T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ BİLGİ TOPLUMU STRATEJİSİ EYLEM PLANI KAPSAMINDA TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI NIN İNCELENMESİ UZMANLIK TEZİ Hatice GÜNDÜ GENÇPINAR MART - 2012 İSTANBUL
T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ BİLGİ TOPLUMU STRATEJİSİ EYLEM PLANI KAPSAMINDA TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI NIN İNCELENMESİ UZMANLIK TEZİ Hatice GÜNDÜ GENÇPINAR Tez Danışmanı Konya Mevlana Müzesi Müdürü Yusuf BENLİ Mart 2012 İSTANBUL
Hatice GÜNDÜ GENÇPINAR tarafından hazırlanan BİLGİ TOPLUMU STRATEJİSİ EYLEM PLANI KAPSAMINDA TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI NIN İNCELENMESİ adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Yusuf BENLİ (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.
KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Hatice GÜNDÜ GENÇPINAR Tez Konusu : Bilgi Toplumu Stratejisi Eylem Planı Kapsamında Türkiye Kültür Portalı nın İncelenmesi Tez Danışmanı : Yusuf BENLİ Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum. / /2012
SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplayıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim../.../2012 Hatice GÜNDÜ GENÇPINAR Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı
ÖNSÖZ Öncelikle tezim için verdiği destekten dolayı tez danışmanım Konya Mevlana Müzesi Müdürü Sayın Yusuf BENLİ ye teşekkürü borç bilirim. Beni bugünlere getiren, yetiştiren aileme her zaman yanımda oldukları için çok teşekkür ederim. Ayrıca göstermiş olduğu manevi desteğin yanında, çalışmalarım sırasında yaptığımız fikir alışverişleri ve konu hakkındaki öneriyle tezime katkı sağlayan değerli eşim Sayın Emin GENÇPINAR a müteşekkirim. Hatice GÜNDÜ GENÇPINAR Topkapı Sarayı, Mart 2012 i
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... ii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... v TABLOLAR, RESİMLER ve ŞEKİLLER DİZİNİ... vi GİRİŞ... 1 1. Tezin Amacı, Kapsamı ve Yöntemi... 2 2. Konuyla İlgili Kaynak ve Araştırmalar... 3 BİRİNCİ BÖLÜM BİLGİ TOPLUMU 1. BİLGİ TOPLUMU 1.1. Bilgi Kavramı... 5 1.2. Toplumsal Yapılar... 6 1.3. Bilgi Toplumu Kavramı... 7 1.4. Bilgi Toplumunun Davranışları, Alışkanlıkları... 9 1.5. E-Kültür Kavramı... 11 1.6. Küreselleşme Kavramı... 13 1.7. E-Devlet, E-Dönüşüm, Sosyal Dönüşüm... 14 İKİNCİ BÖLÜM ii
BİLGİ VE İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ 2. BİLGİ VE İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ 2.1. BİT Kavramı... 17 2.2. BİT ve Küresel Rekabet... 18 2.3. Portal Kavramı... 19 2.3.1. Portal Türleri... 20 2.3.2. Kullanıcıların Portallardan Beklentileri... 23 2.3.3. İyi Bir Portalın Özellikleri... 24 2.3.4. Web Portalın Oluşturulması... 25 2.3.5. Portalların Amaçları... 25 2.4. Kültür Portalı Kavramı... 26 2.5. Dünyadan Örnek Kültür Portalı Uygulamaları... 27 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BİLGİ TOPLUMU VE TÜRKİYE 3. BİLGİ TOPLUMU VE TÜRKİYE 3.1. E-Dönüşüm Türkiye Projesi... 28 3.2. Bilgi Toplumu Stratejisi ve Ek i Eylem Planı... 30 3.2.1. Bilgi Toplumu Stratejisinin Temel Amaç ve Hedefleri... 31 3.2.2. Bilgi Toplumu Stratejisinde 7 Temel Stratejik Öncelik... 32 3.2.3. Eylem Planı... 34 3.2.4. Türkiye Kültür Portalı nın Bilgi Toplumu Stratejisi ve Ek i Eylem Planındaki Yeri... 35 3.3. Bilgi Toplumu İstatistikleri... 35 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM KÜLTÜR PORTALI iii
4. TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI 4.1. Kültür Portalının Amacı... 37 4.2. Kültür Portalının Önemi ve Yararları... 37 4.3. Hedef Kitlesi... 38 4.4. İlgili Kuruluşlar... 38 4.5. Kategoriler ve İçerik... 38 4.6. Servisler... 39 4.7. Teknolojik Alt Yapının ve İçeriğin Oluşturulması... 39 4.8. BTS Eylem Planı Kapsamında 13. No lu Eylemin Gerçekleşme Durumu 40 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ... 43 KAYNAKÇA... 46 ÖZET... 50 ABSTRACT... 51 ÖZGEÇMİŞ... 52 iv
SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ agm. Adı geçen makale ACM Association for Computing Machinery AR-GE Araştırma-Geliştirme BİT Bilgi ve İletişim Teknolojileri BT Bilgi Teknolojileri BTD Kalkınma Bakanlığı Bilgi Toplumu Dairesi BTK Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu BTS Bilgi Toplumu Stratejisi Der. Derleme DPT Devlet Planlama Teşkilatı E-birey Elektronik birey E-devlet Elektronik devlet E-kültür Elektronik kültür E-posta Elektronik posta İNETD İnternet Teknolojileri Derneği ODTÜ Orta Doğu Teknik Üniversitesi PLEIADI İtalya Elektronik Açık ve Kurumsal Edebiyat Arşivleri Portalı s. Sayfa TDK Türk Dil Kurumu TKP Türkiye Kültür Portalı TÜBİTAK Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu ULAKBİM Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi Vb. ve benzeri YÖK Yükseköğretim Kurulu v
TABLOLAR, RESİMLER VE ŞEKİLLER DİZİNİ Tablo 1.1 Sanayi Toplumu ile Bilgi Toplumunun Karşılaştırılması.... 11 Tablo 3.1 Ülkelerin Bilgi Toplumuna Hazır Olma Durumu (Networked Readiness)... 36 Tablo 3.2 Türkiye'nin Bilgi Toplumuna Hazır Olma Durumu (Networked Readiness)... 36 Resim 6.1 BTS Sosyal Dönüşüm Pojeleri Değerlendirme Tablosu... 412 vi
