ŞERMİN TAĞIL, TALAT KOÇ 115 28. Coğrafya Meslek Haftası, Bildiriler, S. 115-131, İstanbul, 2000 EDİRNE KENTİNDE HAVA KALİTESİ Şermin TAĞIL * Air Quality in Edirne Talat KOÇ * ÖZET Hava kirliliği son yıllarda bütün dünya ülkelerinde gündemde olan bir konudur. Türkiye gibi gelişmekte hızlı adımlar atan ülkelerde ise hava kirliliği önemli çevre sorunlarına neden olmaktadır. Hava kirliliğinin ortaya çıkardığı sorunların en büyüğü, insan sağlığı üzerine yaptığı etkilerdir. İnsan ortam etkileşimini incelemek temel amacından hareketle, bu etkileşimin bir sonucu olan hava kirliliği de coğrafyanın inceleme konuları içinde yer almaktadır. Bu nedenle bu çalışmanın amacı Edirne kent merkezinde, büyük bir çevre sorunu olan hava kirliliğinin tehlike boyutlarının ortaya konulmasıdır. Edirne de hava kalitesinin çalışıldığı bu çalışmada 1990-1996 dönemine ilişkin SO 2 ve PM değerleri analiz edilmiştir. Analizler Hava Kalitesi Kontrol Yönetmeliği nce belirlenmiş olan kısa vadeli (KVS), uzun vadeli (UVS) ve kış dönemine ait sınır değerler ile hedef sınır değerler doğrultusunda günlük, aylık, kış dönemi ve yıllık olarak yapılmıştır. Bu değerlendirmelerde aynı zamanda Dünya Sağlık Örgütü nün sınır değerleri de kullanılmıştır. Günlük SO 2 ve PM değerleri incelendiğinde SO 2 de yıllar itibarıyla bir artış görülmektedir. Nitekim 1990 yılında KVS değer olan 400 µg/m 3 sadece üç gün aşılırken, 1996 yılında yirmiüç gün bu sınır değer aşılmıştır. PM de ise KVS değer olan 300 µg/m 3 hiçbir gün aşılmamış, yıllar itibarıyla bir azalma olmuştur. İnceleme dönemi boyunca M3 Ü 600 gün hedef sınır değeri aşmıştır (150µg/m 3 ). PM değeri ise sadece 40 gün hedef sınır değeri aşmıştır Uzun vadeli yapılan değerlendirmelerde, aylık ve yıllık ortalamalar kullanılmıştır. Buna göre 1990 yılında 150 µg/m 3 UVS değerini sadece Ocak ayı aşarken, 1996 da Ocak, Şubat, Mart ve Nisan aylarına ait ortalamaların da UVS değeri aştığı tespit edilmiştir. 1996 yılının Ocak ve Şubat ortalamalarının 400 µg/m 3 ü aşması SO 2 deki artışın şiddetini ortaya koymaktadır. Her yılın ortalaması incelendiğinde hedef sınır değer olan 60
116 µg/m 3 bütün yıllar aşılmıştır. 150 µg/m 3 UVS değer ise 1996 yılında aşılmıştır. Aylık ortalama PM değerleri incelendiğinde, UVS değeri (150 µg/m 3 ) çok aşmadığı ve yılar itibarıyla düştüğü tespit edilmiştir. Yıllık ortalamalarda da PM hedef sınır değeri (60 µg/m 3 ) ve UVS değerleri (150 µg/m 3 ) aşmamıştır. Kış dönemi olan Ekim-Mart dönemi ortalamaları incelendiğinde SO 2 120 µg/m 3 hedef sınır değerini bütün kış döneminde aşmıştır. 250 µg/m 3 UVS değerini de 1995-1996 kış döneminde 315 µg/m 3 ile aşmıştır. PM ise hedef sınır değer olan 120 µg/m 3 ü ve UVS değer olan 200 µg/m 3 ü hiçbir dönem aşmamıştır. Yapılan bu çalışmada Edirne şehir atmosferinde SO 2 oranının arttığını ve bu artışın tehlike boyutlarına ulaştığı görülmektedir. SO 2 deki bu artışının, ucuz ve kalitesiz yakıt kullanma eğiliminin artışından kaynaklandığı düşünülmektedir. Anahtar Kelimler : Hava kirliliği, Hava kalitesi göstergeleri, SO 2 ve PM, Edirne ABSTRACT Air pollution is an important issue in most countries in the resent years. The air pollution that has been developing rapidly such as in Turkey has caused great environmental problems. The biggest problem caused by air pollution is the effects on people s health. Since people and environment have mutual interaction air pollution is the research subject of Geography. For that reason, our aim is to show the dangerous dimensions of air pollution that is a big environment problem in Edirne region. In this study, Sulphurdioxide (SO 2 ) and Particular Matter (PM) is analyzed covering the years of 1990-1996. The analyses have been carried out daily, monthly, winter-term and yearly. The consideration was