Finlandiya Türkleri ve Türk Hariciyesinin Siyaseti

Finlandiya Türkleri ve Türk Hariciyesinin Siyaseti Yrd.Doç.Dr. Saime Selenga GÖKGÖZ * Özet: Atatürk devrinde Türk-Fin siyasî ve diplomatik ili kilerinin kurulmas n Cumhuriyet in ilân sonras na yerle tirmek mümkünse de Türk hariciyesinin Osmanl devrinden itibaren, Rusya mparatorlu- u nun bir parças olarak bu ülkeye yönelik bilgi takibinin oldu u da Osmanl ar iv belgelerinden anla lmaktad r. Cumhuriyet ayd n Finlandiya ile s n rl da olsa ilgilenmi tir. Atatürk devrinin d siyaset ilkeleri ve bu çerçevede Misak- Millî s n rlar haricinde kalan Türk dünyas na yönelik siyasetleri Finlandiya Türkleri konusunda da tan klanabilir. 19. yüzy l n özellikle ikinci yar s ndan itibaren dil boyunda Nijninovgorod vilâyetinden ekonomik sebeplerle Finlandiya ya göç eden Türk-Tatarlar, 1919 da Finlandiya n n Rusya dan kopmas ve ba ms zl n kazanmas n n ard ndan Finlandiya vatanda konumuna geçmi ler ve bir slâm cemaati olarak hukuken Fin hükûmeti taraf ndan tan nm lard r. Fin hükûmeti nezdinde sivil, dinî, kültürel meselelerini temsil ve millî varl n sürdürebilmek üzere gerekli siyaseti ve faaliyetlerini gerçekle tirmek üzere 1925 te Finlandiya Cemaat-i slâmiyesi olarak örgütlenen Finlandiya Türkleri, 1935 y l nda ise Finlandiya Türkleri Birli i ni kurmu lard r. Söz konusu dönemde nüfuslar hakk nda kesin bir rakam verilemeyen Finlandiya Türkleri Helsinki, Abo ve Tampere de hâlâ varl klar n sürdürmektedir. Finlandiya Türkleri millî kimliklerini korumak üzere kurduklar bu örgütlerle okulla ma i ini ilk sorun olarak görmü lerdir. Bu yönde Tampere de 1930 da kurulan Fin-Türk Halk Mektebini Himâye Cemiyeti, kurulacak ilk mektebe Cumhuriyet hükümetinden ö retmen istemek suretiyle ilk temas da sa lam t r. 1923 ve sonras yeni Türkiye nin geçirdi i kökten de i imi izleyen Finlandiya Türkleri, bu noktada mekteple me meselesinde Türkiye Cumhuriyeti nden destek ve yard m almak üzere harekete geçmi lerdir. Bu makale, Finlandiya Türklerinin yeni Kabe olarak Ankara y kabul etti ine dair bir görü le, Finlandiya Türkleri evrak olarak nitelenen ve Ba bakanl k Cumhuriyet Ar ivi nin çe itli fonlar ndaki belgeleri, Türk hükümetlerinin Finlandiya Türklerine yönelik izledi i siyaseti de baz yönleriyle ortaya koyan yaz malar de erlendirmektedir. Anahtar Sözcükler: Türk-Fin ili kileri, Finlandiya Türkleri, Türk ink lâb, Tatarlar * Hacettepe Üniversitesi Atatürk lkeleri ve nk lap Tarihi Enstitüsü / ANKARA ssgokgoz@hacettepe.edu.tr bilig Güz / 2008 say 47: 1-20 Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Ba kanl

bilig, Güz / 2008, say 47 Giri Yeni Türkiye, Misak- Millî s n rlar haricinde kalan Türk dünyas na ve slâm dünyas na yönelik siyasetlerini, Millî Mücadele ve sonras olmak üzere, ayr karakteristiklerle, politik oldu u kadar ekonomik gücü ölçüsünde, iç ve d yeni yönelimler do rultusunda ç karlar yla ili kili biçimlendirmi tir. 1923-1938 aras sava y llar n da içine alarak Atatürk ün cumhurba kanl ve tabii onun belirledi i d politika ilkeleri do rultusunda Bat Avrupa, Balkanlar, Sovyetler Birli- i ve Yak n Do u- slâm devletleri hatt nda çok yönlü bir d politika yürütülmü tür. Onun ard ndan Cumhurba kan seçilen smet nönü lü II. Dünya Sava- y llar ve 1946 y l çok partili sisteme geçi ve nihayet Demokrat Parti nin 1950 seçimleriyle uzun Cumhuriyet Halk Partisi iktidar ndan sonra iktidara geli i ile Bat ittifak içinde yerini belirleyen Türkiye Cumhuriyeti nin, kendi tarihsel k r lmalar oldu u da bilindi inde, Finlandiya ile ne zaman resmî diplomatik ili ki kurdu u ve hangi seyir içinde bu ili kiyi devam ettirdi i bu makalede ayr nt l olarak ele al nmam t r. Bu, Türk-Fin-siyasî ili kilerinin tarihi içinde ayr bir bahistir. 1 Atatürk dönemi d politikas, bu dönemde kom u ve di er ülkelerle ikili ili kiler hakk nda diplomasi ve siyasî tarih çal malar nda ise, ne Balt k ülkeleri ne de Finlandiya n n dahil oldu u skandinav ülke temsiliyetine bu çerçevede tesadüf edilmedi i hemen belirtilebilir. 2 E er burada Millî Mücadele den ba latarak Türk hariciyesi ifadesini, Cumhuriyet öncesi Osmanl -Türk emperyal hariciyesinin kadro ve yap itibariyle ancak yeniden te ekkülü olarak kavramak mümkünse, Osmanl devletinin, Berlin, Stockholm, St.Petersburg hatt üzerinden sefirlerinin, emperyal Rusya ya 1809 y l nda Finlandiya Büyük Dukal olarak geni bir hukukî muhtariyet ile ba lanan Finlandiya hakk nda malumat sahibi oldu u da dikkate de erdir. Rus yönetiminin tüm 19. yüzy l boyunca izledi i; Finlandiya daki sosyal tabakalar n temsiliyeti ile kurularak, yasama gücüne sahip Diet (Seym) meclisinin ilgas, dolay s yla, I. Aleksandr n ard l üç çar devrinde devam eden muhtar statüsünün kald r lmas, Finlandiya n n da ba ka Rusya vilâyetlerinden biri olarak kabulünü içeren statü de i ikli i yönünde özellikle III. Aleksandr la ba layan ve II. Nikola ile devam eden, bask c, dayatmac ve asimilatif politikalar hakk nda, bu üç emperyal ba kentteki Osmanl elçilerinin aktard bilgiler ve dayand ; 1 Ocak 1862-16 Temmuz 1910 tarihli belgeler, Ba bakanl k Osmanl Ar ivi nin [BOA, stanbul] Hariciye Nezareti Siyasî K s m Evrak Dosya Usulü Envanter Katalogu nda [BOA. HR.SYS] Muhtelif Konular ba l alt nda; 1301/9 ve D-108 numaral dosya içinde, Finlandiya Meselesi olarak tasnife girmi tir. 21 belge, 133 varaktan ibaret bu 2

