Balık Geçitleri Mevcut Durum ve Tasarı Kıstasları

İnşaat Mühendisleri Odası Chamber of Civil Engineers 21 Nisan 2016, ANKARA Balık Geçitleri Mevcut Durum ve Tasarı Kıstasları Dr. Taylan Ulaş Evcimen

BALIKLAR VE GÖÇ İÇERİK BALIKLARIN DUYU ORGANLARI BALIK GEÇİDİNİN PARÇALARI DOĞALA BENZER BALIK YOLLARI TEKNİK BALIK YOLLARI BALIK GEÇİDİ TASARIMINDA KURALLAR BALIK GEÇİDİ NEDEN ÇALIŞMAZ MEVCUT DURUM SONUÇ VE ÖNERİLER

Balıklar ve Göç BALIKLAR VE GÖÇ Balıklarda göçlere sebep olan başlıca faktörler; Biyolojik faktörler HAYATTA KALMA: Yırtıcılardan kaçma, sosyal rekabetler, rekabetin az olduğu bölgeye gitme. BÜYÜME: Yaşa ve boyuta bağlı bol ve kaliteli besine ulaşma, ÜREME: Seksüel gelişme, üreme sezonunun gelmesi, taban şartları, uygun su derinliği, su sıcaklılığı, oksijen seviyesi. Fiziksel faktörler: Suyun derinliği, basıncı, akıntılar, ısı, ışık, yoğunluk. Kimyasal faktörler Tuzluluk, ph, çözünmüş gazlar, su kirliliği.

Balıklar ve Göç BALIKLAR VE GÖÇ BALIK GÖÇÜ Yumurtlama Göçleri Beslenme Göçleri Mevsimsel Göçler Olgunluk Göçleri

Balıklar ve Göç BALIKLAR VE GÖÇ YUMURTLAMA GÖÇLERİ Anadrom Balıklar Katadrom Balıklar Nehirde Doğup Denizde Gelişen Denizde Doğup Nehirde Gelişen Oşinodrom Balıklar Okyanuslar Arası Göç Limnodrom Balıklar Nehirde Doğup Gölde Gelişen

Balıklar ve Göç BALIKLAR VE GÖÇ Anadrom Balıklar Büyüme ve gelişmelerini denizlerde tamamlayan, üreme olgunluğuna erişince yumurtlamak amacı ile iç sulara giden balıklardır. Hayatlarında yalnız bir kez yumurtlayan ve sonunda ölen balıklardır. Somonlar, deniz alabalıkları ve mersin balıkları bu tür balıklardır. Genellikle uzun mesafe göçen balıklar, göçleri esnasında fazla enerji harcadıklarından yumurtlamayı takiben ölür.

Balıklar ve Göç NEHİR SÜREKLİLİĞİ Öğütücü Yırtıcı Toplayıcı Kazıyıcılar Yırtıcı Toplayıcı

Balıklar ve Göç Anadrom Balıklar BALIKLAR VE GÖÇ

Anadrom Balıklar BALIKLAR VE GÖÇ Salmo salar Balıklar ve Göç

Balıklar ve Göç Anadrom Balıklar BALIKLAR VE GÖÇ

Balıklar ve Göç ANADROM BALIKLARIN YAŞAM DÖNGÜSÜ 1 2 1 1 2

Balıklar ve Göç ANADROM BALIKLARIN YAŞAM DÖNGÜSÜ 3 4 3 4

Balıklar ve Göç ANADROM BALIKLARIN YAŞAM DÖNGÜSÜ 5 6

Balıklar ve Göç ANADROM BALIKLARIN YAŞAM DÖNGÜSÜ 7 8

Balıklar ve Göç Katadrom Balıklar BALIKLAR VE GÖÇ Büyüme ve gelişmeleri iç sularda yumurtlamaları ise denizlerde olan balıklardır. Yılan balıkları en bilinen katadrom balıklardır. Yılan balıkları ülkemizde güney sularında görülür. Yavrular gelişince ebeveynlerinin daha önce yaşadığı yerlere döner.

Balıklar ve Göç Katadrom Balıklar BALIKLAR VE GÖÇ

Balıklar ve Göç BALIKLAR VE GÖÇ Limnodrom Balıklar Bu balıklar durgun sularda, göl, gölet gibi ortamlarda yaşamlarını sürdürür. Üreme dönemlerin yaklaştığında durgun sulara bağlı olan nehir ağızları ve nehirlere göç eder. Bu grubun tipik örneklerinden birisi Van gölünde bulunan inci kefalidir.

Balıkların Duyu Organları BALIKLARIN DUYU ORGANLARI 1. GÖRME 2. DUYMA 3. AKIM TESPİTİ 4. BASINÇ TESPİTİ 5. KOKU DUYUSU 6. DOKUNMA 7. ELEKTRİK RESEPTÖRLERİ 8. MAGNETİK RESEPTÖRLER 9. TAT ALMA

Balıkların Duyu Organları 1. GÖRME Daha karanlık bir dünya BALIKLARIN DUYU ORGANLARI Daha düşük ışıklarda görme yeteneği İnsan 400 nm; balıklar 100 nm görebilir. Görme yeteneği yaşanan derinliğe bağlı. 2. DUYMA İÇ KULAK (LABİRENT): Dengeyi sağlar, Ses titreşimlerini algılar. WEBER ORGANI : Ses dalgalarını ve basınç değişimini iç kulağa iletir. Weber organı bulunan balıklar sese karşı çok duyarlıdırlar.(sazan) YANAL HAT: Daha düşük seviyedeki titreşimleri hissetmede kullanılır.

Balıkların Duyu Organları 1. GÖRME Daha karanlık bir dünya BALIKLARIN DUYU ORGANLARI Daha düşük ışıklarda görme yeteneği İnsan 400 balıklar 100 nm görebilir. Görme yeteneği yaşanan derinliğe bağlı. 2. DUYMA İÇ KULAK (LABİRENT): Dengeyi sağlar, Ses titreşimlerini algılar. WEBER ORGANI : Ses dalgalarını ve basınç değişimini iç kulağa iletir. Weber organı bulunan balıklar sese karşı çok duyarlıdırlar.(sazan) YANAL HAT: Daha düşük seviyedeki titreşimleri hissetmede kullanılır.

Balıkların Duyu Organları BALIKLARIN DUYU ORGANLARI 3. AKIM TESPİTİ 4. BASINÇ TESPİTİ YANAL HAT: vücudun her iki yanında solungaçlardan kuyruk yüzgecine kadar uzanır. Düşük seviyedeki titreşimleri hissetmede kullanılır; Bir başka balığın yarattığı titreşimleri, Su akıntısının yönünü, Sıcaklık ve soğukluk farklarını, Ses ve basınç dalgalarını tesbit edebilir.

Balıkların Duyu Organları 5. KOKU DUYUSU BALIKLARIN DUYU ORGANLARI Balıklarda burun, çözünmüş kimyasal maddeleri koklamak içindir. Kemikli balıklarda koku hissi çok iyi gelişmiştir. Hemcinsleri ile anlaştıkları gibi gıdalarını da kolayca bulabilirler. 6. DOKUNMA Bıyıkların büyük etkisi vardır. Bulanık suda yaşayan balıklar, bıyıklarını dokunarak görme amaçlı kullanırlar. Bıyıklarda tat alma almaçları de mevcuttur.