the short-term limit value (STLV) and the long-term limit value (LTLV) of the Air Quality Control Lows. In this evolution, the world health organization s limit values have also been used. When SO 2 and PM values are examined daily an increase has been seen in SO 2. In 1990 short term limit value which is 400 µg/m 3 had only been exceeded three days but in 1996 this limit had been exceeded twenty-three days. In PM values, short-term limit value, which is 300 µg/m 3 have never been exceeded and it has even decreased in this study period. During the research period, SO 2 has exceeded the target limit value of 150 µg/m 3 600 days but PM value has exceeded the target limit value only for 40 days. In the long term evaluation, monthly and yearly averages have been used. According to this, in 1990 only January has passed over the
ŞERMİN TAĞIL, TALAT KOÇ 117 long-term limit value but in 1996 it was seen that the averages of January, February, March and April have exceeded long term limit values. In 1996 the SO 2 average of 400 µg/m 3 in January and February exceeded. This has shown an increase in the intensity of SO 2. When the yearly averages have been examined, It has been target limit value which is 60 µg/m 3 have been exceeded over the years. Long-term limit values of 150 µg/m 3 had been passed over in 1996. When monthly average of PM value was examined, we have seen that long term limit value has only been exceeded a few times. It has decreased during the years. The yearly average target limit value of 60 µg/m 3 and long term limit value has not been exceeded. The averages of October-November have passed SO 2 target limit value of 150 µg/m 3 in the winter period. In 1990-1996, the winter term of long-term limit value of 250 µg/m 3 has been exceeded with 350 µg/m 3. In the mean time, PM has never exceeded any time the target limit and longterm limit values. In this study, it is seen that the rate of SO 2 has increased and reached dangerous levels in Edirne s atmosphere. This increase may be due to the increase in tendency of using cheap and poor- quality fuels. Key Words: Air Pollution, Air quality indicator, SO 2 and PM, Edirne 1. Giriş: Yaşam kalitesinin artışına bağlı olarak artan yerleşme, tarım ve endüstri gibi insan etkinlikleri atmosferdeki kirletici maddelerin artışına ve dolayısıyla hava kalitesinin düşmesine neden olmaktadır. Diğer bir deyişle bilinçsizce artırılan yaşam kalitesi beraberinde hava kirliliğini de getirmektedir. Herhangi bir ortamda kirleticilerin yoğunlaşmasında ve etkilerinin şekillenmesinde üç eleman önemlidir. Bu elemanlardan birisi kaynak, bir diğeri taşıyıcı ortam ve bir de alıcı ortamdır (Şekil 1). Havayı kirleten maddeler Müezzinoğlu (1987) tarafından partiküller, kükürtlü maddeler, organik maddeler, azotlu maddeler, karbon monoksit ve radyoaktif
118 Şekil 1- Hava kirliliğinin başlıca elemanları (Müezzinoğlu, 1987) Figure 1- Main member of air pollution (Müezzinoğlu, 1987) maddeler olarak sınıflandırılmıştır. Havayı kirleten maddelerin kaynakları, gelişen kentleşmeyle birlikte artmaktadır. Hava kirliliğine neden olan kaynakların başlıcaları orman yangınları, volkanik etkinlikler, sanayi kuruluşları, taşıtlar ve ısınma araçlarıdır. Hava kirliliğinde taşıyıcı ortam atmosferdir. Alıcı ortam olarak sadece insan değil, hayvan, bitki ve çeşitli eşyalar da değerlendirilmektedir. Kirli hava, basit göz burun rahatsızlıklarından zatüre, verem gibi önemli akciğer hastalıklarına kadar pek çok hastalığa neden olabilmektedir. Kirli havanın hayvanlarda da diş ve kemik deformasyonları, bitkilerde fotosentezin yavaşlaması ve renk bozulması, eşyalar üzerinde özellikle SO 2 nin korrozif etkisine kadar değişik sonuçları vardır. Kaynağa yaklaştıkça alıcının etkilenme şiddeti