Gökgöz, Finlandiya Türkleri ve Türk Hariciyesinin Siyaseti dosya yan nda, yine Ba bakanl k Osmanl Ar ivi nin II. Abdülhamid dönemi (1876-1909) evrak n kapsayan Y ld z tasnifinde, Y ld z Perakende Elçilik, ehbenderlik ve Ata emiliterlik Tahrirat (K sm ) Katalogu nda (Y.PRK. E A), 1320-1326 yani 1905-1910 aras nda, St.Petersburg un merkezle tahrirat n n kayda de er ve fakat henüz incelenmemi ve Osmanl perspektifinden emperyal Rusya n n, Bol evik devrimini haber veren bu k zg n zamanlar n n nas l de erlendirildi ine dair yo un, yer yer yorumlu pek çok belge bulunmaktad r. Özellikle be y ll k zaman diliminde, Rusya ahvaline eklemlenen Finlandiya meselesi ya da Finlandiya ahvali hakk nda hususî tahrirat yap lmas bile, Osmanl devletinin St. Petersburg Sefareti nin elçileri d - nda, müste ar, serkatip, 3. katipleri, ata e militerleri ve mütercimleri yani resmî kalemleriyle yaln zca Rusya Türklü ü de il, genel olarak emperyal düzlemde kendisine ko ut olarak kaynayan Rusya hakk nda da bilgi ak n n oldu una i aret eder. 3 Rusya Türklü ü üzerine bu çe it tahrirat ise Kazan ehrinin 1000. y l kutlamalar münasebetiyle Ba bakanl k Osmanl Ar ivince yay nlanan Osmanl Belgelerinde Kazan (Ankara 2005) kitab nda mevcuttur. Rus-Japon Sava n n, muhafazakâr ve milliyetçi Rus matbuat n n Sar Pigmeler olarak a a lad Japonlar n zaferiyle neticelenmesi e er 1905 devrimini h zland ran bir dönüm noktas ise, bu dönüm noktas nda, 1890 l y llardan itibaren Finlandiya, statüsünü tedricen daraltma yönünde hareket eden Rus yönetimine kar, k z llar n da devrimin be i i olarak gördükleri bir özellik sunmaktayd. Fin körfezindeki Sveaborg liman nda k z l bayra çekip, K z l Alay ad yla bir ihtilâl alay olu turup genel grev ilân te ebbüsüyle ba layan süreç, Petersburg kabinesini 1909 Ekimi nde, özel bir komisyon taraf ndan haz rlanan Finlandiya projesini uygulamaya sevk etmi tir. Bu proje, Rusya imparatorlu unun her yerinde geçerli hukukun ay rt edilmeksizin Finlandiya Büyük Dukal nda tatbiki için belirlenen; yönetimden, ekonomi ve maliyeye, kültür ve e itim i lerine çok yönlü siyaset alanlar ndaki muhtemel izlenecek ad mlar içeriyordu. Bu proje 1899 da, Finlandiya da hayata geçirilemeyen ve merkez nezdinde oldu u kadar meselenin uluslararas boyuta da ta nmas na sebep olan askerî kanun de i ikli i dayatmas kar s nda Finlandiya Dieti nin ve halk n ciddî protestosundan sonraki yat - an durumla da ilgiliydi. 1907 de emperyal hükûmet, Finlandiya Dieti nden askerî harcamalara kat lma yönünde yasa kabulünü tekrar dayatm t. 1909 tarihli projenin hükûmet taraf ndan karara ba lanarak Duma ya sunulmas, muhalefet partilerinin oylamay terk etmelerine ra men 2 ye 3 ço unlukla kabul edilmi ti; Rus liberal bas n ise I. Aleksandr n Fin halk na verdi i ye- 3

bilig, Güz / 2008, say 47 minin çi nenmesi kar s nda canl bir protesto yay n ba latm t. Projeye göre, Finlandiya, tüm emperyal harcamalara oldu u kadar, emperyal vergi sistemine de dahil olmu tu. Askerlikten muafiyet kald r lm t. Rus dili her seviyede mecburî olmu tu. Mahkemeler, Rusya n n di er vilâyetlerindeki yarg yetkisiyle i leyecekti. Duma ya dört milletvekili seçebilecek, Devlet uras nda ise, di er Rus olmayan tebaa gibi 2 koltukla temsil edilecekti. Osmanl devletinin St. Petersburg Sefiri Turhan Pa a n n Hariciye Naz r R fat Pa a ya, 3-16 Temmuz 1910 tarihli tahriri d nda Osmanl hariciyesinin Finlandiya meselesi hakk nda daha ayr nt l bilgi sahibi olmas için Turhan Pa a n n tahrire ilâve etti i iki yay n da ayr ca mühimdir. 4 1917 Bol evik devriminin Finlandiya meselesinde ayr bir devreyi beraberinde getirdi i üphesizdir. Ekim 1917 yi izleyen üç ayda, Aral k 1917 de Finlandiya ba ms zl n ilân etmi ve Bol evikler de bunu tan m olsalar bile, Finlandiya 1918 Ocak ay nda K z l ordu i galinden, Helsinki de komünistlerin gerçekle tirdi i darbeden kendini kurtaramam t r. Çarl k ordusunun Fin generallerinden Mannerheim n, I. Dünya Sava n n ma lubu Alman ordusu deste inde dört ayl k direni i ile Sovyet hakimiyetine son verilmi, 1919 Mart nda Anayasa kabul ve Cumhuriyet ilân edilmi tir. 1920 Ekimi nde imzalanan Dorpat antla mas ile Sovyet Rusya, Finlandiya n n ba ms zl n tan m t r (Armao lu 1988: 191). Cumhuriyet Ayd n n n Finlandiya lgisi ve ükufe Nihal in Finlandiya s Beyaz Zambaklar Memleketi Finlandiya, milliyet prensibini neticelendirdi- inde, Anadolu Türklü ü bu prensibe dayanarak, 1922 de nihaî sava a son veren Mudanya Ate kesi ve ard ndan I. Dünya Sava n n galipleriyle, galip olarak masaya oturdu u Lozan konferans ve Misak- Millî s n rlar n kabul ettirdi i Lozan Bar Antla mas sonras, 29 Ekim 1923 te Cumhuriyeti ilân edecekti. Yeni Türkiye de, özellikle Atatürk devri entelektüel temsiliyetin Finlandiya ya ilgisinin; 5 üç Türk yazar n n telif kaleminden ve bir de tercüme eserle s n rl kald anla lmaktad r. Bu ilgide te et geçilmeyen konu ise, gerek bu yazarlar n gerekse Türk Hariciyesinin resmî evrak ndaki adland rma ile Finlandiya Türkleri ; Müslüman Türk-Tatar cemaatidir. Di er yandan bu cemaatin de kendisini saf Tatar etnonimine s k t rmad ve kendisini Finlandiya Türkleri olarak ça rd da dönemin resmî belgelerinden ve yay nlardan anla lmaktad r. 6 4

Gökgöz, Finlandiya Türkleri ve Türk Hariciyesinin Siyaseti Osmanl -Türk kad n hareketinin öncü isimlerinden, edebiyat ve co rafya ö retmenli i yan nda air ve yazar olarak aktivist kimli i ile bilinen Nihal (1896-1973; ayr nt l bilgi için bk. Argun ah 2003), 3 günlük Finlandiya seyahat notlar n, Finlandiya hakk nda dönü ünden sonra getirtmi oldu u kitaplarla da destekleyerek 1935 de Finlandiya ad yla yay mlam t r. Bu eseri, be y l sonra Cumhuriyet in gürbüz çocuklar n yeti tirecek, sporun ve beden terbiyesinin kurumsalla mas nda etkin isimlerin ba nda gelen Ordu Mebusu Selim S rr Tarcan n 1940 tarihli eseri takip eder. Bu eser, Selim S rr n n Cumhuriyet öncesi ve sonras bu üç ülkeye yapt bilimsel amaçl gezilerin gözlem notlar d r. Fakat harf devrimi öncesinde, Finlandiya hakk nda daha erken tarihli biri tercüme di eri telif iki eser daha vard r. lk iki bask s 1928 de eski ve yeni harflerle yap lan, ikinci bask y üstlenen Maarif Vekâleti nin, Vekâletin Talim ve Terbiye Kurulu nun Cumhuriyetin ö retmenleri için yay nlad me hur Terbiye dergisi abonelerine bedava da tt, 3. bask s 1940 da ve 4. bask s 1942 de Kanaat Kitabevi taraf ndan yap lan ve Ali Haydar Taner taraf ndan tercüme edilen Grigoriy Petrof un Beyaz Zambaklar Memleketi Finlandiya eseri. Çok bask s yap lan bu tercüme eserle ilgili ükufe Nihal in de kendi kitab n n giri i Finlandiya y niçin yazd m da aç klad gibi eseri on be y l önce okudu u ve etkilendi i, Finlandiya sevgisinin içinde her gün biraz daha büyüdü ü ve biraz daha kökle ti ine dair sat rlar ilginçtir (1935: 5). Bu noktada Cumhuriyet Türkiyesi ne Türklükbilimi alan nda entelektüelakademik katk s tart mas z bir eser de Abdullah Battal-Taymas n 1928 tarihli çal mas d r. Bu çal mas na Kazan Türklerinin sab k Millet Meclisi 5