Balıkların Duyu Organları BALIKLARIN DUYU ORGANLARI 7. ELEKTRİK ALMAÇLARI Elektrikli balıklar kendilerini bir elektrik alanıyla çevrelerler. Bu alan içindeki hareketi hissederler. Savunmada, avlanmada, yön tayininde ve eşlerin birbirini bulmasında etkilidir. Tatlı ve tuzlu sularda yaşayan 500 çeşitten fazla elektrikli balık vardır.

Balık Geçitleri / Tanım Balık Geçitleri Memba Yönlü Balık Geçitleri Mansap Yönlü Balık Yönlendiriciler ve Geçitler

Balık Geçitleri / Tanım BALIK GEÇİTLERİ Balık geçitleri, balıkların yüzerek ya da sıçrayarak geçmeyi düşündükleri yapay akım geçitleridir. Balık geçidi köy yolunun altından geçen basit bir menfez veya büyük bir hidroelektrik tesisi atlayan kompleks bir geçiş sistemi olabilir. Hidrolik mühendisliğinde, bir engelin çevresinden balıkların geçişini sağlamak için tasarlanmış suyoludur. Doğal ya da yapay bir yapıda balık geçişi için yapılan bir yapı veya değişikliklerdir.

Balık Geçitleri / Tanım BALIK GEÇİTLERİ Balık geçitleri, balıkların yüzerek ya da sıçrayarak geçmeyi düşündükleri yapay akım geçitleridir. Balık geçidi köy yolunun altından geçen basit bir menfez veya büyük bir hidroelektrik tesisi atlayan kompleks bir geçiş sistemi olabilir. Hidrolik mühendisliğinde, bir engelin çevresinden balıkların geçişini sağlamak için tasarlanmış su yoludur. Doğal ya da yapay bir yapıda balık geçişi için yapılan bir yapı veya değişikliklerdir.

Balık Geçitleri / Tanım BALIK GEÇİTLERİ Balık geçitleri, balıkların yüzerek ya da sıçrayarak geçmeyi düşündükleri yapay akım geçitleridir. Balık geçidi köy yolunun altından geçen basit bir menfez veya büyük bir hidroelektrik tesisi atlayan kompleks bir geçiş sistemi olabilir. Hidrolik mühendisliğinde, bir engelin çevresinden balıkların geçişini sağlamak için tasarlanmış suyoludur. Doğal ya da yapay bir yapıda balık geçişi için yapılan bir yapı veya değişikliklerdir.

Balık Geçitleri / Tanım BALIK GEÇİTLERİ Nehrin Sürekliliğinin sağlanması bazı türlerin neslinin devamı ve genetik çeşitliliğin sürdürülmesi için hayati önemdedir. Nehir sisteminde baraj alanları genetik izolasyona uğrar, Dikey serbest geçişi engeller, aynı türdeki gen çeşitliliği daralır. Popülasyon dinamiği daha hassas hale gelir. Türlerin göç döngüsünün ve neslinin sürdürülmesi balık geçitlerinin işlevsel bir şekilde yapılması ve işletilmesi ile mümkündür.

Balık Geçidinin Üniteleri Balığı Çağıracak Cazibesel özelikler Geçit girişi Ek su sistemleri Toplama ve Taşıma kanalları Çıkışlar İşletme / Bakım standartları BALIK GEÇİDİNİN ÜNİTELERİ Etkin balık geçidi tasarımı, balık geçidini oluşturan üç temel yapının doğru biçimde tasarlanmasına bağlıdır.

Balık Geçidinin Üniteleri BALIK GEÇİDİNİN ÜNİTELERİ - GEÇİT GİRİŞİ (1) 1. Yeterli miktarda cazibe akımı etkin balık geçidi girişinin en önemli parçasıdır, Balık bu akım sayesinde geçidi bulur ve geçide girer. Giriş yapısı, balığın ulaşabileceği bir noktaya yerleşmeli ve ulaşımı kolay olmalı; baraj ya da santral binasından çok uzakta olmamalı ve ana nehirden çok uzağa ya da kuyruk suyundan çok uzağa yerleştirilmemelidir.

Balık Geçidinin Üniteleri BALIK GEÇİDİNİN ÜNİTELERİ - GEÇİT GİRİŞİ (2) 2. Giriş yapısının hayati önemdedir. Debi şartlarının ve dolayısıyla nehir yüzeyinin değişken olduğu durumlarda, giriş nehir içinde yeterli derinliğe indirilmeli ve düşük akımlarda girişin askıda kalması ve dolayısıyla ulaşılmaz hale gelmesi engellenmelidir. Kuyruksuyu şartlarının iyi çalışılması ve bu duruma göre birden fazla girişi olan balık geçidi tasarımın yapılması da makul bir çözümdür.

Balık Geçidinin Üniteleri BALIK GEÇİDİNİN ÜNİTELERİ - GEÇİT GİRİŞİ 2. Giriş yapısının hayati önemdedir. Debi şartlarının ve dolayısıyla nehir yüzeyinin değişken olduğu durumlarda, giriş nehir içinde yeterli derinliğe indirilmeli ve düşük akımlarda girişin askıda kalması ve dolayısıyla ulaşılmaz hale gelmesi engellenmelidir. Kuyruksuyu şartlarının iyi çalışılması ve bu duruma göre birden fazla girişi olan balık geçidi tasarımın yapılması da makul bir çözümdür.

Balık Geçidinin Üniteleri BALIK GEÇİDİNİN ÜNİTELERİ - GEÇİT GİRİŞİ (3) 3. Geçit girişinde cazibe yaratan ek su sistemini oluşturanlar; Su alma ağzı, İletim Kondüvisi, Kontrol yapısı Çıkış yapısı Dağıtıcı çıkışlardan (Diffusor/ Nozzle) oluşur Dağıtıcı çıkışlar giriş yapısının duvarlarına ya da tabanına yerleştirilir.

BALIK GEÇİDİNİN ÜNİTELERİ - BALIK YOLU Etkin balık geçidi tasarımı için, biyolojik, hidrolojik ve uygulama noktasının fiziksel özeliklerine ihtiyaç duyar. Balık geçitlerinin memba şartlarının değişmesinden kaynaklı debi değişimleri sorun yaratır ve bu nedenle seviye kontrolü faydalıdır. Akım tiplerinin ve bu durumlardaki hidrolik şartlar mutlak suretle düşünülmeli, enerji kırıcı bloklar vb. akım kontrolü yöntemlerinin yardımlarından faydalanılmalıdır. Aşırı debi durumlarında geçiş yolunun nasıl çalışacağı fiziksel modelle denenebilir Balık Geçidinin Üniteleri

Balık Geçidinin Üniteleri BALIK GEÇİDİNİN ÜNİTELERİ - ÇIKIŞ YAPISI (1) Balıklar balık geçidinden su yapısının membasındaki havuza geçişi yön kaybetme, yeni ortamın fiziksel şartlarına uyum sağlama ve yeni ortamın akım şartlarına uyum sağlamak için geciktirme eğilimindedir. Çıkış yapısının doğru şekilde yerleşmesi, balığın bekleme zamanını azaltır ancak membadaki akım şartlarının düzgün bir şekilde çalışılmış olması gerekir. Çıkışlar türbin girişi, dolu savak gibi yapılardan uzak olmalı ve çıkışın olduğu noktada nehir akışı ile aynı doğrultuda düzenli bir akım olmalıdır.