artmaktadır. Kirletici unsurun alıcıya kadar geçtiği mesafe, diğer bir deyişle seyrelme süresi, kirletici unsurun kaynaktan çevreye doğru etki şiddetinde değişmeye neden olmaktadır. Hava kirliliğine neden olan etmenlerin bir yerde yoğunlaşmasında rüzgâr, nem, basınç gibi klimatik etmenler yanında bazı, topografya gibi jeomorfolojik özellikler de önemlidir. Şehirler, hava kirliliğinde önemli kaynak alanlarıdır. Özellikle enerji tüketimi ve ulaşım sektörü şehirlerdeki kirlenmede büyük rol oynamaktadır. Bir kent sadece yakın çevresinin kirlenmesinde değil, bununla birlikte atmosferin kirlenmesinde de büyük öneme sahiptir. Günümüzde atmosferin kirlenmesinden ülkeleri oluşturan şehirlerin önemli payı olduğu düşünülmektedir. Bu nedenle her kentte hava kalitesinin dünya standartlarına göre korunması hem yaşam şartlarının hem de atmosferin korunması bakımından önemlidir. Bu düşünceden hareketle her kent, hem kendi mikro klimatik şartlarını korumak hem de atmosferi korumak için hava kalitesini dünya standartlarına getirmelidir. Kısaca hava kirliliğinin ortaya çıkardığı sorunların en büyüğü, insan sağlığı üzerine yaptığı etkilerdir. İnsan ortam etkileşimini incelemek temel amacından hareketle, bu etkileşimin bir sonucu olan hava kalitesi de Coğrafyanın inceleme konuları içinde yer almaktadır. Bu nedenle bu çalışmadaki amaç; Edirne de insan ve çevre üzerinde etkili olan, havanın tabii bileşimini değiştiren hava kirleticilerinden SO 2 ve PM ölçüm
ŞERMİN TAĞIL, TALAT KOÇ 119 değerlerinden yararlanarak 1990-1996 döneminde hava kalitesinin durumunu belirlemektir. 2. Kullanılan Veri ve Yöntem: Herhangi bir merkezde hava kalitesi değerlendirilirken kullanılacak veri çeşidini daha çok o merkezde yapılan ölçümler sınırlamaktadır. Çizelge 1 de gösterildiği gibi hava kalitesini etkileyen pek çok değişken vardır. Edirne kenti için hava kalitesi ile ilgili değerlendirme yapılırken ulaşılabilen ölçüm sonuçları olan 1990-1996 rasat dönemine ait SO 2 ve PM değişkenleri değerlendirilmiştir. Partikül madde havada asılı durabilen 0.0002um çapındaki katı ve sıvı her türlü maddedir. Daha öncede belirtildiği Çizelge 1- Türkiye de hava kalitesi sınır değerleri
120 Table 1- Limit values of air quality in Turkey UNSUR Birim UVS KVS Kükürt Dioksit (SO 2 ) Kükürt Trioksit (SO 3 ) Dahil a) Genel ug/m 3 150 400 (900) b) Endüstri Bölgesi ug/m 3 250 400 (900) Karbon Monoksit (CO) ug/m 3 10000 30000 Azot Dioksit (NO 2 ) ug/m 3 100 300 Azot Monoksit (NO) ug/m 3 200 600 Klor (Cl 2 ) ug/m 3 100 300 Klorlu Hidrojen (HCL) ve Gaz Halde Anorganik Klorürler (Cl**) ug/m 3 100 300 Florlu Hidrojen (HF) ve Gaz Halde Anorganik Florürler (F**) ug/m 3-10 (30) Ozon (O 3 ) Fotokimyasal Oksitleyiciler ug/m 3-240 Hidrokarbonlar (HC) ug/m 3-140 (280) Hidrojen Sülfür (H 2 S) ug/m 3-40 (100) Havada Asılı Partikül Maddeler (PM) (10 mikron ve daha küçük Partiküller) a) Genel ug/m 3 150 300 b) Endüstri Bölgesi ug/m 3 200 400 PM için kurşun (Pb) ve bileşikleri ug/m 3 2 - PM için Kadmiyum (Pb) ve bileşikleri ug/m 3 0.04 - Çöken Tozlar (10 mikrondan büyük partiküller dahil) mg/m 2 gün Kaynak: Türk Çevre Mevzuatı, Haziran,1992
ŞERMİN TAĞIL, TALAT KOÇ 121 gibi çevreye olan etkileri arasında görüş mesafesini kısaltma, güneş ışınlarının absorbsiyonunu artırma ve insan-hayvan ve bitki sağlığına olan olumsuz etkileri en önemlileridir. SO 2 nin en önemli olumsuz etkisi, solunum yolu hastalıklarına neden olması olup hatta öldürücü etkilere dahi yol açabilmektedir. Kullanılan verilerin Devlet İstatistik Enstitüsü kanalı ile alınmış olması güvenilirliğini bir derece artırmaktadır. Bununla birlikte istasyonun ölçüm dönemiyle ilgili ulaşılabilen bilgiler, istasyonun birer yıllık dönemler halinde yer değiştirdiğini işaret etmektedir. Bütün bu sakıncalar da göz önüne alınarak bu kadar