GİRİŞ Yirmi birinci yüzyılda bilgi kavramı anlam ve içerik bakımından değişime uğramıştır. Sanayi toplumu yerini bilgi toplumuna bırakmıştır. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin hızla ilerlemesiyle sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş ivme kazanmıştır. Bununla birlikte bilgiye erişim, bilginin işlenmesi, kullanımı ve yönetimi çok büyük bir önem kazanmıştır. Küreselleşme olgusunun gelişiminde önemli etkisi olan bilgi ve iletişim teknolojilerindeki yenilikler, ekonomik ve sosyal yaşamın her alanını ve toplumun tüm kesimlerini çeşitli yönlerden etkisi altına almakta; kamu yönetimi yaklaşımlarını, iş dünyasının iş yapma usullerini ve bireylerin yaşamlarını derinden etkilemekte, bir başka ifadeyle toplumsal bir dönüşüme neden olmaktadır. Yirmibirinci yüzyıla şimdiden damgasını vuran bu teknolojiler, yeni bir toplumsal dönüşüme yani bilgi toplumu na da zemin oluşturmaktadır (1). Bilgi toplumuna dönüşmek Türkiye ye geleceğin dünyasında varlığını sürdürebilme imkanı verecektir ve ülkede yaşam standartlarını yükseltecektir. Bu sebeple Türkiye nin diğer ülkelerle arasındaki bilim ve teknoloji açığını kapatarak çağdaş dünyaya entegre olması, kalkınma yarışından kopmaması ve hızla ilerlemesini sürdürmesi bir zorunluluktur. Türkiye nin bilgi toplumuna entegrasyonu kapsamında çalışmalar başlatılmıştır ve devam etmektedir. Türkiye nin bilgi toplumuna dönüşüm sürecinin koordinasyonu amacıyla yürütülen e-dönüşüm Türkiye Projesi kapsamında hazırlanan ve 2006-2010 dönemini kapsayan Bilgi Toplumu Stratejisi (BTS) ve ek i Eylem Planı, 2006/38 sayılı Yüksek 1 DPT, Bilgi Toplumu Stratejisi (2006-2010), Temmuz 2006, s.1
Planlama Kararı ile onaylanmış ve 28 Temmuz 2006 tarihinde Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir (2). BTS ve ek i Eylem Planı nda Sosyal Dönüşüm projelerinde 13 nolu eylem olarak yer alan Türkiye Kültür Portalı Projesi nin sahipliği Kültür ve Turizm Bakanlığına verilmiştir. Bu proje Türkiye nin kültürel birikiminin, tarihi ve sanatsal zenginliklerinin yurtiçinden ve yurtdışından erişilebilecek ve bilgi paylaşımında bulunulabilecek interaktif bir ortam aracılığıyla sunumunu amaçlamaktadır. Tezin Amacı, Kapsamı ve Yöntemi Bu tezin amacı; Türkiye Kültür Portalı internet sitesinin, T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı nın Temmuz 2006 da yayınladığı BTS Ek i Eylem Planı (2006-2010) dokümanında tarif edilen beklentilere uygun olarak hizmete alındığının gözden geçirilmesi, sistemin eksikliklerinin tespiti ve yapılabilecek katkıların neler olabileceği konularını ele almaktır. Bu çalışma; portal, kültür portalı, bilgi toplumu, bilgi toplumu stratejisi, eylem planı, bilgi ve iletişim teknolojileri, sosyal dönüşüm başlıkları altında araştırma sunmaktadır ve bu başlıklara ait her türlü bilgi ve belge dahilinde sınırlı kalmıştır. Çalışmada, gerekli verileri toplamak ve tanımları yapabilmek amacıyla belgesel tarama yapılmış ve betimleme yöntemi kullanılmıştır. Belgesel tarama ile, araştırma sırasında yararlanılan kaynaklar tespit edilmiştir. Belgesel tarama; var olan kayıt ve belgeleri inceleyerek veri toplamaktır (3). Betimleme, olayların, varlıkların, kurumların, grupların ve çeşitli alanların ne olduğunu betimlemeye, açıklamaya çalışan incelemelerdir. Bununla mevcut durumlar, koşullar, özellikler aynen ortaya konmaya çalışılır. Betimleme 2 DPT, BTS Eylem Planı (2006-2010) Değerlendirme Raporu Rapor No:5, Mart 2010, s.1 3 Karasar, Niyazi. Bilimsel Araştırma Yöntemi Kavramlar İlkeler Teknikler. Ankara: Bilim Yayınları, 1999, s.199 2
araştırmaları, mevcut olayların daha önceki olay ve koşullarla ilişkilerini de dikkate alarak, durumlar arasındaki etkileşimi açıklamayı hedefler (4). Konuyla İlgili Kaynak ve Araştırmalar Araştırma için gerekli olan teorik bilgilere ulaşabilmek amacıyla literatür taraması yapılmıştır. Taramada kullanılan online yayınlar şunlardır: YÖK Tez Kataloğu ACM Digital Library TÜBİTAK ULAKBİM Google Akademik ODTU Kütüphane Kataloğu Bilkent Üniversitesi Kütüphane Kataloğu DPT Kütüphanesi Worldcat Yayın Paylaşma ve Arama Motoru EMERALD Veritabanı PLEIADI Arşivi E-Prints in Library and Information Science Springerlink Yayın Arama Motoru Mendeley Yayın Paylaşma ve Arama Motoru IEEExplore Elektronik Kütüphanesi İNETD Arama Motoru Ankara Üniversitesi Açık Erişim Sistemi Türk Kütüphaneciliği Web Sitesi, ISSN: 1300-0039 Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi Web Sitesi Tarama yapılırken kullanılan konu başlıkları ve anahtar kelimeler şunlardır: 4 Kaptan, Saim. Bilimsel Araştırma ve İstatistik Teknikleri, 10.bs. Ankara: Rehber Yayınevi, 1995, s.143. 3
Kültür Portal Kültür portalı Culture portal Bilgi Bilgi toplumu Küreselleşme E-dönüşüm E-devlet E-kültür E-culture BİT BT Sosyal dönüşüm Information Society 4
BİRİNCİ BÖLÜM BİLGİ TOPLUMU 1. BİLGİ TOPLUMU Bilgi Kavramı Türkçede bilgi dediğimizde aklımıza üç farklı ifade gelebilmektedir. Bunlardan birincisi bilginin veri olarak anlaşılmasıdır. Bu ifade bilgi göstergesinin en alt basamağında yer almakta ve işlenmemiş ham bilgi anlamına gelmektedir. İkinci olarak da enformasyon anlaşılabilmektedir. Bununla da kast edilmek istenen ise; orta basamakta yer alan ve herhangi bir biçimde işlenmiş ve iletilen veriler anlamına gelmektedir. Son olarak da en üst basamakta konuşlanmış bulunan seyrek olarak üst bilgi terimi ile de belirtilen akıl süzgecinden geçmiş, kişisel algı, duygu, sezgi, deneyim, gözlem, değerler, yükümlülükler ve üretim sonuçları ile birleştirilmiş, iş süreçlerinde kullanılmaya hazır bilgiden de bahsediliyor olabilir (5). Yirmi birinci yüzyılda, hızla gelişen teknolojiler ve değişen gereksinimler bilgiye olan ihtiyacı, bilgiye erişimi, bilginin iletimini, bilginin işlenmesini, bilgi kullanımını ve bilgi yönetimini ön plana çıkarmıştır. Bilgi ağlarının gelişmesi sonucu, bilginin uluslararası denetimi, erişimi ve paylaşımı kolaylaşmıştır. Artık, basılı formatı olan veya olmayan her türlü bilgiye, bilgi ağları yoluyla erişim kolaylıkla gerçekleşebilmektedir. Bu gerçekleşme hangi uzaklıkta olursa olsun birkaç saniyeyi aşmamaktadır. Bu ağlar yoluyla bilginin dağıtımı 5 Çınar, İkram. Eğitim Örgütlerinde Bilgi Yönetimi. (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Hacettepe Üniversitesi, SBE. 2002.
