç dır. Cumhuriyet Dönemi'nde yazılan ilk edebiyat tarihi kitabı İsmail Habip Sevük e ait olan Türk Teceddüt Edebiyatı Tarihi adlı kitaptır. Mustafa Kemal i Türkiye ye ve dünyaya tanıtan ilk röportaj Ruşen Eşref Ünaydın a ait olan Anafartalar Kumandanı Mustafa Kemal le Mülâkat adlı eserdir. Türk edebiyatında ilk röportaj örneği Ruşen Eşref Ünaydın a ait olan Diyorlar ki adlı eserdir. www.harunardic.net 8
Türk halk edebiyatının ilk doktoru, Türk halk edebiyatının ilk ders veren hocası, Türk halk edebiyatıyla ilgili ilk arşivin kurucusu ve bu sahada yayımlanan bilimsel kitapların ilk temsilcisi Pertev Naili Boratav dur. Türkiye de yeraltı edebiyatının ilk roman örneği Metin Kaçan a ait olan Ağır Roman dır. Adalet Ağaoğlu na ait olan Bir Düğün Gecesi adlı eser Türk edebiyatının ilk yol romanıdır. Modern insan problemlerini haber veren ilk şiirleri Necip Fazıl Kısakürek yazmıştır. Türkiye de sahneye çıkan ilk Müslüman-Türk kadın oyuncu Afife Jale dir. Türk edebiyatında Pastiş tekniğini bütüncül bir genişlikte romanda kullanan ilk kişi Latife Tekin dir. Gece romanıyla Amerika'da verilen Pegasus Ödülü nü kazanan ilk Türk yazar Bilge Karasu dur. Türk Dil Kurumunun ilk başkanı Oktay Rifat ın babası Sâmih Rifat tır. G-) DÜNYA EDEBİYATINDA İLKLER Dünyadaki ilk kadın romancı Afraben dir (Afrahat) Dünyanın bilinen ilk destanı: Sümerlerin Gılgamış Destanı Dünya edebiyatındaki ilk modern roman: Don Kişot(Cervantes) Dünya edebiyatındaki ilk realist roman: Madama Bovary Dünya edebiyatındaki ilk hikayeci ve eseri: Boccaio Decameron Olay hikayesinin dünyadaki ilk temsilcisi: Mauspant Durum hikayesinin dünyadaki ilk temsilcisi: Çehov Yunan edebiyatında komedi türünün ilk büyük ustası: Aristofanas www.harunardic.net 9
Yunan edebiyatında trajedi türünün ilk büyük ustası: Aiskylos Yunan edebiyatındaki ilk kadın romancı: Afraben Yunan edebiyatında bilinen ilk kadın tiyatro yazarı: Hrotsvit Bilinen ilk fabl örneği: Pança Tantra(Kelile ve Dimme)Hint Edebiyatı Dünya edebiyatında Nihilist tarzda yazılmış ilk roman Turgenyev e ait olan Babalar ve Oğullar adlı romandır. DERSE KISA BİR ARA :) Aziz Nesin'e soyadını sorarlar. Şöyle cevap verir:"1934 yılında soyadı kanunu çıktı. Herkes kendi soyadını seçtiği için insanların bütün gizlilik aşağılık duyguları ortaya çıktı. Dünya nın en cimrileri 'eli açık, Dünya nın en korkakları 'yürekli, Dünya nın en tembelleri çalışkan soyadlarını aldılar. Kendime NESİN soyadını aldım. Herkes 'NE-SİN' diye çağırdıkça, Ne olduğumu düşünüp kendime geleyim istedim." Herkesin bir "son"a ihtiyacı vardır, Yeniden başlamak için (Yaşar Kemal ) İstanbul da oturup özel ders almak isteyenler veya bize ulaşmak isteyenler aşağıdaki bilgilerden ulaşabilirler. Facebook: Harun Hoca ile Türkçe ve Edebiyat İnstagram: harunardicedebiyat Web: www.harunardic.net www.harunardic.net 10