uzun veriye sahip başka bir ölçüm merkezinin bulunmaması nedeniyle değerlendirmede hareket noktası olarak alınmıştır. Çizelge 2- Türkiye de SO 2 ve PM için hava kalitesi sınır değerleri Table 2- Limit values of air quality for SO 2 and PM in Turkey UNSUR SO 2 PM (ug/m 3 ) (ug/m 3 ) Uzun Vadeli Sınır Değer (UVS) 150 150 Kış Sezonu Sınır Değeri (Ekim-Mart) 250 200 Hassas Sınır Değer (UVS) 60 - Kısa Vadeli Sınır Değer (KVS) 400 300 Kaynak: Türk Çevre Mevzuatı, Haziran,1992 Çizelge 3- Hava kirliğinin SO 2 ve PM için uyarı kademeleri Table 3- Warning levels of air pollution for SO 2 and PM UNSUR * Uyarı Kademeleri SO 2 (ug/m 3 ) PM (ug/m 3 ) 1. Kademe 700 400 2. Kademe 1000 600 3. Kademe 1500 800 4. Kademe 2000 1000 * 24 saatlik ortalama Kaynak: Türk Çevre Mevzuatı, Haziran,1992 Belirtilen verilerin değerlendirilmesi sırasında Çizelge 2, 3 ve 4 teki sınır değerler dikkate alınmıştır. SO 2 ve PM ölçüm sonuçlarının zaman içindeki değişimi incelenmiştir. Edirne kent merkezinde hava kalitesinin zamana dağılışı değerlendirilirken doğrudan ölçüm sonuçlarının değerlendirilmesi yanı sıra azalma yada artış eğilimi ve belirli sınır değerleri aştığı gün sayıları da belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışma kapsamında 1990-1996 rasat dönemine ait günlük SO 2 ve PM değerleri kullanılmıştır. Değerlendirme sırasında Hava Kalitesi Kontrol Yönetmeliği nce belirlenmiş sınır değerler ve hedef sınır değerler ile Dünya Sağlık Örgütü nün belirlediği sınır değerler kullanılarak değerlendirme yapılmıştır. Bu
122 değerlendirmeler sırasında uzun vadede yıllık, mevsimlik ve aylık aritmetik ortalama ile kısa vadede günlük değerler kullanılmış ve bununla beraber bazı kritik günlerin iklim unsurları da ele alınmıştır. Çizelge 4- Türkiye de ve dünyada SO 2 ve PM için hedef sınır değerler Table 4- Target limit values for SO 2 and PM in Turkey and on the Word Türkiye Hedef Sınır Değerler * SO 2 (ug/m 3 ) PM (ug/m 3 ) Yıllık Aritmetik Ortalama 60 60 Kış Sezonu Ortalaması 120 120 Maksimum 24 saatlik Değer 150 150 Dünya Sağlık Örgütünün Sın. Değ. ** SO 2 (ug/m 3 ) PM (ug/m 3 ) Yıllık Aritmetik Ortalama Ölüm oranlarında artış 60 40 Hastaneye Münacatlarda artış(günlük Ortalama) 500 500 Solunum Fonksiyonlarının Güçleşmesi (Günlük 250 250 Ortalama) Solunum Bozukları Görülmesi(Yıllık Aritmetik Ortalama) 100 100 * Kaynak: Türk Çevre Mevzuatı, Haziran,1992 ** Kaynak: Müezzinoğlu.A, 1987 3. Değerlendirme: Aylık ve Yıllık Ortalama SO 2 ve PM Değerleri (UVS) Uzun vadeli değerlendirme yıllık aritmetik ortalama sonuçlarına göre yapılmaktadır. Yıllık ortalama kükürt dioksit değerleri incelendiğinde hem Türkiye de hedef sınır değer olan hem de Dünya Sağlık Örgütü nce belirlenmiş olan 60 µg/m 3 ü her yıl geçtiği saptanmıştır (Çizelge 5, Şekil 2). 60 µg/m 3 ün, özellikle hassas hayvan, bitki ve eşyayı hava kirliliğinin zararlı etkilerinden korumak için de sınır değer olarak tatbik edildiği vurgulanması gereken bir unsurdur. SO 2 miktarı uzun vadede sınır değer olan 150 µg/m 3 ü 1996 yılında 154 µg/m 3 ile aştığı tespit edilmiştir. SO 2 nin yıllık ortalaması, 77 µg/m 3 (1991) ile 154 µg/m 3 (1996) arasında değişmektedir. Dünya Sağlık Örgütü nce yıllık ortalama SO 2 miktarının 100 µg/m 3 ün üzerine çıktığı yıllar solunum problemlerinin yaşandığı yıllar olarak tespit edilmektedir. Edirne de yıllık ortalama SO 2 miktarının 1993-1996 yılları arasında 100 µg/m 3 ü aştığı saptanmıştır. Aylık ortalama SO 2 değerleri incelendiğinde 1990 yılında 150 µg/m 3 olan UVS değeri sadece Ocak ayı aşarken 1996 yılında Ocak, Şubat, Mart ve Nisan aylarına ait ortalamalarının da UVS değerini aştığı tespit edilmiştir. 1996 yılında SO 2 nin Ocak ve Şubat ayı ortalamalarının 400 µg/m 3 ü dahi aşması SO 2 deki artışın şiddetini ortaya koymaktadır (Şekil 3).