kolaylaşmakta, belge ve bilgiler ihtiyaç sahiplerine teknolojinin sunduğu nimetler olarak kısa sürede ulaşmaktadır (6). Çağımızın en önemli özelliği toplumun bilgi üretme kabiliyetidir. Üretilen bilgi, kaydedilir, değerlendirilir, geliştirilir ve paylaşılır. Bilgi; konuşma, metin, resim, kaliteli ses ve hareketli görüntü ve benzeri şekilde depolanmaktadır. Bilginin depolanması işlenmesi, iletişimi ve saklanması iletişim ve bilgisayar teknolojileriyle yapılmaktadır. Tüm yüksek teknoloji ürünlerinin üretiminde olduğu gibi bilgi teknolojileri ürünlerinin de AR-GE desteği olmadan uzun süreli ve sağlıklı bir şekilde üretilmesi mümkün değildir (7). Toplumsal Yapılar İnsanlık tarihi geçmişten günümüze kadar üç önemli sosyal ve ekonomik aşamadan geçmiş ve dönüşüme uğramıştır. Bunlar tarım toplumu, sanayi toplumu ve bilgi toplumudur. Bu yaklaşıma göre, toplumsal gelişmenin ilk dönüm noktası tarımın ortaya çıkması, ikincisi ise sanayi devrimidir. Günümüzde toplumların çoğu tarım, sanayi ve ileri sanayi aşamalarını yaşarken, küreselleşme bazında egemen olanların bilgi toplum aşamasında oldukları bilinmektedir (8). Tarım toplumunda toprak ve işgücü, sanayi toplumunda sermaye merkezi bir öneme sahip iken, bilgi toplumunda bilgi stratejik bir kaynak haline gelmiştir (9). 6 Yücel, İsmail Hakkı. Bilim-teknoloji politikaları ve 21. yüzyılın toplumu. Ankara: DPT. Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü. Araştırma Dairesi Başkanlığı, Temmuz 1997. 7 Yücel, İsmail Hakkı. agm., s.28 8 http://www.egitisim.gen.tr/site/arsiv/50-16/272-bilgi-yonetimi.html 9 http://bilgitoplumu.blogspot.com/2006/10/bilgi-anda-bilgi-toplumu-ve-bilgi.html#_ftnref16 6
Sanayi toplumunun ortaya çıkmasındaki en önemli etken; buhar makinesi, elektrik, içten yanmalı motor gibi enerji teknolojilerinin bulunmasıdır. Bilişim teknolojilerinin ortaya çıkıp hızla gelişmesi de benzer bir etkiyi yeni oluşan toplumda oluşturmuştur (10). Teknolojinin çeşitlenmesi ve teknolojinin hammaddesi olan bilginin her alanda kullanılması sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişi sağlamıştır. Sanayi toplumuna ait olan bireyler ihtiyaçlarını genellikle maddi ürünlerle karşılamaktadır. Bilgi toplumunun üyesi ise bilgiyi üretme ve kullanma konularına yoğunlaşmaktadır (11). Sanayi toplumunda gerçekleştirilen maddi üretim, bilgi toplumunda yerini bilgisayarlara ve bilişim teknolojilerine dayalı bir üretime bırakmıştır. Üretilen her yeni bilginin paylaşılması ve toplumun yararına sunulması gerekmektedir. Bazı yazar ve düşünürler ile gelecek bilimciler şu anda girmekte olduğumuz dönemi farklı şekillerde tanımlamışlardır. Bu yeni toplumsal yapıyı Daniel Bell Endüstri Sonrası Toplum, Peter F. Drucker Bilgi Toplumu, Zbigniev Brzezinski Teknokratik Çağ, John Naisbitt ve Patrico Aburdane Büyük Yönelimler Çağı ve Y. Masuda ise Enformasyon Toplumu olarak nitelendirmişlerdir (12). Bilgi Toplumu Kavramı Toprak ve sermayenin temel üretim girdisi olmaktan çıkması, bunların yerine bilginin temel üretim girdisi olduğu toplumsal form, bilgi toplumu olarak tanımlanmaktadır. Üretimde olağanüstü bir artış sağlayan da organize bilimsel 10 http://bilgitoplumu.blogspot.com/2006/10/bilgi-anda-bilgi-toplumu-ve-bilgi.html#_ftnref16 11 Aydemir, Nilgün. Bilgi Çağında Öğrenen Organizayonlar ve Kariyer, İktisat-İşletme ve Finans Dergisi, 1999, s.29. 12 http://bilgitoplumu.blogspot.com/2006/10/bilgi-anda-bilgi-toplumu-ve-bilgi.html 7
bilgidir. Ayrıca, teknoloji bilimsel bilginin üretim ortamına uyarlanması olarak önemli bir işlev görmektedir (13). Bir başka yaklaşımla, bilgi toplumu bilginin sermaye, hammadde, enerji ve insan gücü gibi üretim unsurlarından biri haline dönüştüğü, ekonomide hammadde ve ürün olarak kullanıldığı, herkes tarafından paylaşıldığı ve toplum içerisinde kültürel bir değer olarak kabul edildiği ve bilgi-iletişim teknolojilerinin her alanda kullanılmaya başlandığı toplum yapısıdır (14). Bilgi toplumunun doğası, bilgiye erişimin herkese açık olmasını gerektirmektedir. Diğer bir ifadeyle ise, çeşitli ülkelerin ve Birleşmiş Milletler deki kuruluşların politika belgelerine bakıldığında bilgi toplumu; sosyo-ekonomik faaliyetlerin giderek etkileşimli sayısal iletişim ağlarının katılımıyla veya bu iletişim ağların yoğun kullanımıyla gerçekleştirilmesi yanında bu amaçla kullanılan her türlü teknolojinin ve uygulamanın üretilmesi olarak tanımlamaktadır. Bu tanım; elektronik ticaretten, uzaktan eğitime; devlet-yurttaş ilişkilerinin sürdürülmesinden, firmaların üretim ağlarına kadar tüm sosyo-ekonomik alanlara etkileşimli sayısal ağların katılması ve bilgi ve iletişim sektörü olarak tanımlanan uluslararası pastadan pay alınması anlamına gelmektedir (15). Bilgi Toplumu, küresel çapta kabul gören tek bir tanımı bulunmamakla birlikte; bilginin kendisinin veya bilginin üretilmesine, işlenmesine, dağıtılmasına yönelik faaliyetlerin ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel alanlarda temel girdi ve güç kaynağı olarak kabul edildiği toplumları tanımlayan bir terimdir. Bilgi Toplumu, Sanayi 13 Erkan, Hüsnü. Bilgi Uygarlığı İçin Yeniden Yapılanma, İmge Kitabevi, Ankara, 2000, s.144-145. 14 Rukancı, Fatih ve Hakan Anameriç. Bilgi Toplumu ve Toplumun Bilgilenmesine Kütüphanelerin Rolü, Kütüphaneciliğin Destanı Uluslararası Sempozyumu Bildiriler, http://acikarsiv.ankara.edu.tr/fulltext/165.htm, 2004. 15 TÜBİTAK. Bilgi Toplumu Politikaları Üzerine Bir Değerlendirme (Dünya ve Türkiye), Eylül 2002, s.22. 8
Çağından Bilgi Çağına geçiş ile gündeme gelmiş olup, ulusal, bölgesel veya küresel çapta Bilgi Toplumuna dönüşümü hedefleyen pek çok çalışma yürütülmektedir (16). İletişim ve Bilişim döneminde teknoloji sayesinde bilgi üretimi önem kazanmıştır. Sanayi toplumunun maddi ürünü yerini artık bilgi üretimine bırakmıştır (17). Bilgi toplumunun amacı, ekonomik kalkınma ve sosyal gelişmeye bilim ve teknolojinin etkisinin artırılmasıdır. Bilginin elde edilmesi ve işlenmesi sonucunda, yeni teknolojiler üretilmektedir. Üretilen teknolojik bilgiler insanların hayat standardını yükseltirken bireyin tek başına iş yapması kolaylaşmakta ve hızlanmaktadır. Birey için tüm bu kolaylıklar olurken toplumda yalnızlaşmakta, ancak, yaşama standartı yükselmektedir. 21. yüzyılda bireyin bu yalnızlığına çözüm bulmak için yeni organizasyonların devreye girmesi gerekecektir (18). Bilgi Toplumunun Davranışları, Alışkanlıkları Gelişmiş ülkelerde şekillenen ve tüm dünya ülkelerini kısa zamanda etkisi altına alan bilgi toplumundaki gelişmeler yeni bir dünya görüşü ve yaşam felsefesini beraberinde getirmektedir. Bilginin ve bilgi teknolojilerinin hızla gelişmesiyle şekillenen bilgi toplumu; ekonomik, siyasal, sosyal ve kültürel alanları da etkilemektedir. Bu kapsamda bilgi ve bilişim teknolojileri de bireyler, kamu kurumları ve özel sektör işletmeleri tarafından takip edilmesi gereken önemli unsurlardır. Sanayi toplumu ve bilgi toplumu karşılaştırması Tablo 1.1 de gösterilmektedir. İki toplum yapısı arasındaki farklar şu şekilde özetlenebilir: Sanayi toplumunun ulusal düzeydeki fiziksel sermayeye dayalı maddi üretimi, bilgi toplumunda yerini küresel 16 BTK. http://www.tk.gov.tr/bilgi_teknolojileri/bilgi_toplumuna_donusum/index.php 17 Kocacık, Faruk. Bilgi Toplumu ve Türkiye, Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 27, No:1, Mayıs 2003. 18 YÜCEL, İsmail Hakkı. Bilim-teknoloji politikaları ve 21. yüzyılın toplumu. Ankara: DPT. Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü. Araştırma Dairesi Başkanlığı, Temmuz 1997, s.27. 9