Balık Geçidinin Üniteleri BALIK GEÇİDİNİN ÜNİTELERİ - ÇIKIŞ YAPISI (2) Balıklar memba göçü esnasında kıyı şeridini baz alırlar ve mansaba doğru akan akımı takip ederler. Bu nedenle balık geçidi çıkışlarının Membaya doğru istenilen akım şartları sağlanana dek uzatılması gerekmektedir. Yüzen rüsubatın geçidin girişini tıkamaması için ızgara benzeri yapılar kullanılabilir, ancak bunun düzenli olarak bakımı muhakkak gerekmektedir. Yüzen rüsubatın dolu savağa yönlendirilmesi için ızgara ya da kol (boom) kullanılabilir.

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler Balık yolları balıkların iradeleri ile bir su yapısını aşmalarının tek yoludur. Balık yolları tipleri, doğaya benzer balık yolları ve teknik balık yolları olmak üzere ikiye ayrılır.

BALIK İSTEMİYLE TAMAMLANAN TRANSFERLER DOĞALA BENZER BALIK YOLLARI TEKNİK BALIK YOLLARI Nehre bağlantıda gerekli biyolojik ihtiyaçları üst düzeyde karşılama. Doğala yakın güzel bir görsel uyum Akarsularda yeni yaşam alanları oluşturur. Malzeme nehirlerden doğal olarak elde edilir. Hidrolik ve biyolojik etkinliği araştırılarak geliştirilen mühendislik yapılarıdır. Balık geçitleri Tasarım, boyutlandırma ve izleme, DSI, 2009; FAO, 2002 ; DVWK (DWA), 1996 Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler

Taban rampaları ve meyilli tabanlar Eğimi 1:20 ila 1:30 olan suni yapılardır. Tüm Nehir Genişliğince uzanır. DOĞALA BENZER BALIK YOLLARI Balık Rampaları Eğimi 1:3 ila 1:10 olan suni yapılar. Nehirde bir engel varsa, bir kenarda balıklar için yapılır. Yan Geçit Kanalları Doğal akarsu özelliklerine sahip, baraj, regülatör vb. yan geçitle aşar. Balık geçitleri Tasarım, boyutlandırma ve izleme, DSI, 2009; FAO, 2002 ; DVWK (DWA), 1996 Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Doğala Benzer Balık Yolları

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Doğala Benzer Balık Yolları TABAN RAMPALARI VE MEYİLLİ TABANLAR, BALIK RAMPALARI Eğimi 1:20 veya daha düşük olan yapılardır. (DIN# 4047 Bölüm 5) Rezervuar ile mansap su kotu arasındaki kot farkından oluşan hidrolik yükü eşit biçimde dağıtan düzeneklerdir. Hafif eğimli, düşük meyilli kayalık rampalar nehir sürekliliğinin yeniden sağlanmasında en avantajlı yöntemdir. Kayalık nehir kesimlerinde görülen şartları en iyi şekilde temsil ederler.

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Doğala Benzer Balık Yolları YAN GEÇİT KANALLARI Doğal akarsu özelliklerine sahiptir. Çevreye olumsuz etkisi olmaz, Balık geçişini yeniden sağlamanın en iyi yoludur. Sucul faunadaki bütün canlılar bu yapılardan hem membaya ve mansaba serbestçe geçer. Sabit seviyeli regülatörlerde memba su kotunu muhafaza eder, Kaya dolgu yapılar gömülü kayalık yapılara göre tercih edilir. Beton kullanımı, en alt seviyede olmalıdır.

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Doğala Benzer Balık Yolları TABAN RAMPALARI VE MEYİLLİ TABANLAR Gömülü kayalık yapı (zemin sıyrılarak inşa edilen) Kaya dolgu yapı (gevşek yapılı) Dağınık/basamaklı yapı (yığılmış kayalık yapı)

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Teknik Balık Yolları Havuzlu Yollar Geniş alan, az suya ihtiyacı. Cazibe suyu gerekli. Ice Harbour, Orifisli, Batık savaklı, Orifis+Savaklı, V savaklı tipler. Teknik Balık Yolları Yarıklı Yollar Denil Tipi Balık Yolları Memba su seviyesi değişiminden en az etkilenen tip. Cazibe Suyu Gerekli Fazla çeşitte balığın geçişine uygun. Seviye değişimine uyumlu (±1m) Yüzer Rüsubata Hassas

HAVUZLU YOLLAR En yaygın tiptir. Geniş bir yere ancak az suya ihtiyaç duyar. Dinlenme alanları sağlamalıdır Balıkların geçidin girişini bulması için cazibe akımı gerekli. İki türlü akım görülebilir. Normal şartlarda savaklanan su havuz içine dalar; ancak zıplama alışkanlığı olmayan balıklar için de duraksız akım (streaming flow) alternatifini sunar Havuzlarda su derinliği 20-30 cm, türe bağlı 45 cm ye kadar çıkıyor. Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Teknik Balık Yolları

HAVUZLU YOLLAR En yaygın tiptir. Geniş bir yere ancak az suya ihtiyaç duyar. Dinlenme alanları sağlamalıdır Balıkların geçidin girişini bulması için cazibe akımı gerekli. İki türlü akım görülebilir. Normal şartlarda savaklanan su havuz içine dalar; ancak zıplama alışkanlığı olmayan balıklar için de duraksız akım (streaming flow) alternatifini sunar Havuzlarda su seviye farkı 20-30 cm, türe bağlı 45 cm ye kadar çıkıyor. Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Teknik Balık Yolları

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Teknik Balık Yolları Bu tip için hesaplanması gereken parametreler; Türe Uygun Su Hızı Havuz Boyutları ve Hacmi Havuzlar arası düşü miktarı Havuzlarda su derinliği Orifis, Savak boyutları HAVUZLU YOLLAR

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Teknik Balık Yolları HAVUZLU YOLLAR Nehirdeki Balık türüne özel çalışmalar yapılmalı, türe özel hız nitelikleri belirlenmelidir.

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Teknik Balık Yolları HAVUZLU YOLLAR

DİKEY YARIKLI YOLLAR (1) Dikdörtgen kanalların enerji kırıcı bloklarla bölünmesi ve dinlenme havuzlarına açılmasıyla oluşur. Yarıkların ve havuzların boyutları genişliği ve derinliği akımın kararlılığı için kritik önem arz etmektedir. Akım yarık derinliği, genişliği, su derinliği ve yarıklar arasındaki düşü miktarına bağlıdır. Yarıkların tabanına eşik eklenerek yarık derinliği düşürülebilir ve türbülans seviyesi azaltılır. Havuzlar arası düşü ve Jet biçimi, hedeflenen türe göre seçilmelidir. Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Teknik Balık Yolları

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Teknik Balık Yolları DİKEY YARIKLI YOLLAR (2) Cazibe için ek suya genellikle ihtiyaç duyulur. Havuzlar arası 200-300 mm seviye fakı olması yetişkin yerel türlerin ve somonların göçü için uygundur. Geçidin en büyük avantajı hidrolik olarak çok farklı memba ve mansap derinliklerine kendi kendine uyum sağlayabilmesidir. Dikey yarık tipli su seviyesinin ciddi biçimde değişime maruz kalabileceği durumlarda en verimli geçit tipidir. Başarılı biçimde çalışmanın önündeki en önemli kıstas yarıkların derinliğidir.