ŞERMİN TAĞIL, TALAT KOÇ 123 ug/m 3 SO 2 ug/m 3 P M 180 180 160 Sınır Değer (>=150ug/m 3 ) 160 Sınır Değer (>=150ug/m 3 ) 140 140 120 120 100 Solunum Prob.(>=100 ug/m 3 ) 100 Solunum Prob. (>=100 ug/m 3 ) 80 80 60 Hedef Sınır Değer (>=60 ug/m 3 ) 60 Hedef Sınır Değ.(>=60 ug/m 3 ) 40 40 Dünya Sağ.Örg.Sın.Değ (>=40ug/m 3 ) 20 20 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 Şekil 2- Uzun Vadede Sınır (UVS) Değerlere göre yıllık ortalama SO 2 ve PM emisyonları Figure 2- Yearly mean of SO 2 and PM emissions according to long term limits (LTL) Çizelge 5- Aylık ve Yıllık ortalama SO 2 ve PM değerleri (1990-1996) Table 5- Yearly and monthly average of SO 2 and PM values in Edirne (1990-1996) Yıllar A Y L A R Yıllık Unsur (ug/m 3 ) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1990 SO 2 266 145 142 66 45 39 41 27 51 42 55 144 91 PM 119 50 33 13 9 9 7 7 12 28 39 60 32 1991 SO 2 174 154 115 65 25 21 25 25 24 35 127 147 77 PM 66 57 33 29 12 10 12 13 17 25 51 72 33 1992 SO 2 190 129 92 66 48 40 25 22 43 40 148 198 86 PM 82 58 37 20 13 11 8 6 15 15 56 61 32 1993 SO 2 280 263-64 35 18 29 33 35 22 117 224 101 PM 85 69-15 10 5 6 9 9 9 38 69 29 1994 SO 2 221 245 97 54 30 27 28 29 21 35 209 272 104 PM 55 55 17 8 11 8 6 7 10 22 74 83 29 1995 SO 2 246 193 99 76 66 34 30 26 26 70 262 320 120 PM 64 50 39 36 19 13 11 8 7 27 34 32 28 1996 SO 2 484 456 309 158 37 23 14 14 16 52 128 121 154 PM 74 65 55 28 14 7 4 4 4 21 50 28 30 Toplam SO 2 266 226 142 78 41 29 27 25 31 41 150 204 105 PM 78 58 36 21 13 9 8 8 11 20 49 57 31
124 Partikül madde de ise yıllar itibari ile belirgin bir artış tespit edilmemiştir. Nitekim 1990-1996 rasat döneminde Dünya Sağlık Örgütü nün sınır değeri olan 40 µg/m 3 ü, HSD olan 60 µg/m 3 ü ve sınır değer olan 150 µg/m 3 ü aşmadığı saptanmıştır. Yıllık ortalama PM değerleri Dünya Sağlık Örgütü nce solunum problemlerinin yaşandığı yıllar kapsamında incelenen 100 µg/m 3 sınır değerini de aşmadığı tespit edilmiştir. Yıllık ortalama PM değeri, 28 µg/m 3 (1995) ile 33 µg/m 3 (1991) arasında değişmektedir (Çizelge 5, Şekil 2). Aylık ortalama PM değerleri incelendiğinde UVS değer olan 150 µg/m 3 ü aşmadığı tespit edilmiştir fakat Şekil 4 incelendiğinde Dünya Sağlık Örgütü nce kabul edilmiş olan 40 µg/m 3 sınır değerinin Kasım-Şubat ayları arasında aşıldığı görülmektedir. Kış döneminde SO 2 ve PM değerleri Ekim-Mart dönemini kapsayan kış sezonu, artan ısınma ihtiyacı nedeniyle, yıl içinde hava kirliliğinin maksimum yaşandığı bir sezondur. Nitekim artan ısınma ihtiyacı fosil yakıtların kullanımının da artmasına neden olmaktadır. Çalışma alanında kış sezonu boyunca etkili olan yüksek basınç şartları havadaki kirleticilerin konsantrasyonunun artmasına neden olmaktadır. Hava Kalitesi Kontrol Yönetmeliği nce kış sezonunda SO 2 için 250 µg/m 3 ve PM için 200 µg/m 3 maksimum sınır değer belirlenmiştir. Hem SO 2 hem de PM için kış sezonunda olması gereken hedef sınır değer ise 120 µg/m 3 tür. Söz konusu bu sınır değerler ışığında Edirne kent merkezinin kış sezonuna ait SO 2 ve PM emisyonları incelenmiştir. 1990-1996 rasat verilerinin değerlendirilmesi sonucu, SO 2 nin, hedef sınır değer olan 120 µg/m 3 ü her kış döneminde aşmış olduğu saptanmıştır (Çizelge 6, Şekil 5). Sınır değer olan 250 µg/m 3 ü ise 1995-1996 döneminde 315 µg/m 3 lük kış dönemi aritmetik ortalaması ile aştığı tespit edilmiştir. 