bilgi sermayesine ve bilgi üretimine bırakmıştır. Sosyal yaşam kitlesel olmaktan bireysel olmaya dönüşmüş, bireyler kendilerini ömür boyu sürecek bir eğitime adamış, sanayi toplumunun kitleler arası uzlaşı anlayışı, bireylerin kendi katılımları ile farklı kaynaklardan bilgi edinip kendini geliştirme anlayışına meyil etmiştir. İnternet ve bilgisayar teknolojisi, yazılım araçları sayesinde veri paylaşımı yaygınlaşmış, bireylerin kendilerini tanıma, tanımlama ve dışarıya ifade etme yetileri ön plana çıkmıştır. Bu durumda kaynak bulmak, kaynağın doğruluğunu araştırabilmek ve güncel olayların farkında olabilmek kişileri daha aktif birey olmaya itmektedir ve bu durum toplumları, sosyal toplum olmaktan bilgi toplumu olmaya doğru ilerlemeye zorlamaktadır. Bilgi teknolojileri; ekonomiyi, siyaseti, medyayı, insanları, ülkeleri, hayatı etkilemektedir, bu etkileşim sonucunda bu kavramlarda bilginin gücünden doğan yenilenmeler ortaya çıkmaktadır. Örneğin; bulut bilişim kavramı ile iş gören firmaların iş gücü artmakta, insan emekleri azalmakta, buna karşılık kurum içi bilgi paylaşımı kolaylaşmakta, bu durum firmanın daha aktif rol oynayıp ekonomik güç kazanmasını sağlamaktadır. 10
Tablo 1.1 Sanayi Toplumu ile Bilgi Toplumunun Karşılaştırılması (19). EKONOMİK SİSTEM SOSYAL SİSTEM SİYASAL SİSTEM TEKNOLOJİK SİSTEM SANAYİ TOPLUMU Ulusal Ekonomi Fiziksel sermayeye dayalı ekonomi Endüstriyel organizasyonlar Sembolik kâğıt para hâkimiyeti Çekirdek aile Güvenlik sağlayıcı kurumlaşmalar Uyumluluk, seçkinlik, sosyal sınıf... Kitleselleştirilmiş dönemsel eğitim Uluslararası çatışma ve polarizasyon Merkeziyetçilik Ulus devlet Güvenlik amaçlı yönetim Mekanik teknoloji devrimi İş gücünü ikame eden makineler Montaj hattına dayalı üretim teknikleri Görsel ve yazılı basın-yayın araçlarına dayalı iletişim sistemleri BİLGİ TOPLUMU Küresel Ekonomi İnsan kaynaklarına ve bilgi sermayesine dayalı ekonomi Bilgi tabanlı organizasyonlar Dijital para hâkimiyeti Birey merkezli farklı aile biçimleri Bireysel yetenekli geliştiren kurumlaşmalar Bireysellik, çeşitlilik, katılımcılık... Bireyselleştirilmiş ömür boyu öğrenim Uluslar arası uyum ve küresel bazda siyasal entegrasyonlar Adem-i merkeziyetçilik Küresel ve bölgesel organizasyonlar Yurttaş odaklı yönetim Bilgi teknolojileri devrimi Beyin gücünü geliştiren bilgisayarlar Bilgi ve yönetim teknolojilerine dayalı üretim teknikleri İnternet ve dijital teknolojilere dayalı iletişim sistemleri E-Kültür Kavramı E-kültür kavramını tanımlamadan önce kültür kavramını tanımlamak gerekir. Kültür; tarihsel, toplumsal gelişme süreci içinde yaratılan bütün maddi ve manevi değerler ile bunları yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanılan, insanın doğal ve toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların bütünüdür (20). Kültürün bir diğer tanımı ise şöyledir; bir topluma veya halk topluluğuna özgü düşünce ve sanat eserlerinin bütünüdür (18). E-kültür, toplumun eğitim yapısı ve genel kültürü birikimiyle doğrudan ilişkili olup teknoloji kullanımının düzeyi olarak özetlenebilir. Teknoloji kullanımında ekonomik kısıtların bulunmadığı varsayılmıştır. Özellikle, bilgi ve iletişim teknolojisi 19 http://www.egitisim.gen.tr/site/arsiv/50-16/272-bilgi-yonetimi.htm 20 TDK. www.tdk.gov.tr 11
ürünlerinin toplumu oluşturan bireyler tarafından benimsenmesi ve hayatı kolaylaştırmak amacıyla kullanılması e-kültür seviyesinin bir göstergesidir. E-kültürün yüksek olduğu toplumlarda bireylerin bilgi toplumunun birer üyesi olduğu sonucuna varılabilir. E-kültür toplumların geleneksel toplum yaşamından bilgi toplumu na geçişi ile ilgili bir olgu olarak da tanımlanabilir. Bu yönü ile e- kültür doğrudan bilgi toplumu oluşumunun vazgeçilmez şartıdır. Bilgi toplumunda toplumsal dinamiklerin çeşitliliğinin artmasının yanı sıra, bilginin etkinliği de önemli seviyede artmaktadır. Bilginin kolay erişilir, kapsamlı ve sürekli güncel olabilmesi bireylerin gelişiminde ve farkındalık düzeylerinin artmasında belirleyici olmaktadır. Böylece, bireyler, kamu organizasyonlarından daha fazla beklentilerde bulunmakta, bir anlamda demokratik haklarını anlıyor ve savunuyor olmaktadırlar. Bir başka deyişle gelişmişlik temeli oluşmaktadır. Bireylerin, bilgi toplumunun birer üyesi olduğu sonucuna varılabilmesi için aşağıdaki koşulların sağlanması gerekmektedir. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin yeni ürünlerinin benimsenmesi, Bu ürünlerin gerçek amacı doğrultusunda kullanılması, Yeni ürün ve yaklaşımlara açık olunması, Yeterli bilgi kaynağına sahip olunması ve hangi bilgiye nasıl erişebileceğinin bilinmesi, Veriden bilgi üretebilecek kapasitede olunması, Kurum ve kuruluşlar tarafından sunulan hizmetin sorgulanabilmesi, Sivil toplum örgütlerinin güçlü ve aktif olmaları, (Organize hareket edebilme kabiliyeti yüksek olmalı) Bu özellikleri sağlayan bireyler e-birey olarak da tanımlanabilir. E-birey; teknolojinin sağladığı olanaklarla bilgiye ulaşım, bilgi üretimi ve tüketimi miktarı 12