Gökgöz, Finlandiya Türkleri ve Türk Hariciyesinin Siyaseti ak tan bu gazetenin, y llarca yorulmadan, imalin bize uzak kalan parçasiyle ve orada ya ayan rkda lar m zla aram zda bir gönül ba yaratmaya u ra rken, Anadolu Türklerinin son büyük devrimine tarafgirli idir ( ükufe Nihal 1935: 80-81). Cumhuriyet ayd n n Finlandiya ilgisi, kar s nda hayranl k besledi i ve esasta kendi gerçekle tirdi i e siz ink lâb anlayabilecek ve tabii takdir edebilecek, Çarl k tan Bol evikli e geçi te ba ms zl n elde etmekle beraber Sovyet lerle kom u olman n dayan lmaz a rl n da duyan politik bir ba lama da yerle ir. Türk-Fin ili kileri, Cumhuriyet devri Hariciye evrak izlendi inde buradaki Türk-Tatar cemaati ile Türkiye aras nda akan malumat n, takip ve yer yer himâyenin, cemaatin yard m, destek talepleri ile s n rl kalmad da görülmektedir. Stockholm Elçisi Rag p Raif Bey in Finlandiya ile akdedilen Ticaret Muahedesi nüshalar n n de i imi için 6 Temmuz da (1932) Stockholm den Helsinki ye gidi iyle 8 Temmuz 1932 de teatinin gerçekle mesi ve Fin Hariciye Naz r Baron Yrjö Koskinen ile görü mesi ve ard ndan Cumhurba kan Svinhufvud taraf ndan kabulünü resmetti i tahrirat, içerik itibariyle Finlandiya n n Türk d siyasetini de erlendirmesi bak m ndan önemlidir. Rag p Raif Bey, Cumhurba kan Svinhufvud ile 15 Temmuz da görü ecektir. 3 gün sonra ise Türkiye 18 Temmuz 1932 de davet edildi i Cemiyet-i Akvam n resmen üyesi olmu tur. Rag p Raif in Fin Hariciye Naz r ile görü mesi bu zemin üzerinde ekillenmi tir: Türkiye nin Akvam Cemiyeti ne girme e daveti için yap lan teklife te ebbüs ve i tirak suretile Finlandiya Hükûmetinin göstermi oldu u bu çok nazikâne dostluk eserine kar Cumhuriyet Hükûmetinin derin tehassüs ve te ekkürlerini beyan eyledim. Mü arünileyh Naz r cevaben: Cumhuriyetin izhar eyledi i hissiyattan Hükûmetinin pek ziyade mütehassis oldu unu, Türkiye nin kom ularile iyi geçinmek ve en mü kül ihtilâflar sureti muslihanede hal hususunda bir çok memleketlere misal olabilece ini i aret eyledikten sonra, bilhassa Balkanlar da oynad m z mühim rolden ve takip eyledi imiz aç k sulh siyasetinden fevkalâde sitayi kâr bir lisanla bahsederek zat devletlerine beslemekte oldu u hürmet ve takdir hislerinin ibla n rica eyledi. 9 Rag f Raif Bey in Svinhufvund taraf ndan resmî kabulünde Fin Cumhurba kan n n beyanat n n sat r ba lar da ayr ca kayda de erdir. Türkiye nin ahvali umumiyesi hakk nda kendisiyle mülâkatta bulan Svinhufvund a Rag p 7

bilig, Güz / 2008, say 47 Raif in aç klamalar ndaki temsil gücü ve kendinden emin olu hâli diplomatik üsluba hükmetmi tir. Rag p Raif Bey, hükûmeti Cumhuriyemizin memleketimizin imar ve milletin refah ve saadeti u runda yapm oldu u icraat ve slahat ve mübeccel Reisicumhurumuz, büyük halâskâr Mustafa Kemal Pa a Hazretlerinin ir adat münevveranelerile milletimizin geçirdi i ink lâb içtimaiyi mü arünileyhe izah eyledim sözlerinin ard ndan Cumhurba kan n n büyük bir alâka ile dinledikten ve memleketimizde yap lan slahat ve icraat ve bilhassa latin hurufat n n kabulü hakk nda fevkalâde takdirkâr bir lisan kulland ktan sonra ifadelerini tahrire yans tm t r. üphesiz harf devrimi, radikalizmiyle Garp medeniyetinin parças olma yönünde siyasî tereddüdü d layan bir de i imdi, Cumhuriyet eliti için Svinhufvund ise, Finlandiya gibi Türkiye nin de belkemi ini çiftçinin te kil etti i, ve haklar tan nmayan bu s n f n yükselmesi için iki memlekette de esasl faaliyetler yap ld n belirtmi tir. Fin Hariciye Naz r ile Rag p Raif görü mesini kuvvetlendiren seviyede Svinhufvund Finlandiya n n da Türkiye gibi aç k ve samimî bir sulh siyaseti takip eyledi i ve Sovyetlerle adem-i tecavüz misak n n bunun en bariz bir misali oldu unu vurgulam, bu görü menin ana temas n n ticaret muahedesi de oldu u hat rlan rsa, Finlandiya n n Türkiye ile e ya mübadelesi esas na dayal ticaretin geli tirilmesini arzu etti ini de beyan etmi tir. 10 Gerçekten de iki sava aras nda, revizyonist-anti revizyonist kampla man n kendini göstermeye ba lad bu y llar, Bat taraf ndan da Sovyetler Birli i nin, uluslararas politik zeminde kendi yaln zl n n d na ç kma yönünde harekete geçti i, kom ular yla da sald rmazl k anla malar yapt y llard. Sovyetler Birli i, 2 y l sonra 1934 te Cemiyet-i Akvam üyesi olacakt. Ba bakanl k Cumhuriyet Ar ivi nin Finlandiya Türkleri Evrak Helsinki, Abo (Turku) ve Tampere kentlerine da lan Finlandiya Türklerinin nüfusu 1930 y l nda kurulan Tampere Fin-Türk Halk Mektebini Himaye Cemiyeti nizamnamesine göre yakla k 800, Zuhur Tahir in 1955 tarihli Finlandiya Türkleri adl risalesine göreyse tahminen 900 olarak verilir. Bu gruba dair Ba bakanl k Cumhuriyet Ar ivi nde s n rl, fakat içeri i itibariyle zengin ve önemli, belki de tart mal belgeler bulunmaktad r. Finlandiya Türklerinin, ükufe Nihal in Türk devrimine tarafgir gözlemlerini do rulayan resmî saptamalar yan nda, özellikle cemaatin okulla ma i i, bunun örgütlenmesi ve kurulacak okullarda, Türkiye de 1928 de kabulü sonras Latin esasl yeni Türk harflerinin kullan lmas üzerine iki ayr yönelimin varl n ; dolay s yla hangi alfabeyle anadilde okuma-yazma ö retilece i meselesi etraf nda cemaatte Arapç -Latinci eklinde bir iç ayr ma oldu unu ortaya koyan belgeler vard r. 8