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Teknik Balık Yolları DİKEY YARIKLI YOLLAR (2) Cazibe için ek suya genellikle ihtiyaç duyulur. Havuzlar arası 200-300 mm seviye farkı olması yetişkin yerel türlerin ve somonların göçü için uygundur. Geçidin en büyük avantajı hidrolik olarak çok farklı memba ve mansap derinliklerine kendi kendine uyum sağlayabilmesidir. Dikey yarık tipli su seviyesinin ciddi biçimde değişime maruz kalabileceği durumlarda en verimli geçit tipidir. Başarılı biçimde çalışmanı önündeki en önemli kıstas yarıkların derinliğidir.

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Teknik Balık Yolları DİKEY YARIKLI YOLLAR (2) Cazibe için ek suya genellikle ihtiyaç duyulur. Havuzlar arası 200-300 mm seviye fakı olması yetişkin yerel türlerin ve somonların göçü için uygundur. Geçidin en büyük avantajı hidrolik olarak çok farklı memba ve mansap derinliklerine kendi kendine uyum sağlayabilmesidir. Dikey yarık tipli su seviyesinin ciddi biçimde değişime maruz kalabileceği durumlarda en verimli geçit tipidir. Başarılı biçimde çalışmanı önündeki en önemli kıstas yarıkların derinliğidir.

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Teknik Balık Yolları DİKEY YARIKLI YOLLAR (2) Cazibe için ek suya genellikle ihtiyaç duyulur. Havuzlar arası 200-300 mm seviye fakı olması yetişkin yerel türlerin ve somonların göçü için uygundur. Geçidin en büyük avantajı hidrolik olarak çok farklı memba ve mansap derinliklerine kendi kendine uyum sağlayabilmesidir. Dikey yarık tipli su seviyesinin ciddi biçimde değişime maruz kalabileceği durumlarda en verimli geçit tipidir. Başarılı biçimde çalışmanın önündeki en önemli kıstas yarıkların derinliğidir.

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Teknik Balık Yolları DENİL TİPİ BALIK YOLLARI (1) Diğer geçitlere göre daha fazla çeşitte balığın geçişine olanak sağlar. Akım hızlıdır, yoğun bir türbülans ve enerji sönümlenmesi mevcuttur. Balık geçidine giren balık sürekli yüzmek mecburiyetindir, Bu nedenle yüksek düşülü geçitlerde, dinlenme havuzlarının yapılması gerekir. Havuzlar arası mesafe somon balıkları için 10-15 metre; yerel nehir türü balıklar içinse, 5-10 m olmalıdır.

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Teknik Balık Yolları DENİL TİPİ BALIK YOLLARI (2) Eğim somon balıkları için 25 %; yerel nehir türleri için ise 10-15% olmalıdır. Yüksek su iletim kapasitesi; Sedimantasyon problemi yok Yüksek cazibe. Havuzlu balık geçitlerine göre daha geniş akım şartlarına uyum sağlar ve bu nedenle akım ve derinlik kontrolü çok kritik değildir(±1 m). Yüzen rüsubatın geçidi tıkaması ise genel bir sorundur.

Yüksekliği 30 m den fazla olup, balık yolunun tercih edildiği baraj sayısı çok fazla değildir*. Nadir örneklerden bazıları; Itaipu HES (120 m), Pelton Round Butte HES (70 m), North Fork Projesi (61 m), Tongland HES (36 m), *Central Valley, Flood Management Planning Program, Public Draft; 2012 Central Valley Flood Protection Plan; Attachment 9C: Fish Passage Assessment Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Teknik Balık Yolları

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Teknik Balık Yolları Itapiu HES Parana Nehri, Brezilya ve Paraguay Yükseklik : 120 m Yapım Yılı : 1988 Geçit tipi: Doğal + Havuz tipi balık geçidi Uzunluk: 9.92 km Balık geçidi, dünyada halen çalışan en uzun balık geçididir. Farklı bölümlerden oluşan balık geçidi, doğala özdeş tip, yapay havuzlar ve havuz tipi balık geçitleri barındırmaktadır. Aralık 2002 de işletilmeye başladığı dönemden bu güne, 135 ayrı tür balığın geçidi kullandığı gözlenmiş, ancak çalışmalar geçidin üst kısımlarında yaklaşık 80 türün bulunmadığını işaret etmiştir.

North Fork HES Clackamas Nehri, Oregon, USA Yükseklik : 61 m Yapım Yılı : 1988 Geçit tipi: Havuz tip balık geçidi Uzunluk: 2.72 km Balık geçidi, dünyada halen çalışan en uzun havuz tipi balık geçididir (PGE, 2011). Rezervuarda oluşan 6 metrelik salınımlarda çalışabilmektedir. Geçidin debisi 1.2 m 3 /s dir. Geçidin 200. metresinde tuzak yerleştirilmiştir. 1988-1998 arasında taşınan somon balıklarının %34 ü tuzağa alınarak, kamyonlarla memba rezervuarlarına taşınmakta; %66 sı ise geçitte yollarına devam etmektedirler. *PORTLAND GENERAL ELECTRIC Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Teknik Balık Yolları

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemiyle tamamlanan transferler / Teknik Balık Yolları Tongland HES, Dee Nehri, İskoçya Yükseklik : 36.6 m Yapım Yılı : 1934 Geçit tipi: Havuz tip balık geçidi Uzunluk: 1,60 km İmalatından sonra 1960 da balık geçidi rehabilite edilmiş ve havuzlara ulaşım için orifisler yerine üstten akmalı savaklar kullanılmıştır. 1999 da Atlantik somon unun geçebilmesi için üst havuzlara enerji kırıcı bloklar yerleştirilmiştir. Normalde 250 l/s kapasite ile çalışan havuz, Atlantik somonunun geçişi sırasında 800 l/s kapasite ile çalışmaktadır.

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler Balık Asansörü Balık istemi dışında tamamlanan transfer Yükseltme Havuzu Yakala ve Taşı

Nehir üzerindeki engelin büyüklüğü, balığın iradesi ile kullanacağı balık yolu tipini elverişsiz kılabilir. Bu nedenler; %10 civarında olan eğimlerde, balık geçitlerinin boylarının baraj yüksekliğine bağlı olarak aşırı miktarda uzaması, Etek tipi santrallerde balık geçidinin girişinin balıkların doğal toplanma noktalarına yerleştirilememesi, Nehirdeki canlılığın balık geçidini kullan(a)mayan türlerden oluşması (Environment Agency, We are an Executive Non-departmental Public Body responsible to the Secretary of State for Environment, Food and Rural Affairs and a Welsh Government Sponsored Body responsible to the Minister for Environment and Sustainable Development.) Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler

BALIK ASANSÖRLERİ Mekanik yollarla balıkları bariyer üzerinden geçirirler. Balıkların projenin membasına pasif olarak geçmelerini sağlanır. Nehir tesisinin mansabında inşa edilen hazneye cazibe suyu ile çekilirler. Periyodik olarak kapanan mansap kapağı ile yukarı aşağı hareket eden bir havuz içine alınırlar (Environment Agency, We are an Executive Non-departmental Public Body responsible to the Secretary of State for Environment, Food and Rural Affairs and a Welsh Government Sponsored Body responsible to the Minister for Environment and Sustainable Development.) Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler

BALIK ASANSÖRLERİ Mekanik yollarla balıkları bariyer üzerinden geçirirler. Balıkların projenin membasına pasif olarak geçmelerini sağlanır. Nehir tesisinin mansabında inşa edilen hazneye cazibe suyu ile çekilirler. Periyodik olarak kapanan mansap kapağı ile yukarı aşağı hareket eden bir havuz içine alınırlar. (Environment Agency, We are an Executive Non-departmental Public Body responsible to the Secretary of State for Environment, Food and Rural Affairs and a Welsh Government Sponsored Body responsible to the Minister for Environment and Sustainable Development.) Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler BALIK ASANSÖRLERİ Giriş Kapısı Duvar Difüzörü Giriş Kanalı Taban Difüzörü Çıkış Kanalı Üst Havuz Alt Havuz Ayar Vanaları

BALIK ASANSÖRLERİ TERCİH SEBEPLERİ Türe ve akım şartlarına bağlı değiller. Büyük miktarda balık geçişi, Hedef türlerin belirsizliği Nehir yapısının büyük olması Balık geçidi yapılmasının ekonomik olmaması. Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler http://www.panoramio.com/photo/58081875

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler BALIK ASANSÖRLERİ Balıklar, göç sezonunda aşırı kalabalıklaşmayla maruz kalabilir. Benzer yükseklikteki bir merdivenli tipe göre İlk yatırım maliyeti daha düşük; İşletme ve bakım giderleri daha yüksek; Mekanik arızaları daha çok; Büyük barajlarda, maliyeti balık geçitlerine göre çok daha düşük olması en önemli avantajlıdır

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler BALIK ASANSÖRLERİ

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler Keswick Barajı ve HES Sakramanto Nehri, Kaliforniya Yükseklik : 36 m Yapım Yılı : 1950 Geçit tipi: Balık Asansörü Balık kapanı yapının orta kısmında yer almakta, havuz tipi geçidin sonunda kablolu bir kaldırma tertibatı ve 4.5 m 3 lük bir asansör ile taşınmaktadır.

YÜKSELTME HAVUZLARI Yükseltme havuzları, navigasyon havuzlarına benzer biçimde balıkları yükseltirler ve membaya geçmelerini sağlarlar. Cazibe akımıyla bir hazneye toplanan balığın, haznenin mansabındaki kanalın kapanmasının ardından, haznenin bağlı olduğu dikey kanalın dolması ve memba seviyesiyle aynı seviyeye geldiğinde, kanal içindeki balıkları Membaya geçmesine dayanır. Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler

YÜKSELTME HAVUZLARI Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler Ecluses et ascenseurs a poıssons f. Travade* et m. Larınıer, bull. Fr. Pêche piscic. (1992) 326-327 : 95-110 Balık geçitleri Tasarım, boyutlandırma ve izleme, DSI, 2009; FAO, 2002 ; DVWK (DWA), 1996

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler Balık Geçidi Uygulamaları / Balık istemi dışında tamamlanan transferler Ardnacrusha Barajı ve HES Shannon Nehri, İrlanda Yükseklik : 28,5 m Yapım Yılı : 1959 Geçit tipi: Yükseltme Havuzu (Lock) 1959 a Atlantik Somonunun geçişi için imal edilen yükseltme tipli geçit, genel temayül olan eğimli balık yükseltme havuzlarının aksine, dikey bir silindirden teşkil edilmiştir. Gerekli olan cazibe suyu, 70 cm çaplı bir boru ile sağlanmakta, ikiye ayrılan çağırma suyu borusunun bir kolundan gelen su silindirin tabanında sönümlenmekte, diğeri ise giriş ağzında yer almaktadır.

Tasarım Kriterleri YAKALA VE TAŞI İstemli tip geçit imalatının ve sisteme eklenme zorluğu durumlar Aynı havzada kaskat barajlar. Nehir boyunca havzada üreme için uygun bir habitat olmaması. Üreme Alanı Havuz tipi sistemlerden daha az suya ihtiyaç duyar Kurak sezonlarda süreklilik sağlar Araştırma, Gözleme ve Değerlendirme Michel Larinier; Environmental issues, dams and fish migration; Institut de Mécanique des Fluides, Avenue du Professeur Camille Soula, 31400 Toulouse, France Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler

Tasarım Kriterleri YAKALA VE TAŞI İstemli tip geçit imalatının ve sisteme eklenme zorluğu durumlar Aynı havzada kaskat barajlar. Nehir boyunca havzada üreme için uygun bir habitat olmaması Üreme Alanı Havuz tipi sistemlerden daha az suya ihtiyaç duyar Kurak sezonlarda süreklilik sağlar Araştırma, Gözleme ve Değerlendirme Michel Larinier; Environmental issues, dams and fish migration; Institut de Mécanique des Fluides, Avenue du Professeur Camille Soula, 31400 Toulouse, France Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler

Tasarım Kriterleri YAKALA VE TAŞI İstemli tip geçit imalatının ve sisteme eklenme zorluğu durumlar. Aynı havzada kaskat barajlar. Nehir boyunca havzada üreme için uygun bir habitat olmaması. Üreme Alanı Havuz tipi sistemlerden daha az suya ihtiyaç duyar Kurak sezonlarda süreklilik sağlar Araştırma, Gözleme ve Değerlendirme Michel Larinier; Environmental issues, dams and fish migration; Institut de Mécanique des Fluides, Avenue du Professeur Camille Soula, 31400 Toulouse, France Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler

Tasarım Kriterleri YAKALA VE TAŞI İstemli tip geçit imalatının ve sisteme eklenme zorluğu durumlar Aynı havzada kaskat barajlar. Nehir boyunca havzada üreme için uygun bir habitat olmaması Üreme Alanı Havuz tipi sistemlerden daha az suya ihtiyaç duyar. Kurak sezonlarda süreklilik sağlar. Araştırma, Gözleme ve Değerlendirme Michel Larinier; Environmental issues, dams and fish migration; Institut de Mécanique des Fluides, Avenue du Professeur Camille Soula, 31400 Toulouse, France Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler

YAKALA VE TAŞI Oldukça tartışmalı bir yöntemdir. Balık sağlığı ve balık davranışa etkisi ciddi bir problem. Yön kaybı, Hastalık ve ölüm, Göçte gecikme, Yol kaybetme, Stres kaynaklı yumurta bırakma Üreme alanı bulma içgüdüsünün bozulması. Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler

YAKALA VE TAŞI Oldukça tartışmalı bir yöntemdir. İşletme ve finansal açıdan problemli Göçün en yüksek olduğu zamanlarda gecikmeye ve yaralamaya sebep olmadan taşımada kapasitenin az gelmesi, İşlemin maliyetinden dolayı gerekli olandan daha kısa süreli bir taşıma dönemi belirlenmesi Taşıma kamyonlarının aşırı yüklenmesi Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler

Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler Cowlitz Nehri Projeleri Cowlitz Nehri, Washigton Yükseklik : ( 65.5 m, 76.2 m) Yapım Yılı : 2004 Geçit tipi: Yakala ve Taşı Tacoma Enerji tarafından işletilen Cowlitz nehri projeleri Mayfield Barajı (65.5m) ve MossyRock barajlarını içerir (76.2 m). Tacoma enerji, toplama ve taşıma sistemi kullanarak son baharları göç eden yetişkin kral ve Coho somonları Mayfield barajının mansabından alınıp, gelecek jenerasyonun yetiştirilmesi için çiftliklere veya Mossyrock barajının rezervuarına ve diğer komşu nehirlere bırakılır. Taşınan popülasyon 2004 yılında 18000 iken 2012 yılında 112000 e çıkmıştır.