yüksek olan sürekli kendini yenileyen, geliştiren ve değişim içinde olan e-kültürü özümsemiş bireydir (21). Küreselleşme Kavramı Kısaca tanımlanacak olursa küreselleşme; ekonomik, siyasal, sosyal ve kültürel değerlerin, bu değerler çerçevesinde oluşmuş birikimlerin ulusal sınırların dışına taşarak dünya geneline yayılmasıdır (22). Mal, hizmet, sermaye ve bilgi ulusal sınırları kolaylıkla aşmakta bütün dünyayı engelsiz bir biçimde dolaşmakta ve zaman-mekân farkı etkisini yitirmektedir (23). Teknolojik gelişmeyi bir hayat tarzı olarak algılayan bilgi toplumu ülkelerinde, haberleşme araçlarının yaygınlaşması ile zaman ve mekan boyutları kısalmış, ülke içerisinde olduğu gibi ülkeler arasında da bir bütünleşme doğmuştur (24). Küreselleşmenin hayatımızı derin ve sarsıcı bir şekilde etkilediği günümüzde bilimsel araştırmalar sonucu elde edilen bilgiye bağlı olarak büyük bir teknolojik gelişme ve rekabet yaşanmaktadır. Bu teknolojilerden gerektiği şekilde ve amaca uygun olarak yararlanabilmek için bilgiye büyük bir gereksinim duyulmaktadır. İşletmelerde amaca yönelik olarak kullanılabilecek bilgilerin toplanması, depolanması ve kullanıma sunulması ancak etkin ve verimli bir bilgi yönetimi ile sağlanabilecektir (25). Küreselleşme olgusunun gelişiminde önemli etkisi olan bilgi ve iletişim teknolojilerindeki yenilikler, ekonomik ve sosyal yaşamın her alanını ve toplumun 21 Şişman. E-Devlet in Bir Alt Portalı Olarak E-Mülkiyet Kavramının Gelistirilmesi, Doktora Tezi, s.13-14. 22 Parlak, Bekir. Küreselleşme Sürecinde Modern Ulus-Devlet ve Kamu Yönetimi, Çağdaş Kamu Yönetimi I, (Ed., Muhittin Acar Hüseyin Özgür), Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2003, s.352-353. 23 Akgün, Birol. Küreselleşme, Sanal Siyaset ve E-Demokrasi, KüreselSistemde Siyaset, Yönetim, Ekonomi, (Der., M. Akif Çukurçayır), Çizgi Kitabevi, Konya, 2003, s.57. 24 Yücel, İsmail Hakkı. Bilim-teknoloji politikaları ve 21. yüzyılın toplumu. Ankara: DPT. Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü. Araştırma Dairesi Başkanlığı, Temmuz 1997, s.24. 25 http://bilgitoplumu.blogspot.com/2006/10/bilgi-anda-bilgi-toplumu-ve-bilgi.html 13
tüm kesimlerini çeşitli yönlerden etkisi altına almakta; kamu yönetimi yaklaşımlarını, iş dünyasının iş yapma usullerini ve bireylerin yaşamlarını derinden etkilemekte, bir başka ifadeyle toplumsal bir dönüşüme neden olmaktadır. Yirmibirinci yüzyıla şimdiden damgasını vuran bu teknolojiler, yeni bir toplumsal dönüşüme yani bilgi toplumu na da zemin oluşturmaktadır (26). E-Devlet, E-Dönüşüm, Sosyal Dönüşüm Bilgi teknolojileri ve internet beraberinde pek çok yeni kavramı da yaşantımıza dahil etmiştir. Bu yeni kavramlar yepyeni bir yaşam ve yönetim biçimini beraberinde getirmiştir. Bu yeni yaşam ve yönetim modelinde bilgi ve bilginin paylaşımı stratejik önem taşımaya başlamıştır. Akılcı, etkin, saydam ve katılımcı bir yönetim anlayışını benimseyen kurumlar ve devletler bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanarak hizmet kalitelerini artırmaya başlamışlardır. Bu çalışmaların doğal sonucu olarak yeni bir kavram; e-devlet kavramı hayatımıza girmiştir. E-devletin tanımı konuyla ilgili farklı kaynaklarda (27) : E-devlet, kullanıcıların elektronik ortamda sunulacak kamu hizmetlerine farklı platformlardan, güvenilir şekilde ve tek noktadan erişebilecekleri, vatandaş ve iş dünyasının ihtiyaçlarına odaklanmış, birlikte işler ve bütünleşik hizmetlerin sunulacağı, katılımcı, şeffaf ve hesap verebilir bir devlet yapısını ifade etmektedir. Bu yapısı ile e-devlet, daha etkin ve etkili kamu yönetimine ulaşma konusunda en önemli araçtır (28). E-devlet; devletin yurttaşlarına karşı yerine getirmekle yükümlü olduğu görev ve hizmetler ile yurttaşların devlete karşı olan görev ve hizmetlerinin karşılıklı olarak 26 DPT. Bilgi Toplumu Stratejisi (2006-2010), Temmuz 2006, s.1 27 Şişman. E-Devlet in Bir Alt Portalı Olarak E-Mülkiyet Kavramının Gelistirilmesi, Doktora Tezi, s.8. 28 DPT. Bilgi Toplumu İstatistikleri, Haziran 2011, s.45. 14
elektronik iletişim ve işlem ortamlarında kesintisiz ve güvenli olarak yürütülmesidir (29). E-devlet; organizasyonel değişikliklerin yapılarak kamu servislerinin geliştirilmesi, demokratik gelişmeler sağlanması ve kamu politikalarına destek vermek için bilgi ve iletişim teknolojisinin kamu yönetimin tarafından kullanılmasıdır (30) E-devlet ile amaçlananlar; Yönetimde saydamlık, Demokratik gelişmeyi sağlama, Kamu hizmetlerinin daha saydam sunulması bu sayede kamunun gücü ve kamuya duyulan güvenin artması, Sürekli, kesintisiz kaliteli hizmet, Her düzeyde yurttaşın yönetime katılımı, Kurumlar arası bilgi alışverişinin sağlanması, iş ve veri tekrarının önlenmesi, Kamunun hizmet verdiği yurttaşların yaşamlarının kolaylaştırılması, Doğru ve güncel verilere dayalı planlama ile tüm harcamalarda tasarruf sağlanmasıdır (31). Bilgi toplumuna dönüşümün nihai hedefi, rekabet gücü artırılarak dünya hasılasından daha fazla pay almak ve toplumsal refah seviyesini artırmaktır (32). 29 İnce N. M. Elektronik Devlet Kamu Hizmetlerinin Sunulmasında Yeni İmkanlar, DPT, Ankara, 2001. 30 Jongcheul, P. Designing System Architecture for Cadastral Information Dissemination Using Internet, Internatıonal Instıtute for Geo-Informatıon Scıence and Earth Observatıon Enschede, The Netherlands, 2004. 31 Alkıs, Z., Bayram, B., Batuk, G., Gümüsay, Ü., Alkıs, A. Dünyada ve Türkiye de E-devlet Kavramı Uygulamaları, 9. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı, 31 Mart-4Nisan 2003, Ankara, 2003. 32 DPT. Bilgi Toplumu Stratejisi (2006-2010), Temmuz 2006, s.3 15
BİT in sunduğu imkânların toplumun tüm kesimlerine ulaştırılması ve vatandaşların günlük ve iş hayatlarında BİT ten etkin biçimde faydalanması bilgi toplumuna dönüşüm hedefi içinde önemli bir yere sahiptir (33). 33 DPT. Bilgi Toplumu İstatistikleri, Haziran 2011, s.3. 16
İKİNCİ BÖLÜM BİLGİ VE İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ 2. BİLGİ VE İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ BİT Kavramı Bilgi ve iletişim teknolojileri özellikle son yıllarda olağanüstü gelişmeler göstermiş ve bununla beraber başka alanlardaki tüm bilimsel ve teknolojik gelişmelerin de vazgeçilmez altyapısı ve desteği konumuna gelmiştir. İnsanlık tarihi sanayi devriminden sonra en büyük değişimi teknoloji alanında yaşamaktadır. İnsanın yaşamını etkileyen teknolojiler giderek artış göstermektedir. İnternet bu değişimin en önemli nedenlerinden biridir. İnternet sayesinde bireyler kısa zamanda ve az bir enerjiyle birden fazla işi yapabilmektedir. İnternet, evinde bilgisayar başında oturup zaman kaybetmeden alışveriş yapabilme, banka hesaplarının kontrolünü sağlayabilme ve istenilen her türlü bilgiye anında ulaşabilme gibi hayatı kolaylaştıracak daha bir çok imkanı insanlara sağlamaktadır (34). Özellikle 1980 lerden bu yana BİT alanındaki yenilikler ekonomik ve sosyal yaşamda köklü değişikliklere yol açmış, bu teknolojilere dayalı ürün ve hizmetler günümüzde yaşamın vazgeçilmez bir unsuru haline gelmiştir (35). Bilgi toplumuna geçişi de bilgi ve iletişim teknolojisi alanındaki gelişmeler ortaya çıkarmıştır (36). Teknoloji, küresel etkileşimleri ve işbirliklerini hızlandıran bir etki yapmaktadır. Bilgisayar temelli iletişim, küresel ilişkiler ağında güçlü ve sürekli bir 34 Melekoğlu, Engin. Ülke Tanıtımına Yönelik Portal Tasarımı ve Kosova Cumhuriyeti Devleti İçin Bir Uygulama, Yüksek Lisans Tezi, Haziran 2010, s.1. 35 DPT. Bilgi Toplumu Stratejisi (2006-2010), Temmuz 2006, s.3 36 Erkan, Hüsnü. Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme, Türkiye İş Bankası Yayınları. İstanbul, 1997, s.73