1990-1991 kış dönemine göre 1995-1996 kış döneminde SO 2 miktarında %40 oranında bir artışın olduğu saptanmıştır. PM değerleri incelendiğinde 1990-1996 rasat dönemi içindeki altı kış döneminin hiç birinde sınır değer olan 200 µg/m 3 ve hedef sınır değer olan 120 µg/m 3 ün aşılmadığı tespit edilmiştir (Çizelge 6, Şekil 6). Günlük SO 2 ve PM Değerleri (KVS) Edirne de günün 24 saatlik toplam SO 2 ve PM verileri, kısa vadede sınır değerlere göre değerlendirilmiştir. Yapılan bu değerlendirmenin sonucuna göre 1990-1996 rasat döneminde SO 2 nin KVS değer olan 400 µg/m 3 ü 1990 da 4 gün, 1991 de 1 gün aşarken 1996 da 40 gün aştığı
ŞERMİN TAĞIL, TALAT KOÇ 125 tespit edilmiştir. Kükürt dioksit hedef sınır değer olan 150 µg/m 3 ü 1990 yılında 52 ug/m 3 600 SO 2 500 400 300 200 100 0 Sınır Değer (>=150 ug/m 3 ) Hedef Sınır Değ. (>=60 ug/m 3 ) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII A Y L A R 1990 1996 Ortalama SO2 Şekil 3- Edirne de Uzun Vadeli Sınır (UVS) Değerlere göre aylık ortalama SO 2 emisyonu Figure 3- Monthly mean of SO 2 emission according to long term limits (LTL) in Edirne ug/m 3 500 PM 400 300 200 Sınır Değer (>=150 ug/m 3 ) 100 0 Dünya Sağ. Örğ. Sın. Değ (>=40 ug/m 3 ) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII A Y L A R 1990 1996 Ortalama P M Şekil 4- Edirne de Uzun Vadeli Sınır (UVS) Değerlere göre aylık ortalama PM emisyonu Figure 4- Monthly mean of PM emission according to long term limits (LTL) in Edirne
126 Çizelge 6- Edirne de kış döneminde kükürt dioksit (SO 2) ve partikül madde (PM) emisyonu (1990-1996) Table 6- Sulphurdioxide (SO 2) and Particular Matter (PM) emission during the winter seasons in Edirne (1990-1996) Kükürt Dioksit (SO 2) Kış Dönemleri Yıllık Aritmetik Ort. Sınır Değer Hedef Sınır Değer (ug/m 3 ) (>=250 ug/m 3 ) (>=120 ug/m 3 ) 1990-1991 122 - * 1991-1992 120 - * 1992-1993 185 - * 1993-1994 153 - * 1994-1995 174 - * 1995-1996 315 * * Partikül Madde (PM) Kış Dönemleri Yıllık Aritmetik Ort. Sınır Değer Hedef Sınır Değer (ug/m 3 ) (>=200 ug/m 3 ) (>=120 ug/m 3 ) 1990-1991 49 - - 1991-1992 54 - - 1992-1993 57 - - 1993-1994 41 - - 1994-1995 55 - - 1995-1996 48 - - * Sınır değerler ile hedef sınır değerleri geçen dönem gün aşarken 1996 yılında 117 gün aşmıştır. SO 2 hem hedef sınır değeri hem de KVS değeri Kasım, Aralık, Ocak, Şubat, Mart ve Nisan aylarında aştığı saptanmıştır. 1990-1996 rasat döneminde 594 gün HSD; 71 gün de KVS değer aşılmıştır (Çizelge 7, Şekil 7). PM ise kısa vadede sınır (KVS) değer olan 300 µg/m 3 ü hiç bir gün aşmadığı tespit edilmiştir. PM hedef sınır değer olan 150 µg/m 3 ü de sadece 40 gün aşmıştır (Çizelge 8). 40 gün içinde 21 günün Ocak ayında aşılmış olduğu ve bu ayı sırasıyla Aralık (10gün), Kasım (4 gün), Şubat (3 gün) ve Mart (2 gün) aylarının izlediği tespit edilmiştir. Dünya Sağlık Örgütü nce hem PM hem de SO 2 500 µg/m 3 ü geçtiğinde ölümle sonuçlanabilecek kadar ciddi hastalıklar nedeniyle hastaneye müracaatların arttığı; 250 µg/m 3 ü aştığında da insanlarda solunum şikayetlerinin arttığı kabul edilmektedir (Çizelge 9, Şekil 7). Edirne de PM in incelenen rasat dönemi boyunca sadece 2 gün 250 µg/m 3 ü aştığı saptanmıştır. SO 2 ise 250 µg/m 3 ü 1990-1996 rasat dönemi içinde yaklaşık 266 gün aşmıştır. SO 2 250 µg/m 3 ü aştığı günler yıllar itibarı ile incelendiğinde 1990 da 21 gün iken 1996 da 95 güne ulaştığı tespit edilmiştir ki bu iki aylık bir süredir. SO 2 nin 500 µg/m 3 ü aştığı toplam gün sayısı 9 gündür. Fakat bu konuda dikkati çeken en önemli husus son yıllara doğru artış eğilimi göstermesidir (Çizelge 9).