Balık Geçidi Uygulamaları Cle Elum Barajı ve HES Yakima Nehri, Washington Yükseklik : 38 m Yapım Yılı: 1931-1933 Geçit tipi: Havuz tipinden Yakala ve Taşı ya Yapılan ilk balık geçidi yerine, USBR yakala ve taşı sistemi inşa etmeyi planlamaktadır. Balık geçidi yetişkin göçmen balıkları toplanma noktasına davet edecek ve burada yakalanan balıklar kamyonlarla rezervuara taşınacaklardır. Balık geçidinden verilecek su 300 litreden az olup, barajın mansabındaki enerji kırıcı havuzda yer alacaktır. Balık Geçidi Tipleri / Balık istemi dışında transferler

Balık Geçidi Tasarımında Kurallar BALIK GEÇİDİ TASARIMINDA KURALLAR Nehir sistemleri dinamik ve değişken oldukları için, her proje uygulama noktası kendine has tekil karakteristikleri vardır ve her biri balık geçidi tasarımında yeni zorluklar taşırlar. Bu zorluklar yatırımcı, danışmalar ve devlet otoritelerince beraber çözülmelidir. Bazı durumlarda iki tip Membaya göç yapısının imal edilmesi gerekebilir. Tasarım mutlak suretle hedef türe ve özgün saha şartlarını baz almalıdır. Balık geçitleri tasarımında tekil bir çözüm bulunmamaktadır. Özel bir noktaya has balık geçidi tasarımının başarısı, biyologlar ve mühendisler arasındaki kurulacak iyi bir iletişime ve sahanın özeliklerinin titiz şekilde anlaşılmasına bağlıdır.

Balık Geçidi Tasarımında Kurallar BALIK GEÇİDİ TASARIMINDA KURALLAR Nehir sistemleri dinamik ve değişken oldukları için, her proje uygulama noktası kendine has tekil karakteristikleri vardır ve her biri balık geçidi tasarımında yeni zorluklar taşırlar. Bu zorluklar yatırımcı, danışmalar ve devlet otoritelerince beraber çözülmelidir. Bazı durumlarda iki tip Membaya göç yapısının imal edilmesi gerekebilir. Tasarım mutlak suretle hedef türe ve özgün saha şartlarını baz almalıdır. Balık geçitleri tasarımında tekil bir çözüm bulunmamaktadır. Özel bir noktaya has balık geçidi tasarımının başarısı, biyologlar ve mühendisler ve ekologlar arasındaki kurulacak iyi bir iletişime ve sahanın özeliklerinin titiz şekilde anlaşılmasına bağlıdır.

BALIK GEÇİDİ TASARIMINDA KURALLAR Genel olarak kullanılan geçit türlerinin tasarım kıstasları oldukça geneldir; Balık geçidi tasarımcılarının bu tiplere ait biçim ve işlevleri iyi biçimde anlamaları, tek bir balık geçidinin işlevinin ne olacağını ve verili şartlar altında tekil bir türe nasıl uyarlanacağını öngörebilmek için zorunludur. Bu balık geçidinin her ünitesi için geçerlidir. Üniteler; Balığı Çağıracak Cazibesel özelikler Giriş Ek su sistemleri Toplama ve Taşıma kanalları Çıkışlar İşletme / Bakım standartları Balık Geçidi Tasarımında Kurallar

GEREKLİ BİLGİLER BİYOLOJİ Hedef türe özgün yeterli miktarda; Biyolojik bilgiler, Balık bilim mekaniği (ichthyomechanics) Davranış bilgileri MÜHENDİSLİK Su engelinin(bariyer), akarsuyun ve dere yatağının Jeoloji Topografya Havzanın Hidrolojik özelikleri, Eko Hidroloji Hava fotoğrafları; Akım ölçüm verileri de önem arz eder.

GEREKLİ BİLGİLER BİYOLOJİ Hedef türe özgün yeterli miktarda; Biyolojik bilgiler, Balık bilim mekaniği (ichthyomechanics) Davranış bilgileri MÜHENDİSLİK Su engelinin(bariyer), akarsuyun ve dere yatağının Jeoloji Topografya Havzanın Hidrolojik özelikleri, Eko Hidroloji Hava fotoğrafları; Akım ölçüm verileri

Balık Geçidi Tasarımında Kurallar GEREKLİ BİLGİLER Biyolojik Bilgiler Balıkların yüzme performansı Türün gerçek fiziksel ortamda kullandığı işaretler (Benzerler kullanılmalı) Hedef türün hayat evreleri ile kendine has özelikleri Fiziksel boyut Hedef türle alan mücadelesine girecek türler Göz önüne alınmaması gereken türler Yüzme kapasitesi (hız ve dayanıklılık) Balığın Işığa İlgisi Davranış Bilgileri Geçidin yılın hangi zamanında hangi türlerce kullanılacağı, Akım durumuna göre davranışları ve tercihleri, Davranışlara uygun uyarlanacak değişiklikler.

MÜHENDİSLİK GEREKLİ BİLGİLER Hidrolik mühendisliği, balık geçidi tasarımında büyük bir rol oynar. Balık geçidinin çalışmasında gerekli akımların nasıl yaratılacağı, değiştirileceği/oynanacağı ve devamlılığının sağlanacağını bilmek kritik önem içermektedir. Hidrolik veri, türlerin geçide girişini sağlayan doğru geçit girişinin derinliğini belirlemede ve balık geçidinin ihtiyacı olan akımın sağlanması aşamasında önemlidir. Hidroloji ve tasarım debisinin, balık geçidinin çalışmasını sağlayacak en düşük ve en yüksek debiler mutlak suretle belirlenmelidir. Tüm olası akım şartlarında kullanılan balık geçitleri ender olarak tasarlanır. Balık Geçidi Tasarımında Kurallar

BALIK GEÇİTİ TASARIMINDA KISTASLAR (1) VERİ KISTASLARI Planlama için gerekli olan temel verilerin eksikliği. (Topografik haritalar vb.), Göçmen ve yerli balık türlerinin yeterli ve doğru biçimde tanımlanmamış olması, Ölçüm istasyonu olmayan derelerde yapılacak olan yapının (HES) imalatının gecikmemesi için, hidroloji çalışmalarının tahminlere dayanarak yapılması. İhtiyaç duyulan verilerin ya da gerekli uzmanın eksikliği durumu, daha iyi bilinen teknolojilerin ve tasarımın kullanılmasına sebep olur. Balık Geçidi Tasarımında Kurallar

BALIK GEÇİTİ TASARIMINDA KISTASLAR (2) TASARIM KISTASLARI Balık yolu içerindeki su hızı balıkların yüzme kapasitelerinin altında olmalıdır. Akım tipinde ani değişimler ve yoğun türbülans bulunmamalıdır. Dinlenme alanlarının gerekliliği göz önünde bulundurulmalıdır. Balıkları geçide çağıracak miktarda suyun akım şartları cazibeli olarak sağlanmalıdır. İmalatı ve getirisinin fizibilite çalışması yapılmalıdır. * McLeod ve Nemenyi, 1940; Su ürünleri araştırmaları teknik raporu, No:78; Tarım, su ürünleri ve gıda bakanlığı; su ürünleri araştırma dairesi, 1984, ABD Balık Geçidi Tasarımında Kurallar