bağlantı sağlamaktadır. Bilgi depolama ve yayma yeteneği, küresel sistemde yaygın etkiler ortaya çıkarmaktadır (37). BİT ve Küresel Rekabet Bilgi toplumuna dönüşümün nihai hedefi, rekabet gücü artırılarak dünya hasılasından daha fazla pay almak ve toplumsal refah seviyesini artırmaktır. Sürdürülebilir büyüme ve rekabet gücünün sağlanması için bilgi ve iletişim teknolojilerinin ekonomik ve sosyal yaşamın her alanında etkin kullanımı önem kazanmaktadır. Bunu başarıyla gerçekleştiren toplumlar, ekonomik etkinliklerini önemli oranda artırarak stratejik rekabet avantajı sağlama fırsatına sahip olmaktadır (38). Türkiye; devlet, vatandaş ve işletmeler arasında ve bunların kendi aralarındaki ilişkilerin BİT üzerine inşa edilmesiyle oluşacak ağ etkisi sonucunda verimliliğini ve küresel rekabet gücünü artırarak sürdürülebilir ekonomik büyüme gerçekleştirebilecektir. Aynı zamanda bu yolla küresel düzeyde oluşan ekonomik ve sosyal ağlar içinde konumunu güçlendirecektir (39). İletişim ve bilgisayar teknolojileri daha yetenekli işgücüne gereksinim doğurduğundan ve ulusal verimliliği artırma ve rekabetçi üstünlük elde etme yolunda daha yüksek değerlere sahip ürünler ortaya koyma yeteneğine sahip olduklarından iktisadi gelişme açısından en fazla önem verilmesi gereken alan bilişim teknolojileri olarak görülmektedir. Zaten, bilgi toplumu kavramı da yeni teknolojilerin neden olduğu iktisadi ve sosyal değişimler anlamına gelmektedir (40). 37 Uçkan, Özgür, E-Devlet, E-Demokrasi ve Türkiye, Literatür Yayıncılık, İstanbul, 2003, s.33-34. 38 DPT, Bilgi Toplumu Stratejisi (2006-2010), Temmuz 2006, s.3. 39 DPT, Bilgi Toplumu Stratejisi (2006-2010), Temmuz 2006, s.5. 40 http://bilgitoplumu.blogspot.com/2006/10/bilgi-anda-bilgi-toplumu-ve-bilgi.html#_ftnref16 18
Portal Kavramı Portallar, internette veya intranette bilgi ve uygulama kaynaklarına kolay ve hızlı erişmek üzere tasarlanmış başlangıç noktaları, giriş kapılarıdır. Portal kavramı 1995 yılından itibaren sıkça kullanılmaya başlanmıştır. Diğer bir tanımla portallar; içerisinde barındırdığı birçok kaynak ile, hitap ettikleri kitlenin aradığı bilginin tümüne veya pek çoğuna en hızlı ve kolay bir şekilde ulaşılmasının sağlandığı sitelerdir. En genel tanımıyla portal; çok çeşitli uygulamalara, bilgi kaynaklarına, temel bağlantıyı kesmeden ulaşmayı sağlayan bir web arayüzüdür (41). Genel olarak portallar içerik ya da bilgi sağlayamaya yönelik bilgisayar hizmetlerini ifade eder. Internet tabanlı Web portalları çeşitli içeriklerin yayınlanmasının yanında ayrıca e-posta, forum, anlık mesajlaşma, sohbet, tartışma grupları, güncel haberler vb. gibi iletişim olanakları sağlamada yaygın olarak kullanılmaktadır. Günümüzde internet ve web tabanlı server (sunucu) yazılımlarının yaygın olarak kullanılması nedeniyle, web tabanlı portalların internet üzerinde ve kurumsal alanda yaygın olarak kullanıldığını görmekteyiz. Portalların sağladığı en önemli yarar bilgiye kolay erişimdir. Bilgiye erişimde etkin ve uygun maliyetli bir çözüm olan portallar, ayrıca müşteri, çalışan, partner ve son kullanıcı ile iletişimi kolaylaştırır. Bilgiye erişimi kolaylaştıran portallar özellikle tek bir yerden erişim ve bilgilerin düzenlenmesi konusunda kolaylıklar sağlarlar. 41 Şişman, E-Devlet in Bir Alt Portalı Olarak E-Mülkiyet Kavramının Gelistirilmesi, Doktora Tezi, s.7. 19
Kullanıcı açısından tercih edilen en iyi portal kullanıcının beklentilerini büyük ölçüde sağlayan portallardır. Portal Türleri Bilgiye erişimde kullanılan portallar birçok açıdan sınıflandırılabilir. En genel sınıflandırmayı şu şekilde yapmak mümkündür: 1) Hedef kitleye göre a. Dikey (Vertical) Portallar b. Yatay (Horizontal) Portallar Portallar genelde geniş bir kullanıcı kesimine hitap ederler ve hedeflenen kitlenin bilgi ihtiyacına cevap verecek şekilde tasarlanırlar. Web portal genellikle dikey portallar (vertical portal / vortal) ve yatay portallar (horizontal portal) olmak üzere iki ana kategoride incelenmektedir. Dikey portallar, belli bir sektöre yönelik veya özel amaçlı olan portallardır. Örneğin; Üniversiteler, mobilyacılar, müzik gibi. Yatay portallar ise sektörlere yönelik hizmet gören daha doğrusu internet dünyasındaki tüm konuları kapsayan ve yine internet toplumunun geneline hizmet veren çok amaçlı portallerdir. Kişilerin farklı konulardaki bilgi ihtiyaçlarını tek adresten karşılamayı hedefler. 2) Ağ yapısına veya açıklığa göre Dışa-kapalı veya özel Portallar Dışa-açık veya genel Portallar Karma Portallar 20
Kurumsal portaller veya şirket portaller, belli bir kurumun yalnız kendi çalışanlarına hizmet veren ve kurumsal bilgiye erişimi kolaylaştırmak amacıyla geliştirilmiş portallerdir. Bu portallara Dışa-kapalı veya özel Portallar denilmektedir. Kurumsal portallar veya şirket portallar, çalışanların yanında müşterilerine yönelik hizmetlerden yararlanmalarına izin verdikleri için dışa-açık veya genel portallar denilmektedir. Dışa-kapalı veya özel portallar ve dışa-açık veya genel portallar bir arada sunulan kurumsal portallara karma portallar olarak adlandırılır. 3) Sektörlere göre Devlet/Hükümet/Kamu Portalları Şirket Portalları Sivil Toplum Portalları Kişisel Portallar Kullanıcıya odaklı olarak Devlet / Hükümet portalleri, Şirket portalları Sivil Toplum portalları, Kişisel portallar, ayrı ayrı tasarlanmış web portallar ve bilgisayar sistemlerinden vatandaşların ihtiyaçlarına odaklanmış tek bir siteye geçişi gerektirir. Bunu gerçekleştirmek ise, devletin sadece aynı hukuki statüye sahip organları arasında değil, aynı zamanda devletin değişik katmanları (merkezi-mahalli) arasında ve bunlarla da özel sektör arasında işbirliği yapılmasını gerektirir [8]. Kullanıcılara göre odaklanmış portaller, konulara göre ve amaçlarına göre hazırlanmış portaller, kullanıcıları bilgilendirmek amacıyla tasarlanmıştır. 4) Konulara göre 21