Gökgöz, Finlandiya Türkleri ve Türk Hariciyesinin Siyaseti Maarif Vekâletinden Ba vekâlete gönderilen 17 May s 1933 tarih ve 1703 numaral tezkerede, Finlandiya n n Tampere ehrinde 1930 da kurulan Fin- Türk Halk Mektebi(ni) Himaye Cemiyeti ad na gelen bir mektuba dayanarak, bütün masraflar Cemiyet taraf ndan temin edilmek üzere, aç lan bu ilk mektebe (1930 y l itibariyle cemaatin ilk mektep ihtiyac duyan 100 çocu u vard r), maa Vekillikçe temin edilecek bir ö retmen gönderilmesi rica edildi i bildirilmi ti. 11 Vekâletin tezkeresinde yabanc memleketlerdeki rkda lar m z n talim ve terbiyesi için aç lm olan irfan müesselerine yard m edilmesi çok ehemmiyetli ve zarurî bir mesele oldu undan buna esasl bir çare bulunmas için bir karar ittihaz istenilmi tir. 12 cra Vekilleri heyetinin 25 May s 1933 tarihli toplant s, reisicumhur Gazi Mustafa Kemal in, vekillerin tamam n n imzalar yla Fin-Türk halk mektebine bir ö retmenin gönderilmesini karara ba lam t r. Bu kararname d nda, söz konusu mektebe, e er gönderildi ise ö retmenin kimli i vs. geli meler hakk nda ba ka bir kay t da yoktur. Finlandiya Türklerinde mektep meselesi odakl bu örgütlenmeden önceki yap, cemaatin özellikle dinî ve medenî (do um, evlilik, ölüm, miras) i lerini Fin hükûmeti nezdinde temsil etmek üzere, Finlandiya da dinî serbestiyetin az nl k hukuku çerçevesinde kabulünün ard ndan (1922) 24 Nisan 1925 tarihinde kurulan Finlandiya Cemaati slâmiyesi (Suomen Muhamettilainen Seurakunta) idi. Finlandiya Cemaati slâmiyesi ile beraber 14 Nisan 1935 te yine Helsinki de kurulan Finlandiya Türkleri Birli i, cemaatin geçen 80 y lda, varl n n sürdürülmesinde etkin kurumlar olarak durmaktad r. Stockholm büyükelçili i kanal yla Finlandiya Türkleri Birli i nin kuruldu u bilgisi al nd ktan sonra, Halk Partisi taraf ndan bu Birlik hakk nda ara t rmas yap lmas da istenmi tir. Hariciye Vekâleti III. Daire Umum Müdürlü ü antetiyle Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterli i ne iletilen Stockholm ç k l 6 Temmuz 1935 tarihli rapor bu ara t rman n sonucudur ve Birli in yasas n da ek olarak sunmaktad r. Halk Partisinin D ar Cemiyetler dosyas na dahil edilece i notu dü ülen Raporda, Finlandiya Cemaati slâmiyesi nin ulusal kültür i lerini korumak yolunda çal maya ve her eyden önce okul i lerini düzeltmeye ve gençli e Türklük ruhunda terbiye verme e u ra maktad r. Maateessüf imdilik tedrisat çok iptidaî bir ekilde yap lmakta ve elan eski Arap harfleri kullan lmaktad r denilmektedir. Cemaati slâmiye nin, artan kültürel ihtiyaçlar kar s nda yetmedi i, ulusal alanda faaliyet göstermek, buradaki Türklerin varl n ve kültürünü korumaktan maada gençli e Türklü ü tan tmak, yad uluslar n Türk tarih ve acununa do ru bak edinmeleri için çal acak olan Finlandiya Türkleri Birli i nin kuruldu unu bildiren raporda, idare heyeti üyelerinin isimleri de zikredilmektedir. 9

bilig, Güz / 2008, say 47 Tampere de 1933 te aç lan mektebe yüksek mebla da ba da yapm olan tüccar brahim Arifulla müdürdür. Bir genel yazman, bir kasadar ve üç tüccar, di eri hukuk fakültesi ö rencisi Ömer Dahir le Birli in dare Heyeti dört üyeden olu mu tur. Elan eski Arap harfleri ile ö retimin yap ld vurgulanan raporun son sat rlar Birli in, Atatürk ü rehber ald na dair Atatürk ün önderli i alt nda yap lan de i imi kendisi için yüksek bir ülkü bilerek bunu yak ndan takib etmek, ö renmek ve gençli i bu ruhta yeti tirmek istiyor. Yak nda yeni Türk harflerinin kullan lmas bu nedenledir. Finlandiya Türkleri memleketimizden çok uzakta ya amakta olmalar na ra men tarihlerinin en umutlu bir ça n ya ad klar n ve büyük önder Atatürk ün gösterdi i yolda yürüyerek bütün Türk acunu ile birlikte parlak bir gelece e kavu acaklar na inan yorlar denilmektedir. 13 Ankara, Türk dünyas n n Bol evik devriminde faal olarak kendi kaderini tayin prensibine dayanarak mücadele eden ve ba ar l olamayan, Türkiye ye s nan siyasîlerin kulland metaforla, Finlandiya Türkleri (-Tatarlar ) için de yeni Kabe dir. Bu asrilik modeli içindeki devrimler de takip edilecektir. Dolay s yla Latin esasl yeni Türk harflerinin cemaat aras nda ana tart ma konusu oldu u aç kt r. Abo ve Tampere de ubeleri de olan Birli in yeni harflere yöneldi i de belgeden anla lmaktad r. Fakat 6 Temmuz 1935 tarihli bu raporun ard ndan 3 y l sonra, Finlandiya daki Tampere cemaatinden tüccar Zinnet. Ahsen Böre taraf ndan Ulus gazetesinin ba muharriri Falih R fk Atay a gönderilen ve Türkiye Riyaseti Cumhur Umumi Katipli i antetiyle Yüksek Ba vekâlete iletilen 18 ubat 1938 tarihli mektup ve ekleri cemaatin içindeki Arapç -Latinci gibi bir ayr man n hatta sanki bir çat mas n n yarat ld na i aret eden bilgileri ve esasl ithamlar içermektedir. Mesele Finlandiya Türklerinin ilk cemaat örgütü olan Finlandiya Cemaati slâmiyesi merkezli inde yap land r lacak mektep (lerde) Türk dilinin ö retilirken bunun hangi alfabe temelinde olaca üzerinedir. Bu sorunun ba lang c Tampere de kurulan Fin-Türk Halk Mektebini Himaye Cemiyeti nin kurulu sürecine kadar gitmektedir. thamlar n yöneldi i iki mühim ahsiyetten biri Rusya Türklü ünün 1905-1918 aras politik hayat nda yeri tart mas z olan Sadri Maksudi dir. Maksudi, 1925 te Türk tabiyetine geçerek Türk dil devrimi ba ta olmak üzere Yeni Türkiye nin kültür meselesine do rudan eklemlenmi tir. Ankara Hukuk Mektebi nin seçkin hukuk profesörüdür, milletvekili de olmu tur. Gazi nin sofras nda özellikle 1932-1937 aras nda yeri sabittir. Türk Dili çin in yazar olsa da 1935 lere damgas n vuran Güne -Dil teorisine derin üpheyle yakla an- 10