ŞERMİN TAĞIL, TALAT KOÇ 127 ug/m 3 350 SO 2 300 250 Sınır Değer (>=250ug/m 3 ) 200 150 100 Hedef Sınır Değ. (>=120 ug/m 3 ) 50 0 1990-1991 1991-1992 1992-1993 1993-1994 1994-1995 1995-1996 Şekil 5- Edirne de kış sezonunda SO 2 emisyonunun sınır değerlere göre değişimi Figure 5- Variation of SO 2 emission according to limit values during the winter seasons in Edirne ug/m 3 350 PM 300 250 200 150 100 Sınır Değer (>=200 ug/m 3 ) Hedef Sınır Değ.(>=120 ug/m 3 ) 50 0 1990-1991 1991-1992 1992-1993 1993-1994 1994-1995 1995-1996 Şekil 6- Edirne de kış sezonunda PM emisyonunun sınır değerlere göre değişimi Figure 6- Variation of PM emission according to limit values during the winter seasons in Edirne
128 Çizelge 7- Edirne de SO 2 nin sınır değerleri geçen gün sayısı Table 7- Number of days exceeded limit values of SO 2 in Edirne Yıllar Sınır Değer A Y L A R Yıllık (ug/m 3 ) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1990 H S D (>150) 23 13 7 0 0 0 0 0 0 0 0 9 52 K V S D (>400) 3 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4 1991 H S D (>150) 22 18 5 1 0 0 0 0 0 0 9 12 67 K V S D (>400) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1992 H S D (>150) 22 9 4 0 0 0 0 0 0 0 13 22 70 K V S D (>400) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1993 H S D (>150) 29 25 0 0 0 0 0 0 0 0 11 23 88 K V S D (>400) 4 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 6 1994 H S D (>150) 22 28 2 0 0 0 0 0 0 0 19 27 98 K V S D (>400) 2 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 3 7 1995 H S D (>150) 24 19 4 1 0 0 0 0 0 5 25 29 107 K V S D (>400) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4 9 13 1996 H S D (>150) 31 28 31 15 0 0 0 0 0 0 7 5 117 K V S D (>400) 23 16 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 40 Toplam H S D (>150) 173 140 53 17 0 0 0 0 0 0 84 127 594 K V S D (>400) 32 19 2 0 0 0 0 0 0 0 5 13 71 Çizelge 8- Edirne de PM nin sınır değerleri geçen gün sayısı Table 8- Number of days exceeded limit values of PM in Edirne Sınır Değer A Y L A R Yıllık PM (ug/m 3 ) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Toplam H S D (>150) 21 3 2 0 0 0 0 0 0 0 4 10 40 K V S D (>300) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
ŞERMİN TAĞIL, TALAT KOÇ 129 Çizelge 9- Edirne de SO 2 ve PM in Dünya Sağlık Örgütü sınır değerlerini geçen gün sayıları Table 9- Number of days exceeded The Word Health Organization s limits of SO 2 and PM in Edirne YILLAR UNSUR Ölüm oranlarında artış Solunum Fonksiyonlarının Hastaneye Münacatlarda artış Güçleşmesi (Günlük Ortalama >=500) (Günlük Ortalama >=250) 1990 SO 2 3 21 PM 0 0 1991 SO 2 0 8 PM 0 0 1992 SO 2 0 14 PM 0 0 1993 SO 2 1 46 PM 0 1 1994 SO 2 2 48 PM 0 1 1995 SO 2 2 55 PM 0 0 1996 SO 2 4 95 PM 0 0 Yıllık SO 2 9 266 PM 0 2
130
ŞERMİN TAĞIL, TALAT KOÇ 131 Hava kirliliğinin çok hızlı artış gösterdiği zamanlarda uyarı kademeleri uygulanmaktadır. Hava kalitesi ile ilgili sınır değerlerin uygulaması aşamasında Hava Kalitesi Kontrol Yönetmeliği ne (HKKY) göre kritik meteorolojik şartlarının da dikkate alınması gerekmektedir. Genel olarak ifade etmek gerekir ise yüksek basınç, düşük rüzgâr hızı ve yüksek nispi nemlilik kritik meteorolojik şartlar olarak ifade edilmektedir. Bu düşünceden hareketle gözlem döneminde belirlenen SO 2 için 1. uyarı sınırını geçen iki günde ayrıntıya inme ihtiyacı hissedilmiştir. 