Eğitim Kültür-sanat Sağlık Turizm Eğlence Endüstri Bankacılık Yatırım ve Finans Haber ve Magazin Yazılım-Donanım Taşımacılık Ticaret Karma (Genel) Portallar Portallar içerdiği bilgilere göre de sınıflandırılabilir. Bir anlamda dikey portallar olan bu tür portallar belli bir konuya yöneliktir. 5) Amacına göre Tanıtım/Bilgilendirme portalları Yönlendirme/puanlama portalları İçerik/Bilgi Tabanı portalları Eğitim-Öğretim portalları Hizmet/Uygulama portalları İs/Ticaret portalları E-ticaret portalları (B2B, B2C, vb) Karma Portallar vb. (42). 42 http://www.ceyhuncamli.com/index.php/2010/10/20/portal-nedir-portal-trleri-nelerdir-yararlari-veynetim-yazilimlari-nelerdir 22
Kullanıcıların Portallardan Beklentileri Bir web portalında bulunması gereken özellikler şunlardır. Zenginlik Erişilebilirlik / Entegrasyon Etkileşim Süreklilik Güncellik Güvenilirlik Arama ve site ağacı Kategorizasyon Kişiselleştirme Uygulama olanakları Toplumsallık Alışmış olma Yüksek kalite Hız Kolay kullanım Sonuçlardan tatmin olma İçerik zenginliği portalın en temel özelliklerinden birisi olmalıdır. Çok farklı kesimlerden kullanıcılar portalda istedikleri bilgilere ulaşabilmelidirler. Portallarda önemli olan bir diğer özellik ise farklı platformlardan erişime izin vermesidir. Çok önemli bir diğer özellik ise portal güvenliğidir. Kişisel bilgilere kesinlikle dışarıdan ulaşılamamalıdır. Her an portala erişim mümkün olabilmelidir. Portaldaki içerik sürekli olarak güncellenmelidir. Kullanıcılar portala üye olabilmeli ve portal sayfalarında kişiselleştirme yapabilmelidir. Portal kullanımı kolay olup, kafa karışıklıklarına sebebiyet vermemelidir. Portalda ayrıntılı ya da basit aram işlemleri yapılabilmelidir. Kullanıcının beklentilerinden biri de portalların hızlı olmasıdır. İstediği bilgiye hızlı bir şekilde erişmek kullanıcının temel beklentilerindendir. 23
İyi Bir Portalın Özellikleri Bunlardan ilki onay dır. Authentication olarak geçer. Portallarda bu onay için şifre gerekir. Sizin kim olduğunuz böylelikle bilinir. Web sitesi için bu şekilde bir şifreye gerek yoktur. Siteyi inceleyen için sizin kim olduğunuz önemli değildir. Ancak bazı sitelerde güvenlik ve izleme için şifre gerekebilir. Ancak bu onay anlamında bir şifre olarak algılanmamalıdır. İkinci faktör kişilik kazandırmadır. Personalization olarak geçer. Portalların odaklandığı konu üzerine yoğunlaşmış bir kişilik yapısına sahip olduğunu ifade eder. Dolayısı ile bir portala giriş yapan kişinin başka siteleri ziyaretine gerek kalmayacak denli yoğun bir yapı ile karşılaşması söz konusudur. Web sitesinde ise bilgiye ait yazılı içerik çok geniştir. Kullanıcının o siteyi birçok kez ziyaret etmesini gerekli kılar. Üçüncü faktör kişiselleştirmedir. Customization olarak geçer. Kullanıcı portallarda benim sayfam duygusu ile kendi özel içeriğini organize eder. İstediği şekilde sunar. Web sitesinde ise içerik kullanıcının istediği an da kişiselleştirilemez. Kullanıcı içerik içinde istediği tüm araştırmayı yapabilir. Ancak bunu değiştirmek şansına sahip değildir. Burada önceden yerleştirilmiş içeriğe herkes ulaşabilir. Dördüncü faktör bütünletmedir. İntegration olarak geçer. Portallarda yer verilen gerekli bilgiler birçok kaynaktan elde edilebilir. Ancak şifre ile girildiği için sadece kullanıcı bu bilgilere ulaşabilir. Web sitesinde ise içerik genellikle sadece bir kaynaktandır. Linkler aracılığı ile başka kaynaklara da ulaşılabilinir. Ancak site yöneticisi ne kaydettiyse kullanıcı onu görür. Beşinci ve son faktör içerik yöntemidir. Content management olarak geçer. Burada portal içerik, yetki sistemi ile çalışır. Sisteme girişi kontrol eder. Portalda sadece 24
yetkili kişilerin kullanımı söz konusudur. Web sitesinde ise içerik web master veya web tim tarafından siteye yüklenir (43). Web Portalın Oluşturulması Web portalların yapım sürecinde hedef kitle belirlendikten sonra yapılacaklar ve sunulacaklar belirlenir. Web portalın oluşturulması aşamasında; ilk önce teknik altyapı ve portal nesnelerin bileşenleri (modülleri) hakkında bilgiler toplanmalıdır. Burada hassas olan nokta Web portal uygulamasının başarıya ulaşmasında anahtar nitelikte olan bölümlerin belirlenmesidir. Belirlenen veriler eşliğinde sistemin altyapısının sunduğu olanaklarla karşılaştırılarak sistem oluşturulmaya başlanmalıdır. Sistem oluşturulurken yayına açılmadan önce portalın uzman denetimden geçmesi ve incelenebilmesi için test edilebilir olması gerekmektedir (44). Web portal güncelliğini korumalıdır ve desteklenebilir nitelikte olmalıdır. Portala olan ilginin azalmaması için, portala düzenli olarak içerik sağlanmalıdır. Web portallarda içerik yönetimi de çok önemli bir konudur. İçerik yönetimin kolay kullanılabilir olması, beklentilere cevap vermesi, açıklarının bulunmaması gerekmektedir. Portalların Amaçları Portallar türlerine göre farklı amaçlar veya hedefler içermektedirler. Şirket portalları, şirketlerin mal ve hizmetlerini internet üzerinde geniş bir kitleye yer ve zamana 43 Melekoğlu, Engin. Ülke Tanıtımına Yönelik Portal Tasarımı ve Kosova Cumhuriyeti Devleti İçin Bir Uygulama, Yüksek Lisans Tezi, Haziran 2010, s.8. 44 Melekoğlu, Engin. Ülke Tanıtımına Yönelik Portal Tasarımı ve Kosova Cumhuriyeti Devleti İçin Bir Uygulama, Yüksek Lisans Tezi, Haziran 2010. 25
bağımlı olmaksızın tanıtmak, pazarlamak, tüketici (müşteri) iletişim kanalı olarak kullanmak, satış yapmak, destek hizmetleri vermek amacındadırlar. Devlet kurumlarınca işletilen portallar, ilgili devlet organının yapısı, politikaları, programları, projeleri gibi faaliyetlerini vatandaşlara tanıtmak, vatandaşları bilgilendirmek, onlarla iletişim kurmak ve bazı hizmetleri hızlı, kolay, etkin, güncel ve az maliyetle yerine getirmek amacındadırlar. Sivil toplum örgütlerine ait portalların amacı, geniş bir kitleye veya ilgili kitleye örgüt amaç ve faaliyetlerini tanıtmak, yenilikler, gelişmeler, toplantılar, kampanyalar vb. konularda güncel ve yararlı bilgileri ve servisleri sunabilmektir (45). Kültür Portalı Kavramı Kültür kavramı, sosyal hayat süreci içerisinde toplumun çevresiyle mücadele etmesi ve birlikte yaşamaktan kaynaklanan sorunların çözümü sırasında öğrenilmiş, topluma niteliklerini veren ve toplumlar arası farklılık gösteren, işlevselliği nedeniyle yeni katılan üyelere aktarılmak istenilen beceri, deneyim, alışkanlık, yöntem, gelenek, görenek, değer ve inançların tümü olarak tanımlanabilir (46). Kültür için oldukça geniş bir biçimde yapılmış olan bir başka tanımda şu şekildedir: Genellikle bilgi, inanç, sanat, ahlak, hukuk, örf ve adetler ve insanın toplumun bir üyesi olarak elde ettiği bütün yetenekler seklinde tanımlanan kültür, bir başka bakımdan da insanın ve insan topluluklarının hayat tarzını ve sosyal problemlere ürettikleri çözümleri ifade eder. Su halde kültürü meydana getiren insanlar ve toplumun kendisidir. Öyle ki her toplumun kendine has bir kültürü vardır ve bu onu ötekilerden ayırır. Üstelik kültür, bir toplumda zaman içerisinde değişebilmektedir. 45 Melekoğlu, Engin. Ülke Tanıtımına Yönelik Portal Tasarımı ve Kosova Cumhuriyeti Devleti İçin Bir Uygulama, Yüksek Lisans Tezi, Haziran 2010, s.8. 46 Özel, Nevzat. Bilgi Dünyası, Kitap Tanıtım-Eleştiri, Ekim 2009, s.1. 26
Kültür bir toplumda öğrenme yoluyla nesilden nesle aktarılır. Onun için kültüre sosyal miras da denir (47). Kültür kavramı için yapılmış olan tanımlar değerlendirildiğinde, toplu yaşamın bir sonucu olduğu, toplumsal gelişimden beslendiği ve sonraki kuşaklara aktarılması gerekliliği öncelikli olarak karşımıza çıkan özelliklerdir (48). Kültür Portalı; kültürün sonraki kuşaklara doğru belgelerle aktarması, toplumun kültürünü, sanatını ve tarihini tanıtması, pek çok insana ulaşması, ülke tanıtımını yapması, her an her yerden ulaşılabilmesi açısından önemli bir kaynak teşkil edecektir. Dünyadan Örnek Kültür Portalı Uygulamaları İtalya Kültür Portalı (Cultura Italia, http://www.culturaitalia.it/) Kore Kültür Portalı (KCISA, http://www.culture.go.kr) Tayvan Kültür Portalı (http://www.culture.tw/) Macaristan Kültür Portalı (http://www.culture.hu) 47 Özel, Nevzat., Bilgi Dünyası, Kitap Tanıtım-Eleştiri, Ekim 2009, s.1. 48 Günay, Ü., Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları. 2005, s.28. 27
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BİLGİ TOPLUMU VE TÜRKİYE 3. BİLGİ TOPLUMU VE TÜRKİYE Türkiye, demografik yapısının sağladığı potansiyelden doğru seçimlerle yararlanır ve hem uluslararası alanda hem de farklı toplum kesimleri arasında varolan sayısal uçurumu azaltırsa, bilgi toplumuna dönüşümde başarıya ulaşması mümkün olacaktır. Nüfusun çoğunluğunun (% 54,9) 30 yaşın altında olması ve 15 yaşın altındaki bireylerin toplumun yüzde 28,1 ini oluşturması Türkiye için büyük bir potansiyelin işaretidir. Genç neslin öne çıktığı demografik dağılımın sonucu olarak, 2020 de nüfus grupları içerisinde 25-39 yaş grubu baskın olacaktır. Bu grup, yarınların bilgi ekonomisine en fazla katma değeri yaratacak olan çalışan kesim anlamına gelmektedir. Dolayısıyla, genç nüfusa yatırım yapmak ve bilgi toplumunun birer ferdi olmalarını sağlamak, gelecek için önemli bir kazanım olacaktır (49). Bilgi toplumunda insanların yaratıcılığı ve yenilikçiliği ön planda olacaktır. Günümüzde Türk toplum yapısı, bilgi toplumuna uyum sürecini yaşamaktadır. Bu anlamda ülkemize bilimsel düşünce, üretim, çalışma, rekabet ve başarı motivasyonlarının kazandırılmasıyla teknoloji üretmenin yolları açılabilecektir (50). E-Dönüşüm Türkiye Projesi Türkiye, bilgi toplumuna dönüşümde hazırlık aşamasındadır. Bundan sonraki dönemde, Türkiye nin vatandaşları, kamu ve özel sektör kurumları ile bilgi toplumuna dönüşümünün hızlandırılması, bu konudaki ileri ülkeler düzeyine ulaşması ve uluslararası platformlarda etkili bir oyuncu olması için, mevcut yetkinlik 49 DPT. BTS (2006-2010), Temmuz 2006, s.8. 50 Çoban, Hasan. Bilgi Toplumuna Planlı Geçiş, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1997, s. 19.
ve kaynaklarını etkin şekilde kullanarak, öngörülen hedeflere ulaşması gerekmektedir (51). Türkiye de bilgi toplumuna dönüşüm çalışmaları da bu gelişmelere paralel olarak 2000 li yılların başından itibaren yoğunluk kazanmaya başlamıştır. Türkiye, 2001 yılında AB ye aday ülkeler için tasarlanan eavrupa+ Girişimine taraf olmuştur. 58 ve 59. Hükümet Acil Eylem Planında yer alan e-dönüşüm Türkiye Projesi 2003 yılında başlatılmış, böylece ülkemizde yürütülmekte olan münferit çalışmalar tek proje çatısı altında toplanarak hızlandırılmıştır. e-dönüşüm Türkiye Projesi; vatandaşlar, işletmeler ve kamu kesimi ile tüm toplumun bilgi toplumuna dönüşümünün uyum içinde ve bütünleşik bir yapıda yürütülmesini amaçlamaktadır (52). E-Dönüşüm Türkiye Projesi 2003 yılında başlatılmıştır. e-dönüşüm Türkiye Projesi'nin başlıca hedefi; vatandaşlarımıza daha kaliteli ve hızlı kamu hizmeti sunabilmek amacıyla; katılımcı, şeffaf, etkin ve basit iş süreçlerine sahip olmayı ilke edinmiş bir devlet yapısı oluşturacak koşulların hazırlanmasıdır. Bu proje ile; BİT politikaları ve mevzuatının, öncelikle Avrupa Birliği müktesebatı çerçevesinde gözden geçirilerek yeniden düzenlenmesi, bu konuda eeurope + kapsamında aday ülkeler için öngörülen eylem planının Ülkemize uyarlanması, Vatandaşın, BİT yardımıyla, kamusal alandaki karar alma süreçlerine katılımını sağlayacak mekanizmaların geliştirilmesi, Kamu idaresinin, şeffaf ve hesap verebilir hale getirilmesine katkıda bulunulması, 51 DPT. BTS (2006-2010), Temmuz 2006, s.6. 52 DPT. BTS (2006-2010), Temmuz 2006, s.1. 29
Kamu hizmetlerinin sunumunda, bilgi ve iletişim teknolojilerinden azami ölçüde yararlanılarak iyi yönetişim ilkelerinin hayata geçirilmesine katkıda bulunulması, Bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımının yaygınlaştırılması, Bilgi ve iletişim teknolojisi alanında kaynak israfını azaltmak amacıyla, kamunun mükerrerlik arz eden veya örtüşen ilgili yatırım projelerinin bütünleştirilmesi, izlenmesi, değerlendirilmesi ve yatırımcı kamu kuruluşları arasında gerekli koordinasyonun sağlanması, Sektördeki özel sektör faaliyetlerine yukarıdaki ilkeler ışığında yol gösterilmesi amaçlanmaktadır (53). Türkiye nin bilgi toplumuna dönüşüm vizyonu; Bilim ve teknoloji üretiminde odak noktası haline gelmiş, bilgi ve teknolojiyi etkin bir araç olarak kullanan, bilgiye dayalı karar alma süreçleriyle daha fazla değer üreten, küresel rekabette başarılı ve refah düzeyi yüksek bir ülke olmak şeklinde belirlenmiştir (54). Bilgi Toplumu Stratejisi ve Ek i Eylem Planı Bilgi Toplumu Stratejisi ve eki Eylem Planı; vatandaşlar, kamu kesimi ve iş dünyası ile sivil toplum kuruluşları, kısacası toplumun her kesimi için önümüzdeki 5 yıllık dönemde temel referans belgesi olacak ve gelecekte yürütülecek çalışmalara da ışık tutacaktır. Türkiye nin bilgi toplumuna dönüşüm sürecinin koordinasyonu amacıyla yürütülen e-dönüşüm Türkiye Projesi kapsamında hazırlanan ve 2006-2010 dönemini kapsayan Bilgi Toplumu Stratejisi ve ek i Eylem Planı, 2006/38 sayılı Yüksek Planlama Kararı ile onaylanmış ve 28 Temmuz 2006 tarihinde Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir 53 BTD. http://www.bilgitoplumu.gov.tr/portal.aspx?value=ue9svefmsuq9mszqqudfsuq9mtuwjlbb R0VWRVJTSU9OPS0xJk1PREU9UFVCTElTSEVEX1ZFUlNJT04= 54 DPT. BTS (2006-2010), Temmuz 2006, s.1. 30