Gökgöz, Finlandiya Türkleri ve Türk Hariciyesinin Siyaseti lardand r. Di eri ise Çarl k Rusyas devrinde, dinî teceddüdün önde gelen ismi din bilgini Musa Carullah t r (Bigiyev). Tüccar Zinnet Ahsen Böre nin tasviri ilginç: Türkiye Cumhuriyeti nin yeni harfleri kabulünden sonra cemaatin bir iki y l tereddüt içinde kald n, fakat Cemaati slamiye nin mütevelli heyetinin yeni harfleri kullanmaya ba lad n, yeni harflerle Türk dili okutacak Türk Fin Halk mektebi kurma çal malar na dahi ba lad n, fakat 1934 senelerinde Sadri Maksudi ve Musa Carullah beylerin Helsinki ye gelmesinin ard ndan yeni harflere boykotun ba lad n, Mütevelli Heyetin reisi Zuhur Tahir ba ta olmak üzere bir irket kurularak ve birkaç bin lira toplanarak matbaa sat n al nd ve Finlandiya Türk ne riyat basma evi aç ld n kaydeden Ahsen Böre, matbaa müdürü olarak da Ankara dan Zakir Kadiri nin (Ugan) getirildi ini belirtmektedir. 14 ddialar imdilik kapal kutu, Sadri Maksudi hususî evrak ise suskundur. Adile Ayda taraf ndan yaz lan biyografi çal mas nda bu Finlandiya seyahati hakk nda, bildik teveccüh ifadelerinin d nda bir bilgi yok (Ayda 1991: 194). 15 Ahsen Böre mektubunun sonunda, Bu gün Finlandiya Türklerinin iste i bir dakika geciktirmeden çocuklar n yeni harflere kavu turmakt r savunusu yaparken mutaass p olarak nitelenen Zuhur Tahir Bey ve birkaç arkada n n pek yak nda hatalar n anlayarak ister istemez yeni kurduklar arap harfleri antika olarak Finlandiya müzehânelerinin birine hediye edecektir cümlesiyle ironi de yapmaktad r. Halk ve çocuklar bu faydas z arapl ktan usanm lard r kesin yarg s ve fakat bu muhaliflerin gücü kar s nda, yeni harflerin tesisinin maddî ciheti ve Türkiye den ö retmen ald r lamamas Ahsen Böre nin üstü kapal olarak Türkiye Cumhuriyeti ne de bir ele tiri ve imdat mesaj gibidir. Di er yandan ayn Zuhur Tahir, 1955 y l nda Helsinki de yay nlad Finlandiya Türkleri kitapç n Türkiye Türkçesiyle ve yeni alfabe ile yazm t r. 16 Aç klamalar 1. Türkiye Cumhuriyeti ile Finlandiya ve di er iki Balt k ülkesi Letonya ve Estonya aras ndaki ili kilerin ba lang c 1924 y l na tarihlenir. 1930 larda ise Türk Hariciyesinin Finlandiya n n ba kenti Helsingfors (Helsinki) ile Stockholm Sefareti arac l - yla bilgi ak olmu tur. Bunun öncesindeyse ilk temaslar Var ova elçili i kanal yla yürütülmü tür. Nitekim Ba bakanl k Cumhuriyet Ar ivi [BCA, Ankara], Bakanlar Kurulu Kararlar Fonu nda [Fon Kod. 030.18] yer alan belgelerden ikisi yeni Cumhuriyet hükûmetinin Var ova orta elçisi Yahya Kemal e Finlandiya, Estonya ve Letonya ile dostluk muahedenâmesi imzas için yetki verildi ine dair kararnâmeleri içerir. Hükûmet-i Cumhuriye karar ile Finlandiya ve Letonya hükûmetleri aras nda 9 Kanun- evvel 924 ve 2 Kanun- sani 925 tarihlerinde akdedilmi ve 11

bilig, Güz / 2008, say 47 Var ova da teatisi tekarrür eden muvakkat muahedenâmelerin imzas için Var ova elçisi Yahya Kemal Bey in yetkili k l nd karara ba lanm t r; BCA 030.18.01.01/20.46.8; Kararnâme tarihi 28 Temmuz 926. Di er kararnâme ise asl nda Finlandiya Cumhuriyeti nin Moskova, Estonya n n da Var ova elçilerine ba vurarak Türkiye ile birer dostluk antla mas imzas na talip olduklar na ve bu yönde görü melerin yap lmas için Var ova elçisi Yahya Kemal Bey e Hariciye Vekâletince ve cra Vekilleri Heyetinin 21.9.340 tarihli içtima nda yetki verildi ine dairdir. BCA 030.18.01.01/011.45.8, 21.9.340 tarihli kararnâme. Bu yetkinin verilmesi iki ülkenin birbirini resmen tan mas anlam na da gelecektir. Lozan Konferans nda Türk Heyeti içinde de yerini alan Yahya Kemal, II. TBMM de Urfa Mebusu dur. air kimli inin d nda Lozan la ba layan siyasî hayat Türk Hariciyesinin mensubu olarak devam etmi tir. Onun Var ova elçili i 1926 da ba lam ve üç y l sürmü tür. Kendisinin verdi i bilgiye göre Var ova daki ilk Türk Sefarethanesi Yahudi mahallesindedir, orada iki ay kalan Yahya Kemal, oradan sonra bizzat tutup tanzim etti i Szopena daki Sefarethane de ikamet etmi tir (bk. Banarl 1960: 141). Yine dostluk anla malar d nda bir kararnâme de, Belçika ve di er devletlerle müzakereye memur tayin Ticaret Vekili Ali Cenani Beyefendi nin riyasetindeki heyet-i murahhasan n Finlandiya Hükûmeti ile de müzakereye memur edilmesi ve müzakerat n intac na intizâra alt ay mer i olmak üzere daha sonra imzalanmas 28 Nisan 926 tarih ve 59899/228 say l tezkere ile teklif üzerine cra Vekilleri heyetinin 1 May s 926 içtima nda tasvip ve kabul olunmu tur; BCA 030.18.01.01/018.27.16. Finlandiya ile bu seviyede kurulan ili kilerin daha ileriye ta nd da aç kt r; 9 Haziran 1930 tarihinde Ticaret ve Seyrisefain Muahedenâmesi akdedilmi tir; BCA 030.18.01.02/12.42.5. Finlandiya hükûmeti ile yine ticarî ili kiler noktas nda; alt ay müddetle akit ve 19 Aral k 1933 tarihinde imza ve teati olunan muvakkat Ticaret Anla mas n n imza tarihinden 15 gün sonra meriyete geçmek üzere tasdiki Hariciye Vekâletinin 26/12/933 tarihli ilgili tezkeresi üzerine cra Vekilleri Heyetince 27/12/933 tarihinde tasvip ve kabul olundu una dair de bir kararnâme vard r; BCA 030.18.01.01/ 41.91.4. 2. Meselâ Armao lu 1988, Bilge vd. 1969, Atatürk ün Tamim, Telgraf ve Beyannâmeleri ve Atatürk ün Söylev ve Demeçleri (Ankara, 1989) belge yay nlarda, Macar, Leh, Ukrayna vd. elçi kabul ve resmî ziyaretleri veya ilgili di er ülkelerin millî gün ve bayram tebrikleri ba lamlar nda resmî söylev, demeç ve telgraflar yer alsa da, Finlandiya ile ilgili bu türden bir belge saptanamam t r. 3. Söz konusu bu Osmanl evrak na dayanarak, emperyal Rusya n n Finlandiya Meselesi hakk ndaki makale, Osmanl Hariciye Evrak nda Finlandiya Meselesi ba l alt nda taraf mdan yaz m a amas ndad r. 4. BOA. HR.SYS 1301/9, D-108, 1910.7.16. Sefir Turhan Pa a dan Hariciye Naz r R fat Pa a ya 3/16 Temmuz 1910 tarihli Frans zca tahrir. Bu tahrire ek olan belgeler: Rus resmî görü ünü sunan; Gregoire Evreinow (senateur), Exposé de la Question Finlandaise (St. Petersburg, Imp. Russo-Française, rue des Officiers, no 6, 1910). Di eri ise Finlandiya meselesinde, Finlandiya muhtariyetini savunur 12