BALIK GEÇİTİ TASARIMINDA KISTASLAR (3) İŞLETME KISTASLARI Fiziksel ve görsel olarak ulaşılabilir olmalıdır. Otomatik olarak işlemelidir ve insan müdahalesine ihtiyaç duyulmamalıdır. Alüvyon ve yüzey süprüntüsünden etkilenmeden çalışabilmelidir. Düzgün çalışması için derede bulunan mevcut sudan veya balık geçişi için ayrılmış sudan daha fazla suya ihtiyaç duymamalıdır. Bakımı ekonomik olmalıdır. McLeod ve Nemenyi, 1940; Su Ürünleri Araştırmaları Teknik Raporu, No:78; Tarım, Su Ürünleri Ve Gıda Bakanlığı; Su Ürünleri Araştırma Dairesi, 1984, ABD Balık Geçidi Tasarımında Kurallar

BALIK GEÇİTLERİNİN DÜZGÜN ÇALIŞMAMA NEDENLERİ (1) Balık geçidinin düzgün biçimde çalışıp çalışmadığının kontrolü için sorulacak birkaç soru yeterlidir Balıklar geçidi kullanıyor mu? Geçidi kaç balık kullanıyor? Balık Geçitlerinin düzgün şekilde iş görmemesinin üç sebebi vardır; Yetersiz ya da açık olmayan hedefler Kötü tasarım İşletme ve bakımın yetersiz olması Balık Geçitlerinin Düzgün Çalışmama Nedenleri-1

BALIK GEÇİTLERİNİN DÜZGÜN ÇALIŞMAMA NEDENLERİ YETERSİZ YA DA AÇIK OLMAYAN HEDEFLER Yapıya ait herhangi bir hedef konmaması durumunda, etkinliğini doğru biçimde ölçmek mümkün olmaz. Yere göre değişken olabilen hedefler, uzun ya da kısa süreli; direk olarak ölçülebilen ya da doğaya etkisi zamanla geniş biçimde görülen şekilde olabilir. Balık türünü korumak, göçü korumak ya da tehlikede olan bir türe ait yeni bir habitat oluşturmak örnek hedeflerdir.. Balık Geçitlerinin Düzgün Çalışmama Nedenleri-2

BALIK GEÇİTLERİNİN DÜZGÜN ÇALIŞMAMA NEDENLERİ KÖTÜ TASARIM Cazibe akımının eksikliği Hatalı tasarlanmış giriş yapıları Geçit içinde uygun olmayan akım şartları Yüksek türbülans nedeniyle çıkışın batık çalışması Yüksek pürüzlülük sebebiyle akımın azalması ve girişin ulaşılamaz hale gelmesi Akım hızının yüksek olması Akım şartları Balık Geçitlerinin Düzgün Çalışmama Nedenleri-3

BALIK GEÇİTLERİNİN DÜZGÜN ÇALIŞMAMA NEDENLERİ KÖTÜ TASARIM Cazibe akımının eksikliği Hatalı tasarlanmış giriş yapıları Geçit içinde uygun olmayan akım şartları Yüksek türbülans nedeniyle girişin batık çalışması Yüksek pürüzlülük sebebiyle akımın azalması ve girişin ulaşılamaz hale gelmesi Akım hızının yüksek olması Akım şartlarının genel uygunsuzluğu Balık Geçitlerinin Düzgün Çalışmama Nedenleri-3

BALIK GEÇİTLERİNİN DÜZGÜN ÇALIŞMAMA NEDENLERİ KÖTÜ TASARIM Yanlış yerleştirilmiş çıkış yapısı Su yolundaki aşırı sıcaklık farklılıkları Türün ışığa karşı ilgisinin yanlış analiz edilmesi Gölgede bulunmayı tercih eden balıklar Gün ışığı altında hareket etmeyi tercih eden balıklar Işığın belli değerin altına düşmesinde balığın yön kaybı yaşaması Işığın belli değerin altına düştüğünde balığın hareketlerinde yavaşlama Balık Geçitlerinin Düzgün Çalışmama Nedenleri-4

BALIK GEÇİTLERİNİN DÜZGÜN ÇALIŞMAMA NEDENLERİ KÖTÜ TASARIM Türün kokuya karşı ilgisinin yanlış analiz edilmesi Balık davranışı ve balığı yüzme kabiliyeti düşünülmeden tasarım yapılması Balığın nerede yüzmeyi tercih ettiği (Dip, Yüzey, orta) Balığın yüzmeyi tercih ettiği Akım tipi Orifis, yarık vb yapılardan yüzmeyi tercih ettiği tip Dinlenme havuzlarının, dönüş havuzlarının ve enerji kırıcı blokların mutlak suretle biyolojiye, davranışa ve yüzme kapasitesine uyumlu olmaması Balık Geçitlerinin Düzgün Çalışmama Nedenleri-5

BALIK GEÇİTLERİNİN DÜZGÜN ÇALIŞMAMA NEDENLERİ KÖTÜ TASARIM Türün kokuya karşı ilgisinin yanlış analiz edilmesi Balık davranışı ve balığı yüzme kabiliyeti düşünülmeden tasarım yapılması Balığın nerede yüzmeyi tercih ettiği (Dip, Yüzey, orta) Balığın yüzmeyi tercih ettiği Akım tipi Orifis, yarık vb yapılardan yüzmeyi tercih ettiği tip Dinlenme havuzlarının, dönüş havuzlarının ve enerji kırıcı blokların biyolojiye, davranışa ve yüzme kapasitesine uyumlu olmaması Balık Geçitlerinin Düzgün Çalışmama Nedenleri-6

BALIK GEÇİTLERİNİN DÜZGÜN ÇALIŞMAMA NEDENLERİ İŞLETME VE BAKIMIN YETERSİZ OLMASI Balık geçitlerinin etkin ne verimli çalışması düzenli bakıma ve işleyişinin takibine bağlıdır. Balık geçidinin rusubatla tıkanması ya da dolması, hidrolik şartları değiştireceği için verimliliği azaltır. Bazı tip balık geçitleri rusubattan dolayı daha kolay tıkanma eğilimindedir. En iyi şekilde tasarlanmış geçitler bile, eksik bakımdan dolayı çalışmaz hale gelirler. Fish passage technologies : protection at hydropower facilities. OTA-ENV-641 U.S. Government Printing Office, 1995 Balık Geçitlerinin Düzgün Çalışmama Nedenleri-7

MEVCUT DURUM Kuzey Amerika da, Balık asansörleri Balık yükseltme havuzlarına genel olarak tercih edilmektedir. (Clay, 1995). Sacramento Nehrinde yer alan Keswick barajında, yükseltme havuzu yakala ve taşı sisteminin bir parçası olarak çalışmaktadır. Fransa da yapılmış bir çok yükseltme havuzu tipi taşıma sisteminin başarısız olduğuna karar verilmiş ve havuz tipi balık geçitleriyle değiştirilmişlerdir. (Larinier, 2000). Yakala ve taşı sistemi yetişkin balıkları başarılı bir şekilde uzun rezervuarlarda yada birçok rezervuardan oluşan sistemlerde uzun süredir başarılı bir şekilde uygulanmaktadır*. Balık Geçitleri / Mevcut Durum-1

Balık Geçitleri / Mevcut Durum-2 MEVCUT DURUM (2) Yakala ve taşı sistemi, aynı zamanda inşaat sırasında ya da diğer tiplerdeki balık geçitlerinin imalatı sırasında da kullanılmaktadırlar. Yüksek barajlarda, yakala ve taşı sistemi yetişkin göçmen türler için genelde tek uygulanabilir geçiş yöntemidir*. ABD de, Kuzey batı pasifik bölgesinde 30 m den yüksek tüm barajlarda yakala ve taşı sistemi kullanılmaktadır veya kullanılmak üzere tasarlanmaktadır.**. * Larinier and Marmulla; Fish Passes: Types, Principles and Geographical Distribution an Overview, Institut de Mécanique des Fluides, Allée du Professeur Camille Soula, F - 31400 Toulouse, France ** Central Valley, Flood Management Planning Program, Public Draft; 2012 Central Valley Flood Protection Plan; Attachment 9C: Fish Passage Assessment