1990 yılı Mart ayının 14. günü SO 2 990 µg/m 3 olarak ölçüldüğünde basınç 1023.2 mb ve rüzgâr hızı günlük ortalama 1.4 m/s olmuştur. Bu tespitte yaşanan SO 2 değerindeki artış yüksek basınç ve düşük rüzgâr hızına bağlanabilir. SO 2 değerinin 1. uyarı sınırını aştığı diğer bir günün ise 1996 yılının Şubat ayının 5. günü olduğu belirlenmiştir (780 µg/m 3 ile). Söz konusu bu günde nispi nemliliğin %94; günlük ortalama rüzgâr hızının 1.6 m/s olduğu tespit edilmiştir. HKKY göre nispi nemliliğin %90 ı aşması durumunda uyarı sınırının %10 aşağı çekilmesi gerekmektedir. Bu gerekçeden hareketle, nispi nem ile ilgili %90 sınırı dikkate alındığında diğer pek çok günde de I. uyarı sınırının aşılmış olma ihtimali vardır. Yönetmelik gereği Çizelge 3 te verilen uyarı kademelerinin aşıldığı kritik meteorolojik günlerde Valilikçe tebliğ halinde tedbirler yayınlanarak halka bilgi verilmesi gerekmektedir. Şekil 7 incelendiğinde doğrusal trend eğrisi SO 2 de son yıllarda artışı; PM de ise azalışı göstermektedir. Kısaca günün 24 saatlik toplam verilerine göre SO 2 de artış; PM de azalış olduğu saptanmıştır. 4. Sonuç ve Öneriler: Edirne de hava kalitesi ile ilgili değerlendirme yapılırken yerel standartların yanısıra Dünya standartları da dikkate alınmıştır. Edirne kenti için 1990-1996 dönemini kapsayan yıllık ortalama SO 2 değeri incelendiğinde hedef sınır değeri ve Dünya Sağlık Örgütü nce belirlenmiş olan sınır değerleri devamlı olarak aştığı tespit edilmiştir. Aynı zamanda SO 2 değerlerindeki artış eğilimine bağlı olarak 1996 yılında Hava Kalitesi Kontrol Yönetmeliği sınır değerini de aştığı saptanmıştır. PM ise rasat dönemi boyunca hiçbir zaman söz konusu sınır değerleri belirgin bir şekilde aşmadığı belirlenmiştir. Ekim-Mart döneminde SO 2 ve PM değerlerinde yıl içindeki diğer dönemlere göre belirgin bir artış vardır. Özellikle SO 2 değerindeki artış eğilimi belirgindir ve hatta sınır değerleri uyarı kademelerine ulaşacak şekilde geçmektedir. Edirne kent merkezinde hava kalitesindeki düşüklüğün nedeninin özellikle ısınma amaçlı fosil yakıt tüketiminden kaynaklandığı düşünülmektedir. Edirne de hava kalitesinin düşmesinde ısıtma ihtiyacı duyulan günlerin artışı da etkilidir. Önemli olan ısıtma ihtiyacının fazla olması değil; ısıtmada kullanılan maddenin ve özellikle
132 fosil yakıtları kontrollü bir şekilde kullanmaktır. Kullanılan yakıtlarda kükürdün giderilmesi yoluna gidilmelidir. Yıl içinde hava kalitesinin düşük olduğu günlerde sadece kirletici maddelerin atmosfere alınımında ki artışın yanı sıra bu günlerde kritik meteorolojik şartlarında etkili olduğu düşünülmektedir. Edirne kent merkezinde hava kalitesindeki düşüş sonuçta yaşam kalitesinde düşüşe ve beraberinde solunum problemlerinden ölüm olaylarına kadar pek çok sonuçlara neden olabilir. Edirne kent merkezi için yapılan bu çalışmada olayın bir boyutunu ele alınmıştır. Bununla birlikte şehircilikten tıpa kadar bu konu üzerinde yeni disiplinler arası çalışmalara ihtiyaç vardır. 5. Kaynaklar: Borat O. (1983) Hava Kirlenmesi ve Kontrol Tekniği, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı SEGEM yayını, Ankara. Koç T. (1997) Relationship between the air Quality and the Physical Environment in Balikesir.Air Quality Management, Environmental Research Forum Volumes 7-8. P.66-73 Müezzinoğlu A. (1987) Hava Kirliliğinin ve Kontrolünün Esasları. Dokuz Eylül Üniv. Yay. No: 0908.87.dk.0006.042 İzmir Schwartz J.(1993) Particulate Air Pollution and Chronic Respiratory Disease. Environ Res, 62:7-13 Sungur K.A. (1980) Isı Terslemesinin Hava Kirliliği Üzerindeki Rolü ve Negatif Etkisinin Azaltılabilmesi İçin Alınabilecek Önlemler. İÜ. Coğrafya Enst. Dergisi, Sayı 23. İstanbul Türk Çevre Mevzuatı. Türk Çevre Vakfı Yayını, Haziran 1992