Gökgöz, Finlandiya Türkleri ve Türk Hariciyesinin Siyaseti tezin tart ld 26 ubat-1 Mart 1910 tarihleri aras nda Londra da akademik hukukçulardan olu an uluslararas toplant n n yine Frans zca bas l tutanak metnidir; Finlande et Russie Déliberation internationale de Londres 26 Février-1er 1910 (Paris, A. Pedone, editeur de la Revue générale de Droit Internationale public, et du Recueil des Arbitrages Internationaux, 13, Rue Souflot, 13, 1910). 5. Türk nk lâb na ba lanan ve II. Me rutiyet in fikir ikliminde Garpç dü ünce içinde say lagelen, çtihad ve Âti dergilerinde (di erleri bir tarafa) yüzlerce makalenin ve pek çok eserin sahibi Celâl Nuri nin ( leri) (1882-1938), özellikle Âti deki (1918 y l ), Bol- evik devrimiyle ilgili makaleleri, bu devrimi, Osmanl - slâm ve Türk dünyas aç s ndan yerle tirmeleri burada belirtilmeye de erdir. Ayn Celâl Nuri nin biri Balt k, skandinavya ülkelerine; sveç, Norveç, Danimarka ve Finlandiya, Ukrayna y da içine alan Çarl k Rusyas na (Kazan a kadar, Tatar ayd nlar yla s n rl temas ) seyahatlerini, izlenim ve hat ralar n yay nlad iki önemli eseri, Türk ayd n n n Cumhuriyet öncesi Finlandiya ya ilgisi noktas nda kaydedilebilir (bk. leri 1330, 1331). 6. Bu makalede, di er alt ba l kta Finlandiya Türkleri Evrak içinde kullan lan Hariciye ve Halk Partisi evrak ile beraber, Finlandiya mahreçli belgelerde Finlandiya Türkleri kullan m sabittir. Bu ba lamda hem Ankara n n hem de Finlandiya Türk (-Tatar) cemaatinin kendisini nas l gördü ü ve yerle tirdi ine i aret eden u belge aç klamas yeterli gelebilir: 14 Nisan 1935 de Helsinki de kurulan Finlandiya Türkleri Birli i nin (Birli in ismine dikkat!) kurulu haberinin al nmas n n ard ndan Birlik hakk nda Stockholm Elçili inden istenen ara t rma Raporu, bu Raporun Hariciye Vekâleti III. ube Umum Müdürlü ü nden CHP Genel Sekreterli i ne gönderilmesi. lgili üst yaz ve Stockholm Elçisinin Tahriri ve Tahrire ek olarak Birli in Yasas. Stockholm Elçisinin tahriri (2 sayfa), 8113/299, Stockholm/6 Temmuz 1935, Özü: Finlandiya Türkleri hakk nda. Tahrirde dahi Finlandiya Türklerinin ekserisinin anayurdu Edil-Uraldir. kayd. Türk hariciyesine dil- Ural bilinmez bir bölge de ildir, bu Türklük co rafyas n n neresi oldu u, Kazan merkezli inde haf zaya Osmanl dan devral nm t r. Yine Finlandiya Cemaati slâmiye Ba kan Zuhur Tahir in kaleme ald Finlandiya Türkleri risalesi (Helsinki, 1955). Bu risalede dahi Tatar etnonimi kullan m yoktur. Zuhur Tahir de, De t-i K pçak Türklü ünü, Bulgar ve K pçak kar mas na ba layan sürece itibar ederek, imal Türkleri, ya da dil-ural stiklal hareketinin haricteki siyasî lideri Ayaz shakî yi, ya da Battal-Taymas n Kazan Türkleri ile beraber bu co rafyay etnonimler üzerinden okumaktan sak nm olsa gerektir. 19. yüzy la tarihlenen Osmanl metinlerinde ise bu sahadan göçlerle ilgili kay tlarda, geldikleri yer (Kazan, Orenburg, Saratov..) yaz ld gibi, do rudan Kazan muhacirin-i slamiyesi, Kazan Tatar muhacirleri, Kazan muhacirleri adland rmalar esast r. St. Petersburg Sefaretinden ilgili evrakta ise (Rusya Türkleri hakk nda malumat veren çe itli tahrirat) Rusya da mütemekkin ahaliyi slâmiye, Rusya Müslümanlar, Kazanl, Tatar muhacirleri ve Tatarlar için kurulan Rus emperyal kurumlar na at fla da Tatar kullan m vard r; msl: Tatar mekatibi mü- 13

bilig, Güz / 2008, say 47 fetti i, Tatar lisan. Tüm bu saptamalar için bk. Osmanl Belgelerinde Kazan, s. 14, 16 ve özellikle Muhacirler ve skân k sm ndaki belgeler. 7. Battal-Taymas n ve ça da Sovyet kar t Türk siyasî muhaceretinin önemli isimleriyle kader birli ini kaleme ald, Bol evik devrimini gören ve ya ayan bir entelektüel aktivist olarak üç y l, 1917-1919 aras n Rusluk ve Rusya Türklü ü aç s ndan bu ç lg n devrim tablosunu resmetti i iki hat rat vard r (1947, 1962). Ali Birinci, Abdullah Battal-Taymas n külliyat n (yaln zca kitaplar de il, özellikle as l mesle i itibariyle gazeteci olarak binleri bulan makaleleri) ortaya koyabilmek için M s r, Kazan, stanbul hatt nda ciddî bir mesai gerekti ini ve onu Kazan diyar n n bnülemin i olarak niteler. A.Battal-Taymas hakk nda vefayatlar d nda, herhâlde yegâne biyografi çal mas n n da sahibidir bk. Birinci 2005: 171-195. 8. Birinci, Battal-Taymas n D i leri Bakanl ndaki dosyas n (Dosya No. 5300.) ve Emekli Sand Dosyas n (Dosya No. 75508) kullanm t r. 1925 Kas m nda Türkiye ye gelen Battal-Taymas, stanbul da iki y l n doldurmadan Ankara n n daveti üzerine Matbuat Umum Müdürlü ü ne mütercim namzedi memurlu uyla gelmi, 15 Haziran 1927 de çal maya ba lam t r. 7 Aral k 1931 tarihinden itibaren ise Hariciye Vekâletinin mütercimlik kadrosuna geçmi, 1947 y l nda ya haddinden emekliye ayr lm t r. Birinci 2005: 188-189. Gerçekten de Hariciye Vekâleti nin Rusluk dosyalar nda Battal-Taymas n ismine rastlamak mümkündür. Bu konuda bk. Gökgöz 2004: 1321-1332, dipnot 25. Yine onun Matbuat Umum Müdürlü ü ve Hariciye Vekâleti mesaisi, Türkiye deki Türk siyasî muhacir ne riyat na da katk lar n beraberinde getirmi tir. Yak n dostu ve Azerbaycan stiklâl Hareketi nin hariçteki lideri Mehmed Emin Resulzâde nin 1923-1927 aras nda stanbul daki Azerbaycan Türk siyasî muhaceretinin ilk yay n organ [ve hatta Zeki Velidî Togan ve Osman Hoca n n liderli inde ç kar lacak olan Türkistan muhaceretinin sesi Yeni Türkistan dan da (1927) önce tüm Rusya Türklü ü nün stanbul daki siyasî muhaceretteki ilk yay n organ ] Yeni Kafkasya ya Kazanl müstear yla Finlandiya dan yaz lar göndererek Türk matbuat na dahil olan Battal-Taymas n daha sonra da yine Resulzâde nin ba yazarl nda stanbul da ayl k yay nlanan Odlu Yurt ta (Mart 1929-Temmuz-A ustos 1931, 31 say ) Beynelmilel Hayattan k sm n yönetti i külliyat aç s ndan belirtilmeye de erdir. Odlu Yurt un Beynelmilel Hayattan k sm, ilk say dan itibaren ba lam, I. y l nda (Y l I, Cilt I, 1929-1930, Say 1-12) yaln zca 3. 7. say lar nda yer almam t r. II. y l nda (Y l II, Cilt II, 1930-1931, Say 13-25) ise yaln zca 13., 14. ve 18. say lar nda yer alm t r. Abdullah Battal ilk say da A. B. imzas yla bu k sm yönetmi olsa da, sonraki say larda A. Bat. k saltmas n kullanm t r. 18. say da ise herhangi bir imza yoktur. Yine ayn derginin Matbuat ve Kitabiyat k sm nda imzas olmasa da katk s oldu u tahminden uzak de ildir. 9. BCA Ba bakanl k Muamelât Genel Müdürlü ü Evrak [Fon.Kod. 030.10], BCA 030.10/246.665.4, Stockholm Elçili inin 4 A ustos 1932 tarih ve 5542/343 numaral tahrirat sureti, s.1. T.C Hariciye Vekâleti Ticarî ler ube II. Müdürlü ü 14