Balık Geçitleri / Mevcut Durum-3 MEVCUT DURUM (3) Türkiye Cumhuriyeti yasaları, Balık geçitlerini 22.3.1971 tarihli 1380 numaralı su ürünleri kanununa göre Akarsular üzerinde kurulmuş ve kurulacak olan baraj ve regülatör gibi tesislerde su ürünlerinin geçmesine mahsus balık geçidi veya asansörlerin yapılması ve bunların devamlı olarak işler durumda bulundurulması mecburidir şeklinde tanımlamıştır. 1380 numaralı su ürünleri kanunu, 10.03.1995 tarihinde yönetmeliğe dönüştürülmüş ve balık geçitleri ile ilgili mevzuat Baraj gölü, gölet, set gibi tesisler yapılırken balık geçitleri, asansörleri ve balık perdeleri yapılması zorunludur. şeklinde değiştirilmiştir. (www.mevzuat.gov.tr).

MEVCUT DURUM (4) 1953-Seyhan Regülatörü; İlk Balık Geçididir. 1 Günümüzde 592 adet baraj bulunmaktadır. DSİ tarafından yapılan barajların hiç birisinde balık geçidi bulunmamaktadır. 2 Balık Geçitleri / Mevcut Durum-4 1-Balık Geçitleri ve Tasarımı Üzerine Genel Bir Bakış - Esra ÜÇÜNCÜ, Ahmet ALTINDAĞ 2- Balık Geçitleri Ve Türkiye'de Mevcut Durumu - Ramazan Çelebi

MEVCUT DURUM (5) 706 tane HES projesinden sadece 65 inde balık geçidi bulunuyor. Yurt genelinde kurulan 173 regülatörün 33 ünde balık geçidi bulunuyor. İşletmeye açılarak faaliyete geçen 240 adet barajda ise balık geçidi hiç inşa edilmemiş. Balık Geçitleri / Mevcut Durum-5 http://www.denizhaber.com.tr/tatli-su-baliklari-birer-birer-yok-oluyor-haber-51719.htm

MEVCUT DURUM (6) Türkçe en iyi yayın DWA (Almanya Su, Atıksu ve Atık Birliği) nın Türkçeye çevrilmiş Kitabıdır. İnternetten ücretsiz indirilebilir. Bir çok balık geçidi tipi için standart tasarım prosedürleri mevcuttur. Sadece Mansap Göçüne yönelik Bilgileri içerir. Balık türleri ve yaşadıkları bölgeler; verilen örnekler Almanya dan. Türkiye ye adapte edilmesi gerekli. Balık Geçitleri / Mevcut Durum-6

Balık Geçitleri / Mevcut Durum-7 MEVCUT DURUM (7) Türkiye'nin iç sularında 70'i endemik olmak üzere yaklaşık 300 civarından balık türünün yaşadığı belirtiliyor. 25 haziran 2014 de Hesler Ve Balık Geçitleri Çalıştayı Yapıldı. Çevirisi yapılabilecek ve uyarlanabilecek birçok ücretsiz yayın bulunmaktadır.

SONUÇ VE ÖNERİLER Balık geçitleri teknikleri deneysel olarak geliştirilmiş ve deneyimlerden geri beslenmiştir. Balık geçitlerinin balıklar tarafından kullanılmasını etkileyen faktörler; Balık türü Balık büyüklüğü Doğru şekilde planlanması Doğru şekilde tasarlanması Sonuç Ve Öneriler-1

Sonuç Ve Öneriler-2 SONUÇ VE ÖNERİLER Ana göç dönemlerinde türler izlenmeli ve türlere göre tasarım yapılmalıdır. Ana göç dönemlerindeki izlemelerde Türler, Su kütlesi Debi durumları Sıcaklık Engelin memba ve mansabındaki stok yoğunlukları Can suyu miktarı belirlenirken, Suyun aktığı zemin yapısı Göç edecek türün su miktarlarıyla ilişkisi belirlenmiş olmalıdır. Mevsimsel değişimlere bağlı üreme göçlerinin erken ya da daha geç yapılmasına dikkat edilmelidir.

SONUÇ VE ÖNERİLER Balık geçidi tasarımı disiplinler arası bir tasarıma ihtiyaç duyar. Mühendisler, biyologlar, ekologlar ve kurum yöneticileri birlikte çalışmalıdırlar. Yenileme (Renovasyon) ve eskiye dönüştürme (restorasyon) işlerinin birleşimidir. Bir havzadaki balık geçitleri sistematik bir şekilde değerlendirilmelidir. Balık geçidinin verimliliğinin izlenmesi bir standart olmalıdır. Balık geçitlerinin işletme ve bakım prosedürleri bir standart olmalıdır. Sonuç Ve Öneriler-3

SONUÇ VE ÖNERİLER Yüksek barajlarda, genelde havzadaki türlerle ilgili bilgiler eksiktir. Yüzme yetenekleri Göç davranışları Popülasyon büyüklüğü En doğru başlangıç noktası, balık geçidinin mansap kısmına odaklanmaktır. Ulaşabileceği bir noktada giriş, Cazibe suyu sistemi, Bekleme havuzu inşa etmektir. Sonuç Ve Öneriler-4

SONUÇ VE ÖNERİLER Balık geçitlerinin verimliliklerinin bir limiti olduğu unutulmamalıdır. Barajlar balık geçişiyle ilgili oluşturdukları sorunları yanında memba ve mansap yaşam alanlarında Akım, Su kalitesi, Yırtıcı türlerin artışı gibi şiddetli dolaylı etkileri vardır. Göç eden türlerin bir barajdan geçişi ve etkileşimi balık geçişinden çok daha geniş bir bağlamda incelenmelidir. Sonuç Ve Öneriler-5

SONUÇ VE ÖNERİLER Balık geçidi teknolojisindeki en üst düzey ilerlemeler, balık geçidi verimliliğini sistematik biçimde değerlendiren ve izleme sonuçlarının toplanmasını ve raporlaştırılmasını bir görev olarak gören ülkelerde olmuştur. Balık geçidi tasarımı; Tasarım İşletme ve Bakım şartnameleri Geçidi kullanan tür ve geçen balık sayısı takibi olarak bir bütün olarak görülmelidir. Sonuç Ve Öneriler-6

SONUÇ VE ÖNERİLER Üniversitelerde balık geçidi tasarımına yönelik dallar arası dersler açılmalıdır. CE-ENGIN 597F Design of Fish Passage Facilities This course focuses on the engineering evaluation and design of facilities for the passage and protection of aquatic organisms at hydropower projects and other stream barriers. Topics include hydropower, ichthyomechanics, ecohydrology and the design of baffled chute passes, pool-type ladders, fish lifts, and downstream protection devices. Sonuç Ve Öneriler-7

SONUÇ VE ÖNERİLER Mansap yönlü balık geçitleri, membaya tırmanıp yavrulayan balıklar ve yumurtadan çıkan balık yavrularının geri dönmesi için şarttır. Sonuç Ve Öneriler-8