Gökgöz, Finlandiya Türkleri ve Türk Hariciyesinin Siyaseti antetli, Finlandiya Reisicumhurunun beyanat na dair hulasal, Ankara 11 Eylül 1932 tarihli Ba vekâlete tahrir. 10. BCA 030.10/246.665.4, lgili tahrir, s. 2. 11. Cemiyetin Dahili Nizamnâmesinin 3. maddesinde: Mektebin program ve te kilât Fin köy ilk mekteplerinin (iki senelik ilk mektep, dört senelik yukar ilk mektep) program ve te kilât n n ayn d r. Yaln z mektepte H ristiyan dinî tedrisat yap lmaz ve ilaveten Türkçe, Türk tarih ve co rafyas ve slam dini tedris olunur. eklinde aç klanmaktad r. 14 Maddelik Nizamnâme metninin ard ndan Finlandiyede Türk Fin mektebinin lazuminin sebebi ba l kl (5-8) k s mda, Cemiyet kurulmas giri iminden önceki ilk mektep meselesi, cemaat içinde bu mesele üzerinde söz ve dü- ünce birli in sa lanmas ndaki güçlükler bütün aç kl yla tart lmaktad r. Daha önce de zikredildi i gibi Ahsen Böre imzal mektubun leffi olan bu nizamnâme ve ilgili k s mdaki aç klamalara göre Finlandiya da ö retim ça ndaki Türk çocuklar Fin ve Sviç ( sveç, sveççe ikinci resmî dildir) ilk ve orta okullar nda okumaktad rlar. Vatanda olunan ülkenin resmî dilini bilme (kullanma, bu dilde sosyalle me ve kültürlenme) ve bu yolla entegre olma ( Fin ve Sviç mekteplerinde okuyarak medenî terbiye al yorlarsa da ) ve fakat dinî ve millî aidiyetini, kimli ini de koruma Cemiyetin temel hassasiyetidir. 10-15 aileli Tampere ve Helsinki gibi merkezlerde dahi çocuklar n Fin ve sveç mekteplerine gönderen ailelerin, bu ehirlerde rehberleri, programlar olmad için mektep taraf ndan Türkçe ö retmeni bulundurulamamas da ayn metinde belirtiliyor. Fin e itim sisteminde farkl kültürden çocuklara belirli saatlerde anadili ö retimi için ö retmen tayini hakk n n cemaate verilmesi, ya da bunun talep edilmesi meselesi cemaatin örgütsüzlü ü ile ili kilendiriliyor. Helsinki, Abo ve Tampere de be alt haftal k geçici kurslar açman n k smen bir çözüm oldu u, fakat bu noktada program, kitap ve ö retmen sorununun devam etti i de belirtiliyor. Fakir ailelerin çocuklar n buralara dahi gönderemedi i de not ediliyor. Bu bir tür gerekçe yaz da (Ahsen Böre kaleminden?) milli ve dini i de hususi dü manl klar ç kar lmal, milli ve dini [metinde bu iki kelime büyük punto] terbiyeden mahrum kalan halk m z n çocuklar için bir can bir ten olarak muhakeme etmeli ifadelerine yer verilmektedir. Bu metin bir birlik ça r s d r, cemaatin aç lacak mektebe maddî himayesinin sa lanmas istenmektedir. Cemaat, 1928 y l nda, kütlevî olarak kurban bayram nda Helsinki de bir araya gelerek (100 ki i) ciddî tart malar sonunda, imamlar n da oluruyla, bir yer bulunup mektep kurulmas na karar vermi, Cemiyeti slamiye nin Mütevelli heyetinden tüccar smail Arifulla 35.000 Fin mark /900 dolar hibe edece inin sözünü vermi tir. Bir di er toplant bir nikâh vesilesiyle Lapeenranta da gerçekle mi, dinî temsiliyetten müderris Alimcan dris Bey ve Finlandiya imam Veliahmet Hakim Finlandiya da Türk çocuklar n n milliyet ve dinlerini muhafaza için ilk mektep tesisinden ba ka çare olmad n söylemi lerdir. Hibe edilen paradan öte, mektep 15

bilig, Güz / 2008, say 47 ad na maddî imkânlar n s n rl oldu unu bildiren bir itirazc grubun ortaya ç kt da ayn metinden anla l yor. Cemiyeti slamiye Mütevelli Heyeti ile Fin Türk Halk Mektebini Himaye Cemiyeti nin Mektep Heyeti aras nda ciddî gerginli in ya and bu süreçte, Himaye Cemiyeti, Dahili Nizamnâmeyi 8 Kanunuevvel 1930 da 16

Gökgöz, Finlandiya Türkleri ve Türk Hariciyesinin Siyaseti yap p idare eflerini kutlamak telgraflar da çekmekteler ifadeleri Cemaat liderli- inin çeli kisini (Ahsen Böre ye göre ikiyüzlülü ü ) ortaya koyan sat rlard r. Di er taraftan Ahsen Böre, Falih R fk ya yazd mektubun sonunda, mektubu matbuatta yay nlamak isterse, kendisinin ad n yazmamas n Finlandiya dan Mektup demekle yetinmesini rica etmekten kendini alamaz. Ahsen Böre, mektubun i e yararl k noktas nda aç kça ne redilmeyebilece ini de dü ünmektedir. Nitekim Finlandiya Türkleri nin, Türkiye Cumhuriyeti nin resmî ve millî bayramlar n kutlama geceleri tertip ettiklerini ilgili bir belge tan klamaktad r. Hususî kutlama mektuplar da Stockholm Elçili i kanal yla Ankara ya iletilmektedir. Finlandiya Türkleri Birli i Ba kan brahim Arifulla imzal, Elçiye hitapla yaz lan mektup suretinde 1937 y l Cumhuriyet Bayram n n Finlandiya cemaati aras nda nas l kutland anlat l r; Ba ka Türkler gibi Finlandiya Türkleri de Helsingfors da yeni Türkiye nin kurulu ve cumhuriyet bayram n büyük bir samimiyetle ve sevinçle tes id ettiler. 29.10 tarihinde 19.30 dan 23:00 e kadar devam eden içtimalar nda ate in nat klar söylendi, Ulu Atatürk ün terceme-i hali, Türk devletinin mücadele ve kurulu tarihi, ve Türkiye de ba ar lan ink lâb n e sizli i anlat ld ve cumhuriyet bayram kutland.. sat rlar na yer verilir. Ahsen Böre nin itham n n muhataplar ndan Zakir Kadiri Ugan n takdimiyle Atatürk e, Ba bakanl k a, Mare al Fevzi Çakmak a büyük bayram münasebetiyle sonsuz ve derin sayg lar n arz etmek hususunda elçiye ba vurulmas na da karar verilmi tir. Hariciye Vekâletinden Ba vekâlete gönderilen ilgili mektup sureti, BCA 030.10/197.350.19, 7.1.938 tarih. 15. Ayda, babas n n Finlandiya seyahatini 1932 sonbahar olarak kesin tarihlendirmiyor. Ahsen Böre de 1934 senelerinde tarihini veriyor. 16. Finlandiya Türkleri Evrak olarak nitelenen bu makalede kullan lan belgelerden yaln zca bir tanesi Demokrat Parti iktidar dönemine tarihlenmektedir. Ba vekil Adnan Menderes e Finlandiya Cemaati slamiye Reisi s fat yla Zuhur Tahir in, 3.10.1959 tarihli mektubuna verilen cevaba 24.11.1959 tarihli te ekkür yaz s d r. Cemiyetin antetli ka d na yaz lan (Fince kar l : Suomen Muhamettilainen Seurakunta, adres) Te ekkür metni k sa ve özdür. Zuhur Tahir in imzas n n yan na ve Cemiyetin damgas vurulmu tur (Daire damga, ortada ay-y ld z etraf nda eski harfler Finlandiya Cemiyeti slamiyesi, bu yaz n n etraf nda Fince kar l : Suomen Muhamettilainen Seurakunta). Konu, daha önceki ilgili mektupta yap lan bir maddî yard m, destek ba vurusudur. Cemiyet in in a ettirece i bir bina için, Ba vekâlet 1960 y l bütçesinden be bin sterlin tahsisat ay rm t r. Büyük memnuniyet ve derin bir sevinç uyand ran bu haber kar s nda Cemaatin Reisi Zuhur Tahir in Finlandiya Türkleri ad na sarf etti i te ekkür ifadeleri burada aktar labilir; onlar n dinî ve millî varl klar n korumak yolundaki çal malar na göstermi bulundu unuz alâkan n maddî k ymeti yan nda manevî k ymeti bizim için sonsuz büyüktür BCA. Ba bakanl k Özel Kalem Müdürlü ü Evrak [Fon Kod.030.01], BCA 030.01/124.793.4. 17

bilig, Güz / 2008, say 47 Kaynakça Ba bakanl k Cumhuriyet Ar ivi (BCA, Ankara) Bakanlar Kurulu Kararlar Fonu (Fon. Kod. 030.18) 030.18.01.01 / 20.46.8; 030.18.01.01 / 011.45.8; 030.18.01.01/ 018.27.16; 030.18.01.01 / 41.91.4; 030.18.01.02 / 12.42.5; 030.18.01.02 / 36.39.16; Ba bakanl k Muamelât Genel Müdürlü ü Evrak (Fon.Kod.030.10) 030.10 / 246.665.4; 030.10 / 246.663.8; 030.10 / 197.350.19 Ba bakanl k Özel Kalem Müdürlü ü Evrak (Fon.Kod.030.01) 030.01 / 124.793.4 Cumhuriyet Halk Partisi Evrak (Fon.Kod.490.01) 490.01 / 605.93.3 ARGUN AH, Hülya (2003), ükufe Nihal: Bir Cumhuriyet Kad n, Ankara: Akça. ARMAO LU, Fahir (1988), 20. Yüzy l Siyasî Tarihi (1914-1980), 5. bask. Ankara: bankas Yay. AYDA, Adile (1991), Sadri Maksudi Arsal, Ankara: Kültür Bakanl. BANARLI, Nihad Sami (1960), Yahya Kemal in Hat ralar, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Yahya Kemal Beyatl Enstitüsü Ne riyat : 2. BATTAL -Taymas, Abdullah (1928), Rusya dan Ayr lan Milletler (Estonlar, Lati ler, Litvanyal lar, Finler ve Lehler), Ankara: Türk Ocaklar Merkez Heyeti Matbaas. (1962), Ben Bir I k Ar yordum, stanbul: Tan Gazetesi Ve Matbaas. (1947), Rus htilalinden Hat ralar, stanbul. Güven Bas mevi. B LGE, Suat vd. (1969), Olaylarla Türk D Politikas (1919-1965), 2. bask, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fak. B R NC, Ali (2005), Abdullah Battal-Taymas: Kazanl bir Alimin Hayat Hikâyesi, Journal of Turkish Studies/Türklük Bilgisi Ara t rmalar, 30/1, 171-195. GÖKGÖZ, Saime Selenga (2004), stanbul-paris Hatt nda Türkistan Siyasî Muhacir Yay nlar nda (1927-1939) Atatürk mgesi, V. Uluslararas Atatürk Sempozyumu, 8-12 Aral k 2003, Ankara: Atatürk Ara t rma Merkezi, 1321-1332. LER, Celal Nuri (1930), imal Hat ralar, stanbul Matbaa-i çtihad. (1331), Kutub Musâhabeleri, stanbul: Matbaa-i çtihad. ÜKUFE Nihal (1935), Finlandiya, stanbul: Yayl. y. TAH R, Zuhur (1955), Finlandiya Türkleri, Helsinki: Tekijä. TARCAN, Selim S rr (1940), imalin Üç rfan Diyar, Finlandiya- sveç-danimarka, stanbul: Ülkü Bas mevi. 18

The Finland Turks and Turkish Foreign Policy Assist.Prof.Dr. Saime Selenga GÖKGÖZ * Abstract: It is possible to argue that the political and diplomatic relations between Turkey and Finland were established after the foundation of the Turkish Republic. However, Ottoman archives reveal that even during the Ottoman period Turkish diplomats were interested in collecting information on Finland, which was then a part of the Russian Empire. The intellectuals of the Republic were also interested in Finland, though to a limited extent. During Atatürk s presidency, the Finland Turks were a concern of Turkish foreign policy regarding the Turkish world remaining outside the boundaries set by the Turkish National Pact (Misak- Milli). During the second half of the 19 th century the Turkish Tatars, who emigrated due to economic reasons from the city of Nizhny Novgorod along the Volga River to Finland, became Finnish citizens following the independence of Finland from Russia. They also gained the Finnish government s recognition as a Muslim community. In 1925 the Finland Turks founded a society called Finlandiya Cemaat-i slâmiyesi in order to maintain their national existence and to communicate their civil, religious and cultural problems to the Finnish government. In 1935 they founded yet another society, Finlandiya Türkleri Birli i. Today the Finland Turks still live in the cities of Helsinki, Turku, and Tampere. Schooling has been one of the major concerns of the societies founded by the Finland Turks for the purpose of preserving their national identity. In this regard, Fin-Türk Halk Mektebini Himâye Cemiyeti, which was founded in 1930, contacted the Turkish government to appoint Turkish teachers to the first school to be opened for the Finland Turkish community. The Finland Turks have maintained this kind of contact with the Turkish government since the days of the early Republic. This article adopts the view that the Finland Turks regard Ankara as the new Kaaba and evaluates a variety of documents and correspondence found in the Turkish Prime Ministry National Archives in order to shed light on various Turkish governments foreign policy concerning Finland Turks. Key Words: Turkish-Finnish relations, Finland Turks, Turkish reforms, The Tatars * Hacettepe University, Institute of Atatürk s Principles and the History of the Turkish Revolution / ANKARA ssgokgoz@hacettepe.edu.tr bilig Autumn / 2008 Number 47: 1-20 Ahmet Yesevi University Board of Trustees

... * : -.,,. -. 19 -. 1919.,,. 1925,,. 1935..,.. 1930 -.., 1923,.,,. : -,,, *,./. ssgokgoz@hacettepe.edu.tr bilig osen# 2008 Výpus: 47: 1-20 Popeçitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi