Manisa ilindeki bazı aile sağlığı merkezlerinde akılcı ilaç kullanımı

Araştırma / Research Article TAF Preventive Medicine Bulletin www.korhek.org DOI: 10.5455/pmb.1-1441352977 Manisa ilindeki bazı aile sağlığı merkezlerinde akılcı ilaç kullanımı Rational use of medicine in some family health centers in manisa Selçuk Hatipoğlu, Beyhan Cengiz Özyurt ÖZET Amaç: Çalışmamızda Manisa da iki yerleşim bölgesindeki 18 yaş üstü kişilerde akılcı ilaç kullanımını ve ilaç kullanımını etkileyen faktörleri açıklamak amaçlanmıştır. Gereç ve yöntem: Tanımlayıcı tipte olan bu çalışmaya, 15 Ekim - 15 Kasım 2013 tarihleri arasında Manisa merkezde bulunan iki Aile Sağlığı Merkezi bölgesinde yaşayan toplam 550 kişi alınmıştır. Veriler anket formuyla toplanmıştır. Anket, başvuranların sosyodemografik özellikleri ve ilaç kullanımına ait tutumlarını içeren 56 sorudan oluşmuştur. Verilerin özetlenmesinde tanımlayıcı istatistikler, grup karşılaştırmalarında ki-kare analizi kullanılmıştır. Bulgular: Katılımcıların yaş ortalamaları 39,5±13.85, %51,6 sı erkek, %28,4 ü üniversite mezunu, %81,6 sının sosyal güvencesi SGK dır. Hekime başvurmadan ilaç kullananların oranı %76 dır. Çekirdek ailelerde, halen çalışanlarda, geliri giderinden fazla ve eşit olanlarda, kendi ve eşi ortaokul ve üstü eğitimlilerde, genel sağlık durumu iyi olanlarda, ilaçları kullanırken kullanma talimatında yazan saklama koşullarına dikkat edenlerde akılcı ilaç kullanımının daha yaygın olduğu tespit edildi. Evde kullanılmayan artmış veya yedek amaçlı saklanan ilaç varlığı %85,5, bunların da en sık çeşidi ağrı kesiciler olarak saptanmıştır. Sonuç: Araştırma katılımcılarının çoğunluğunda akılcı olmayan ilaç kullanımı olduğu tespit edilmiştir. ABSTRACT Objective: In our study, over 18 people in two different locations in Manisa is intended to rational use of medicine and the factors that influence drug use. Methods: 550 people, living in two family health center in Manisa participated to this descriptive study. Data were collected by using questionnaire. The questionnaire consisted of 56 questions about the demographic char acteristics and the attitudes of the applicants drug use. Descriptive statistics were used for summarizing the data and the chi-square test was used to compare the categor ical variables. Result: The mean age of the participants was 39.47±13.85. Of the total participants, 51.6% were male, 28.4% were university graduated, 81.6% have Social Security İnsurance. Participants 76% stated that they use medicines without consulting medical doctors. In the elementary families, in still working people, in which more than expenses even, in his own and his wife secondar and higher education, in well general health status, in medicine with attention to using prescriptions in by storage conditions were found to be the use of more rational drug Totally, 85.5% of the participants had drugs at home without using. Analgesics were the most frequently drugs held at home. Conclusion: Most participants of this study had the be havior of irrational drug use. Celal Bayar Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Manisa, Türkiye. Yazışma Adresi/Address for correspondence: Selçuk Hatipoğlu, Celal Bayar Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Manisa, Türkiye. selcukhatipoglu112@gmail.com Anahtar Kelimeler: Akılcı ilaç kullanımı, hekim, hasta, reçete Key Words: Rational use of medicine, physician, patient, prescription Gönderme Tarihi/Received Date: 16.09.2015 Kabul Tarihi/Accepted Date: 08.01.2016 Yayımlanma Tarihi/Published Online: 02.08.2016 GİRİŞ Sağlığın temini, temel bir insan hakkıdır (1). İnsanlar sağlıklarını yitirdiklerinde bir takım tıbbi ya da cerrahi yöntemlerle iyileştirilmeye çalışılırlar. Tıpta ilaç, hastalıkların önlenmesi, tanısı ve diğer tıbbi amaçlarının yanı sıra, asıl hastalıkların tedavisi için kullanılır (2). İlacın gerektiği zaman ve gerektiği kadar kullanılması yaşamsal bir önem taşımaktadır. Akılcı İlaç Kullanımı (AİK) ile ilgili esas adım Dünya Sağlık Örgütü tarafından 1977 yılında Temel İlaç Listesi nin oluşturması ile atılmış, 1985 yılında Nairobi de düzenlenen toplantıda ise AİK, hastaların klinik ihtiyaçlarına uygun ilaçları, kişisel gereksinimlerini karşılayan dozlarda, yeterli bir süre boyunca, kendilerine ve topluma en az maliyet ile kullanmaları olarak tanımlanmıştır (3). Akılcı İlaç Kullanımı, ilaç tedavisinin etkili, güvenli ve ekonomik biçimde uygulanmasına olanak tanıyan planlama, yürütme ve izleme sürecidir. Bu süreç, devletin, ilaç endüstrisinin, başta hekimler ve eczacılar olmak üzere sağlık çalışanlarının ve toplumun akılcı davranmasını gerektirmektedir (4). Akılcı olmayan ilaç kullanımı günümüzde önemli bir sağlık sorunudur. Akılcı olmayan ilaç kullanımı sonucunda antibiyotiklere karşı bakteriyel direnç meydana gelmekte ve etkili olmayan tedaviye sebep olmaktadır. Ayrıca advers (ters) ilaç reaksiyonlarına sebep olmakta ve topluma ve hastaya ekonomik yük getirmektedir (5). Akılcı olmayan ilaç kullanımı ile ilgili yapılan araştırmalarda tespit edilen temel problemler arasında; gereğinden fazla ilaç reçete edilmesi, ilaçların yanlış şekilde kullanılması, gereksiz olarak pahalı TAF Prev Med Bull 2016 Vol 15 Issue 4 1

Hatipoğlu ve Özyurt: Manisa da akılcı ilaç kullanımı ilaçların kullanımı, gereksiz antibiyotik tüketimi ya da gereksiz enjeksiyon önerilmesi sayılabilir (6-8). Avrupa ülkelerinde sağlık harcamalarının %10-15 i ilaç harcamalarına ayrılırken, ülkemizde bu oran %40 ın üzerindedir (7,8). Dünya Sağlık Örgütü tahminlerine göre tüm ilaçların yarısından fazlası uygunsuz şekilde reçete edilmekte, dağıtılmakta ya da satılmaktadır. Hastaların yaklaşık yarısı ilaçları doğru kullanmamakta, dünya nüfusunun üçte biri ise temel ilaçlara erişememektedir (9). Çalışmamızda Manisa ilinde iki farklı yerleşim bölgesindeki 18 yaş üstü kişilerde akılcı ilaç kullanımını ve ilaç kullanımını etkileyen faktörleri tanımlamak amaçlanmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Araştırma kesitsel tipte olup Manisa il merkezinde bulunan kentsel bir yerleşke olan Uncubozköy ve yarı kentsel bir yerleşke olan Barbaros mahallelerinde 15 Ekim 15 Kasım 2013 tarihleri arasında yürütülmüştür. Araştırmanın evrenini İl Halk Sağlığı Müdürlüğüne bağlı Barbaros Aile Sağlığı Merkezi (ASM) bölgesinde yaşayan 18 yaş üstü 8.302 kişi ve Uncubozköy ASM bölgesinde yaşayan 5.723 kişi oluşturmuştur. Örnek büyüklüğü Epi Info programı yardımıyla beklenen prevalans %50, %95 güven sınırında ve %5 sapma ile 374 kişi ve küme örneklem yöntemi kullanılacağından desen etkisi (1.45) hesaba katılarak 542 kişi olarak hesaplanmıştır. Her kümenin büyüklüğü 10 hane olacak şekilde 55 küme belirlenmiştir. İl Halk Sağlığı Müdürlüğüne kayıtlı adres listelerinden rastgele seçilmiş 55 küme başı hane belirlenmiştir. Veriler yüz yüze görüşme tekniği ile bir anket formu kullanılarak toplanmıştır. Her kümede rastgele belirlenmiş olan küme başı haneden başlanarak ve ikişer ev atlanarak bir küme 10 haneye tamamlanmıştır. Anket o anda evde bulunan kişilere uygulanmıştır. Ankete katılmayı reddeden hanelerde ise bir yan taraftaki haneye geçilerek bu haneden ankete devam edilmiştir. Ziyaret tarihinde evde bulunamayanlara ertesi gün farklı bir saatte tekrar ziyaret edilerek anket uygulanmıştır. Yapılandırılmış anket formu; sosyodemografik özellikler, genel sağlık durumu, kronik hastalık varlığı, sağlık hizmet kullanımı, son 1 ay içerisindeki sağlık sorunu varlığı / yokluğu, bu sağlık sorununu gidermek için yapılanlar, başvurulan sağlık kuruluşları, ilaç kullanım özellikleri ve bilgi düzeyleri, ilaç kullanım alışkanlıkları, hangi grup ilaçların ağırlıklı kullanıldığı, ilaca ait bilgilerin yeterliliği, evde uygun şartlarda ilaç bulundurma bilinci, kullanma talimatı anlaşılabilirliği, ilaç kullanımı, yan etki bilinci ve ilaç tavsiye eğiliminden oluşmaktadır. Anket formunun oluşturulmasında literatürdeki benzer çalışmalardan faydalanılmıştır. Veriler tanımlayıcı istatistikler (sayı, yüzde dağılımı, ortalama, standart sapma), ki-kare ve student T testi kullanılarak değerlendirilmiştir. Akılcı ve akılcı olmayan ilaç kullanımını saptamak için 14 sorudan oluşan ölçek geliştirilmiştir. Bu sorular hekime başvurmadan ilaç kullanmama (1 puan), ilaçları kullanırken hekimin tarif ettiği şekilde kullanma (1 puan), daha önce hekimin önerdiği ilaçları kullanması gereken süreden önce bırakmama (1 puan), evinde kullanmadığı yedek amaçlı ilaç bulundurmama (1 puan), ilaçları saklarken kullanma talimatında yazan saklama koşullarına dikkat etme (1 puan), ilaçları kullanmadan önce son kullanma tarihine dikkat etme (1 puan), ilaçları kutusuyla birlikte saklama (1 puan), ilaçları kullanmadan önce kullanma talimatlarını okuma (1 puan), ilaçları kullanma talimatlarıyla birlikte saklama (1 puan), ilaçları sakladığı yer çocukların ulaşamayacağı bir yerde olma (1 puan), son kullanma tarihi geçmiş ilaç kullanmama (1 puan), hastalandığında hekime gitmeden ilaç almama (1 puan), hastalandığında yakınlarının ilaç tavsiye etmemesi (1 puan), yakınları hastalandığında ilaç tavsiye etmemesi (1 puan). Bir kişinin alabileceği en yüksek puan 14 tür. 0-7 puan arası akılcı olmayan ilaç kullanımı (AOİK), 8-14 puan arası ise akılcı ilaç kullanımı (AİK) olarak belirlenmiştir. BULGULAR Araştırmaya katılanların yaş ortalaması 39,5±13,8 dir (n=550). Katılımcıların tamamına baktığımızda %51,6 sı erkek, %28,3 ünün eğitimi üniversitedir. %56,7 sinin geliri giderine eşit, %81,6 sının sosyal güvencesi SGK dır. %73.8 inin sürekli ilaç kullanımını gerektiren bir hastalığı bulunmamaktadır. Son bir ay içinde herhangi bir sağlık sorunu yaşayanların oranı %27,1, bu sağlık sorununu gidermek için en çok yapılan %73,8 ile sağlık hizmeti sunan bir kurumdan yardım almak olup, bu kurumun da en çok %45 ile aile sağlığı merkezi olduğu bulunmuştur. Hastalanıldığı zaman ilk yapılan %54,4 ile hekime başvurmak olarak tespit edilmiştir (Tablo 1). Hekime başvurmadan ilaç kullananlar katılımcıların %76,4 üdür. Bunun en sık nedeni %55,7 ile önceki şikâyetini giderdiği için olmuştur. Hekim tavsiyesi olmadan en çok kullanılan ilaç grubu %71,3 ile ağrı kesicilerdir. İlaçların kullanım şeklinin yeterince tarif edildiğini düşünenler %79,8 dir. Reçete edilen ilaçların nasıl kullanılacağının öğrenildiği yer %77,6 ile eczane, daha önce hekimin önerdiği ilaçları kullanılması gereken süreden önce bırakma %70,5, bunun da en sık sebebi %63,1 ile hastalığının sonlandığını düşünmedir. Evde kullanılmayan artmış veya yedek amaçlı saklanan ilaç varlığı %85,5, bunların da en sık türü analjezik olarak saptanmıştır (Tablo 2). 2 TAF Prev Med Bull 2016 Cilt 15 Sayı 4

Hatipoğglu & Ozyurt: Rational use of medicine in manisa Tablo 1. Araştırmaya katılanların sağlık sorunlarıyla karşılaştıklarındaki davranışları (n=550). Davranışlar Sayı Yüzde Son 1 ay içinde herhangi bir sağlık sorunu yaşama Evet 149 27,1 Hayır 401 72,9 Bu sağlık sorununuzu gidermek için yapılan Hiçbir şey yapmadım 10 6,7 Kendi kendime ve/veya başkalarının yardımıyla tedavi etmeye çalıştım 28 18,8 Sağlık hizmeti sunanlardan/bir kurumdan hizmet aldım 110 73,8 Geleneksel sağlıkçılara gittim 1 0,7 Bu sağlık sorununu gidermek için hizmet alınan sağlık hizmet sunucusu kişi veya kuruluş Aile sağlığı merkezi 50 45,0 Devlet hastanesi 19 17,1 Üniversite hastanesi 30 27,0 Özel hastane 8 7,2 Özel poliklinik 2 1,8 Özel hekim 1 1,0 Diğer 1 0,9 Başvurulan bu kuruluşun genelde tercih edilen bir kuruluş olup olmadığı Evet 93 83,8 Hayır 18 16,2 Hastalık halinde ilk yapılan Hekime başvururum 299 54,4 Evdeki ilaçları kullanırım 98 17,8 Yakınlarımın tavsiyesine göre ilacı eczaneden alırım 15 2,7 Daha önce kullandığım ilacı eczaneden alırım 27 4,9 Hastalığımın geçmesini beklerim 111 20,2 İlaçlar saklanırken kullanma talimatında yazan saklama koşullarına dikkat edilme oranı %69,8, saklanılan yerin çocukların ulaşamayacağı yerde olma oranı ise %82,1 dir. İlaçları kullanmadan önce son kullanma tarihine dikkat edenlerin oranı %80,2 dir. Son kullanma tarihi geçmiş ilaçları kullananların oranı ise %8,5 te kalmıştır. İlaçları kutusuyla saklayanların oranı %84,5, ilaçları kullanma talimatlarıyla saklayanların oranı %81,9, ilaçları kullanmadan önce kullanma talimatlarını okuyanlar %66,7, kullanma talimatlarını anlaşılır bulanlar %55,1 olarak bulunmuştur. Genelde ilaçlar hakkında bilgilere ulaşılan yer %66 ile hekim/eczacı, ilacın yan etkisi oluşunca yapılan %62,7 ile hekime başvurma, hastalanıldığında hekime gitmeden ilacı eczaneden kesinlikle almayanlar %29,5, bilinçsiz antibiyotik kullanımı sonucu oluşacak etkiler hakkında yetersiz bilgiye sahip olduğunu söyleyenlerin oranı %36,4, yazılan reçetedeki ilaçları her zaman tam olarak alanlar %78,9 dur (Tablo 2). Akılcı ilaç kullanımının; çekirdek ailelerde, halen çalışanlarda, geliri giderinden fazla ve eşit olanlarda, kendi ve eşi ortaokul ve üstü eğitimlilerde, çocuğu olmayanlarda, gecekonduda yaşamayanlarda, genel sağlık durumu iyi olanlarda, son bir ay içinde sağlık sorunu yaşamayanlarda, hastalanınca ilk olarak hekime gidenlerde, ilaçların kullanım şeklinin yeterince tarif edildiğini düşünenlerde, ilaçları kutularıyla birlikte saklayanlarda, ilaçları kullanırken kullanma talimatlarında yazan saklama koşullarına dikkat edenlerde, ilaçların saklandığı yer çocukların ulaşamadığı bir yerde olanlarda, ilaçları kullanmadan önce son kullanma tarihine dikkat edenlerde, son kullanma tarihi geçmiş ilaçları kullanmayanlarda daha yaygın olduğunu gördük (Tablo 3). TAF Prev Med Bull 2016 Vol 15 Issue 4 3

Hatipoğlu ve Özyurt: Manisa da akılcı ilaç kullanımı Tablo 2. Araştırmaya katılanların ilaç kullanım alışkanlıkları (n=550). İlaç kullanım alışkanlıkları Sayı Yüzde Hekime başvurmadan ilaç kullanımı Evet 420 76,4 Hayır 130 23,6 Hekim tavsiyesi olmadan kullanılan ilaçlar (Birden fazla şık işaretlenmiştir) Ağrı kesiciler 392 71,3 Antibiyotikler 163 29,6 Vitaminler 123 22,4 Antiasidler 74 13,5 Diğer 41 7,5 İlaçları kullanırken hekimin tarif ettiği şekilde kullanma Evet 528 96,0 Hayır 22 4,0 Daha önce hekimin önerdiği ilaçları kullanılması gereken süreden önce bırakma Evet 388 70,5 Hayır 162 29,5 Evde kullanılmayan artmış veya yedek amaçlı saklanan ilaç varlığı Evet 470 85,5 Hayır 80 14,5 Bu ilaçlar saklanırken kullanma talimatlarında yazan saklama koşullarına dikkat edilme durumu Evet 328 69,8 Hayır 142 30,2 Son kullanma tarihi geçmiş ilaçların kullanılma durumu Evet 47 8,5 Hayır 503 91,5 İlaç kullanmadan önce kullanma talimatının okunup okunmaması Evet 367 66,7 Hayır 183 33,3 Hastalanıldığında hekime gitmeden eczaneden ilaç alma durumu Evet alırım 133 24,1 Bazen alırım 255 46,4 Kesinlikle almam 162 29,5 TARTIŞMA VE SONUÇ Akılcı ilaç kullanımı konusunda hata kaynakları; hekim, hemşire, üretici, eczane veya hasta birey olabilmektedir (10). Bu çalışmada hasta bireylerden kaynaklanan hatalar üzerinde durulacaktır. Çalışmamıza katılan kişilerden son bir ayda sağlık sorunu yaşayanların sağlık hizmet kullanımının yüksek olduğu, en çok ASM yi tercih ettikleri saptanmıştır. Reçetesiz ilaç satışı gerek gelişmiş gerek gelişmekte olan ülkelerde yaygın olup reçetesiz ilaç satışı toplam ilaç satışının %17 sini oluşturmaktadır (11). Akılcı ilaç kullanımını belirlemek için sorguladığımız değişkenlerden hekime başvurmadan ilaç kullanımı nın araştırmaya katılanlarda oldukça sık olduğu (%76,4) saptanmıştır. Benzer şekilde Özçelikay ın çalışmasında (12) katılımcıların %75,5 i hekim veya sağlık personeli olmayan kişilere danışarak ilaç kullandığını belirtirken, Uskun ve ark. çalışmasında (13) araştırmaya katılanların %42.9 u yakınmaları nedeniyle sağlık ocağına başvurmadan önce ilaç kullandığını belirtmiştir. Sağlık Bakanlığının toplumda akılcı ilaç kullanımı belirlemek için 2011 yılında yürütülen sağlık kurum temelli çalışmasında katılımcıların yaklaşık yarısının (%44,3) hekime danışmadan eczaneden ilaç aldıkları belirlenmiştir (14). Uskun ve ark. çalışmasında oran nispeten daha düşük olsa da bu çalışmalar bulguları ile birlikte değerlendirildiğinde hekime başvurmadan ilaç kullanımı yaygın bir davranış olarak gözlenmektedir. Çalışmamızda hekime başvurmadan en çok kullanılan ilaç grubu %71,3 ile ağrı kesicilerdir. Muğla da yapılan bir çalışmada da bu oran %92,4 bulunmuştur (15). Yapıcı ve ark. 2011 yılında Mersin de yaptığı çalışmada da bu oran %90,4 olarak bulunmuştur (16). Ankara da yapılan başka bir çalışmada katılımcıların %57,8 i genellikle ya da hep reçetesiz ağrı kesici kullandığı tespit edilmiştir (17). Ağrı kesiciler hekim kontrolünde olmadan yaygın olarak kullanılmaktadırlar. 4 TAF Prev Med Bull 2016 Cilt 15 Sayı 4

Hatipoğglu & Ozyurt: Rational use of medicine in manisa Tablo 3. Akılcı (AİK) ve Akılcı Olmayan İlaç Kullanımının (AOİK) bazı sosyodemografik özellikler ve ilaç kullanım alışkanlıkları açısından karşılaştırılması (n=550) Özellik AİK AOİK Sayı Yüzde Sayı Yüzde Aile tipi Çekirdek 250 56,2 195 43,8 Geniş 23 37,1 39 62,9 Parçalanmış 19 44,2 24 55,8 Çalışma durumu Halen çalışıyor 154 59,2 106 40,8 Hayır emekli 36 40,4 53 59,6 Çalışmıyor 102 50,7 99 49,3 Gelir durumu Gelir giderden fazla 52 58,4 37 41,6 Gelir gidere eşit 177 56,7 135 43,3 Gelir giderden az 63 42,3 86 57,7 Eğitim durumu İlkokul ve altı 76 42,5 103 57,5 Ortaokul ve üstü 216 58,2 155 41,8 Eş eğitim durumu İlkokul ve altı 66 41,5 93 58,5 Ortaokul ve üstü 136 56,2 106 43,8 Çocuk varlığı Hayır 110 60,4 72 39,6 Evet 182 49,5 186 50,5 Ev tipi Müstakil 88 51,2 84 48,8 Apartman 201 56,0 158 44,0 Gecekondu 3 15,8 16 84,2 Genel sağlık durumu Orta ve altı 103 48,4 110 51,6 İyi ve üstü 189 56,1 148 43,9 Son bir ay içinde herhangi bir sağlık sorunu yaşama Evet 69 46,3 80 53,7 Hayır 223 55,6 178 44,4 Hastalanınca ilk yapılan Hekime gidenler 185 61,9 114 38,1 Hekime gitmeyenler 107 42,6 144 57,4 İlaçların kullanım şeklinin yeterince tarif edildiğini Düşünenler 245 55,8 194 44,2 Düşünmeyenler 47 42,3 64 57,7 İlaçları kutularıyla birlikte saklama Evet 260 65,5 137 34,5 Hayır 7 9,6 66 90,4 İlaçları saklarken kullanma talimatlarında yazan saklama koşullarına dikkat etme Evet 248 75,6 80 24,4 Hayır 19 13,4 123 86,6 İlaçların saklanıldığı yer çocukların ulaşabileceği bir yerde olup olmaması Evet 15 17,9 69 82,1 Hayır 252 65,3 134 34,7 İlaçları kullanmadan önce son kullanma tarihine dikkat edilmesi Evet 254 67,4 123 32,6 Hayır 13 14,0 80 86,0 Son kullanma tarihi geçmiş ilaçları kullanma Evet 19 40,4 28 59,6 Hayır 273 54,3 230 45,7 p 0,009 0,006 0,008 0,003 0,010 0,002 0,046 0,032 0,007 0,048 TAF Prev Med Bull 2016 Vol 15 Issue 4 5

Hatipoğlu ve Özyurt: Manisa da akılcı ilaç kullanımı Kentsel bölgede yaşayanlarda, kadınlarda, ortaokul ve üstü eğitim düzeyinde, çocuğu olanlarda, göç edenlerde, apartmanda yaşayanlarda, SGK sı olanlarda, genel sağlık durumunu iyi ve üstü olarak değerlendirenlerde, sürekli ilaç kullanması gereken hastalığı olanlarda hekime başvurmadan ilaç kullanımının daha yüksek olduğu saptanmıştır. Yaş ile hekime başvurmadan ilaç kullanımı arasında bir ilişki bulunamamıştır. Yapıcı ve arkadaşlarının 2011 yılındaki çalışmasında ise eğitim düzeyi yüksek olanlarda ve genç yaştakilerde sağlık ocağına başvurmadan önce ilaç kullanımı yüksektir (16). Çalışmamıza katılanlar evinizde kullanmadığınız artmış veya yedek amaçlı sakladığınız ilaç bulunur mu? sorusuna evet yanıtı oranı %85,5 bulunmuştur. Göçgeldi ve ark.nın Ankara da 2006 yılında yaptığı araştırmaya göre bu oran %61,3 bulunmuştur (18). Belçika da yapılan bir çalışmada, araştırmaya dâhil edilen evlerin hepsinde ilaç bulunduğu saptanmıştır. Sağlık Bakanlığının 2011 yılında yaptığı Toplumun Akılcı İlaç Kullanımına Bakışı adlı çalışmasında ASM lere başvuran hastaların yarısı, devlet hastanelerine (DH) başvuran hastaların ise yarısından daha fazlası (%55,7) evinde kullanmadığı, artmış veya yedek olarak sakladığı ilaç bulunduğunu belirtmişlerdir (14). Antalya da hanelerde kullanılmayan ilaçların durumunu araştırmak üzere yapılmış bir çalışmada, evlerin %80 inde artık ilaç bulunduğu saptanmıştır (19). Çalışmaların çoğu göstermektedir ki evde yedek amaçlı ilaç saklama yaygın bir davranıştır. Çalışmamıza katılanların %70,5 i daha önce hekimin önerdiği ilaçları kullanılması gereken süreden önce bıraktıklarını belirtmişlerdir. Sağlık Bakanlığı nın 2011 deki Toplumun Akılcı İlaç Kullanımına Bakışı çalışmasında ASM lere başvuran hastaların %70,3 ü, DH lere başvuranların %70,8 i daha önceki rahatsızlıklarında hekimin önerdiği ilaçları, önerildiği süreden önce bıraktıklarını belirtmişlerdir (14). Önder ve ark. larının Ankara da yaptığı bir çalışmada ise katılımcıların %23,9 unun semptomlarının hafiflemesi halinde ilacını bıraktığı bildirilmiştir (17). Erzincan da 2007-2008 yıllarında yapılmış üniversite öğrencilerinin ilaç kullanım alışkanlıklarını değerlendiren bir çalışmada, öğrencilerin %47,9 unun yakınmaları sona erdiğinde ilaç kullanımını bıraktığı bildirilmiştir (20). Adana da 2010 yılında yapılmış bir çalışmada, hastaların %47,9 unun hekimin verdiği antibiyotikleri bitirmeden bıraktığı bildirilmiştir (21). Muğla da 2005 yılında yapılmış bir çalışmada ise katılımcıların %65,8 inin bazen tedaviyi önerilen süreden önce ve çoğunluğunun (%68,8) hastalığının sonlandığını düşünmesi sebebiyle bıraktığı bildirilmiştir (15). Literatürle kıyaslandığında bu raporda tespit edilmiş olan oranların önceki çalışmalardan birisi hariç, genel olarak diğerlerinden daha yüksek olduğu söylenebilir. Hastaların yaklaşık dörtte üçünün kontrol dışı ilaç bırakma eğilimi göstermesi önemli bir soruna işaret etmektedir. Bu konuda gerek hastaların gerekse tedavilerini düzenleyen hekimlerin daha özenli davranmasını gerektirecek tedbirlere ihtiyaç duyulmaktadır. Çalışmamıza katılanların %8,5 i son kullanma tarihi geçmiş ilaçları kullandıklarını belirtmişlerdir. Sağlık Bakanlığının AİK çalışmasında ASM lere başvuran hastaların %65 i, DH lere başvuran hastaların %63,9 u evindeki son kullanma tarihi geçmiş ilaçları çöpe attığını belirtmişlerdir (14). Göçgeldi ve ark.nın çalışmasında araştırmacıların %88,4 ü ilaçların son kullanma tarihi konusunda duyarlı olduklarını belirtmiştir (18). İlaç Endüstrisi İşverenler Sendikası nın araştırmasına göre halkın yüzde 17 sinin, evinde son kullanma tarihi geçmiş ilaç bulundurduğu anlaşılmıştır (22). Adana da 2009 yılında yapılmış bir çalışmada, hastaların %49 unun kullanma tarihi geçen ilaçları çöpe attığı bildirilmiştir (21). Ankara da 2000 yılında eczacılarla yapılan bir çalışmada, son kullanma tarihi geçen ilaçları eczacıların %60,1 inin tuvalete veya lavaboya döktüğü, %14,5 inin ise diğer çöplerle birlikte çöpe attığının bildirilmiş olması, bu sorunun çevre kirliliği boyutlarının çok daha dramatik olduğuna işaret etmektedir (23). İlaçları saklarken kullanma talimatlarında yazan saklama koşullarına dikkat ediyor musunuz diye sorduğumuzda %69,8 evet cevabını aldık. Göçgeldi ve ark.nın yaptığı çalışmaya göre katılımcıların %42,9 u ilaçları ecza dolabında veya özel bir çekmecede sakladıklarını, katılımcıların %42,2 si ise ilaçlarını buzdolabında sakladıklarını belirtmiştir (18). Bu ilaçların bir bölümünün özelliği gereği buzdolabında saklanması gereken ilaçlar olması olasıdır. Belçika daki bir çalışmada ise, evlerde mevcut ilaçların yaklaşık üçte birinin uygunsuz şartlarda korunduğu belirlenmiştir (24). Bu çalışma sonuçları ilaçların saklama koşullarına önemli oranda dikkat edilmediğini de göstermektedir. İlaçla tedavide öncelikli şart ilacın alınması ve doğru bir şekilde kullanılmasıdır. Hastalar ilaçları alıp almamaya, aldıktan sonra ne kadar süre ile ne kadar dozda kullanacaklarına kendileri veya yakınlarının tavsiyesiyle karar verirler (11,25,26). Araştırmamıza katılanların %96,0 sı ilaçlarını kullanırken hekimin tarif ettiği şekilde kullandıklarını belirtmişlerdir. Sağlık Bakanlığının 2011 yılında toplumun akılcı ilaç kullanımı ile ilgili yapmış olduğu çalışmaya göre; hastaların, hekimin verdiği tedaviyi uygulayıp uygulamama durumları sorgulandığında hastaların %86 sı (ASM lerde %86,4, DH lerde %85,6) hekimin verdiği tedaviyi (önerileri/reçetedeki ilaçları) kesinlikle uygulayacağını belirtmişlerdir (14). GATA da yapılan 6 TAF Prev Med Bull 2016 Cilt 15 Sayı 4

Hatipoğglu & Ozyurt: Rational use of medicine in manisa araştırmaya göre ise ilaçların tarif edildiği şekilde kullanılma düzeyi %61,6 olarak saptanmıştır (18). GATA da yapılmış olan çalışmada kısmi bir yükseklik olsa da genel olarak hastaların ilaçlarını kullanırken hekimin tarif ettiği şekilde kullandıklarını beyan etme oranları oldukça yüksektir. İlaçları hekimin tarif ettiği şekilde kullanmamak olumsuz tıbbi sorunlar doğurabilmektedir. Araştırmamıza göre; ilaçlarınızı kullanmadan önce kullanma talimatlarını okur musunuz sorusuna cevap veren katılımcıların %66,7 si ilaçlarını kullanmadan önce kullanma talimatı okumaktadır. Yaş arttıkça kullanma talimatlarını okuma oranı düşmektedir. Yapıcı ve arkadaşlarının çalışmasında katılımcıların %73,3 ü ilaçların kullanma talimatlarını okumakta olup bu oran 50 yaş ve üzerindekilerde daha azdır (16). Sağlık Bakanlığı nın 2011 yılında yapmış olduğu çalışmaya göre; ASM lere başvuran hastaların %59,1 i, DH lere başvuran hastaların ise %61,6 sı ilaçların kullanma talimatlarını okuduğunu beyan etmiştir (14). Adana da 2010 yılında yapılmış bir çalışmada, hastaların %66,2 sinin ilacın kullanma talimatını okuduğu bildirilmiştir (21). Ankara da bir üniversite hastanesinde 2004 yılında yürütülmüş bir çalışmada ise katılımcıların %34,9 unun kullanma talimatlarını okumadığı bildirilmiştir (27). Türkiye de ilaç kullanma talimatının okunmasıyla ilgili hastaların eğilimlerinin farklı zamanlarda yapılmış çalışmalarda oldukça değişkenlik gösterdiği ve bunların önemli oranda okunduğu söylenebilir. Sonuç olarak araştırma katılımcılarının çoğunluğunda akılcı olmayan ilaç kullanımı olduğu tespit edilmiştir. Hekim tavsiyesi olmadan veya hekimin reçete ettiği ilaçların hekimin belirttiği şekilde alınmaması akılcı ilaç kullanımı açısından sorun teşkil etmektedir. Hekimlerin ilaçları reçete ederken hastaya ilaç hakkında bilgi vermeleri, eczacıların hastaya ilaçların kullanımları hakkında daha açıklayıcı bilgi vermeleri, örgün eğitim müfredatında akılcı ilaç kullanımına yer verilmesi akılcı ilaç kullanımı lehine olabilir. Eğitimle birlikte kazandırılan tutum ve davranışların korunması ve geliştirilmesi için idari planlar daha etkin bir şekilde hayata geçirilebilir. Toplumun kendine ait olmayan ilacı kullanmama bilinci oluşturulmalıdır. İlaç kullanımı bilincinin arttırılmasına yönelik eğitimler, araştırmalar ve sosyal politikalar yaygınlaştırılmalıdır. Özellikle de toplumu hekim tavsiyesi olmadan ilaç kullanmaya yönelten nedenlere yönelik araştırmalar düzenlenmelidir. Toplumda akılcı ilaç kullanımının geliştirilmesinde aile hekimleri daha etkin rol almalıdırlar. Bu araştırmada çıkar çatışması bildirilmemiş ve maddi finans desteği alınmamıştır. TEŞEKKÜR Araştırmanın gerçekleştirildiği tarihlerde Halk Sağlığı stajını yapan ve anket uygulamasında katkıları olan tıp fakültesi dönem 6 öğrencilerine teşekkür ederiz. KAYNAKLAR 1. United Nations General Assembly: Resolution 217A (III) (10 December 1948):Universal Declaration of Human Rights, Preamble (Yearbook of the United Nations, 1948-49, p.535) 2. Kayaalp O. Rasyonel Tedavi Yönünden Tıbbi Farmakoloji. 12th ed. Ankara: Pelikan Kitabevi; 2009. p 1281-1298. 3. World Health Organization. The Rational Use of Drugs. Report of the Conference of Experts. Nairobi, 25-29 November 1985. Geneva 1987. 4. Anonim, Akılcı İlaç Kullanımı nın Alfabesi, T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık Projesi Genel Koordinatörlüğü Rasyonel İlaç Kullanımı Bölümü, Ankara, (1993). 5. Siddigi S, Hamid S, Rafique G, et al. Prescription Practices of Public and Private Health Care Providers in Attock District of Pakistan. Int J Health Plan and Manag, 2002;17(1): 23-40. 6. Harrier B, Asiimwe D, Reynolds Whyte. Injection Use and Practices in Uganda. WHO/DAP/94.18. World Health Organization, Action Programme on Essential Drugs, Geneva 1994. 7. Akıcı A, Uğurlu M, Gönüllü N, Oktay Ş, Kalaça S. Pratisyen Hekimlerin Akılcı İlaç Kullanımı Konusunda Bilgi ve Tutumlarının Değerlendirilmesi. STED 2002; 11(7):253-257. 8. World Health Organization. WHO Policy perspectives on medicines. Promoting rational use of medicines: core components. Geneva, Sep 2002. 9. World Health Organization. Antimicrobial resistance: athreat to global health security. Rational use of medicines by prescribers and patients, Apr 2005; A58/14. 10. Uzun S, Arslan F. İlaç Uygulama Hataları. Türkiye Klinik leri J Med Sci 2008; 28: 217-22. 11. Fresle DA, Wolfheim C. Akılcı İlaç Kullanımı Konusunda Halk Eğitimi. Küresel bir gözlem. Cenevre: Dünya Sağlık Örgütü; 1997. Çev: Aylin Utku. SB, RSHMB, Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, Yayın No: 975-590-087-X, Yayın Ta rihi: SB-2004/05: 23-24. 12. Özçelikay G. Akılcı ilaç kullanımı üzerinde bir pilot çalış ma. Ankara Eczacılık Fakültesi Dergisi 2001; 30(2): 9-18. 13. Uskun E, Uskun SB, Öztürk M, Kişioğlu AN. Sağlık ocağı na başvuru öncesi ilaç kullanımı. Sürekli Tıp Eğitimi Der gisi 2004; 13(12): 451-54. 14. Toplumun Akılcı ilaç Kullanımına Bakışı, Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, Ankara, 2011. 15. Baybek H, Bulut D, Çakır A, Muğla Üniversitesi İdari Personelinin ilaç kullanma alışkanlıklarının belirlenmesi. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İLKE) 2005; 15(1):53-67. 16. Yapıcı G, Balıkçı S, Uğur Ö. Birinci basamak sağlık kuruluşuna başvuranların ilaç kullanımı konusundaki tutum ve davranışları. Dicle tıp dergisi 2011;38(4):458-465. 17. Önder E, Koçia O, Öztürk S, Sabuncu Z, Soyutemiz Ö, Altıntaş H. Yunus Emre Sağlık Ocağı Bölgesinde Yaşayan 18 Yaş Ve Üstü Bireylerin Ağrı Kesici Kullanımı Ve Bu Konudaki Bazı Bilgilerinin Saptanması. Hacettepe Toplum Hekimliği Bülteni 2002; 23(1). 18. Göçgeldi E, Uçar M, Açıkel C, Türker T, Hasde M, Ataç A. Evlerde Artık İlaç Bulunma Sıklığı ve İlişkili Faktörlerin Araştırılması. TAF Prev Med Bull 2009; 8(2):113-118. 19. Dönmez L, Yüzgül N, Anaç CC, Ödemiş Y, Özel F. Antalya Merkez 6 Nolu Sağlık Ocağı Bölgesindeki Hanelerde Kullanılmayan İlaçların Durumu. 8. Halk Sağlığı Günleri, Halk Sağlığı ve Sosyal Bilimler Bildiri Özetleri. 23-25 Haziran 2003, Sivas, s.60. TAF Prev Med Bull 2016 Vol 15 Issue 4 7

Hatipoğlu ve Özyurt: Manisa da akılcı ilaç kullanımı 20. Karakurt P, Hacıhasanoğlu R, Yıldırım A, Sağlam R, Üniversite öğrencilerinde ilaç kullanımı. TAF Prev Med Bull 2010;9(5):505-512. 21. Pınar N. Karataş Y, Bozdemir N, Ünal İ. Adana ilindeki insanların ilaç kullanım alışkanlıkları. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 2013; 12(6):639-650. 22. Güneş S. Halkın Beşte Biri Reçetesiz İlaç Kullanıyor. http:// www.ntvmsnbc. com/news health_front.asp.09.08.2004. 23. Özçelikay G. Serbest eczane atıkları ve yönetimi üzerinde bir çalışma. Türk Hij Den Biyol Derg 2002; 59(1,2,3):13-2. 24. De Bolle L, Mehuys E, Adriaens E, Remon JP, Van Bortel L, Christiaens T. Home medication cabinets and selfmedication: a source of potential health threats? Ann Pharmacother. 2008; 42(4): 572-9. 25. World Health Organization. Who Medicines Strategy Countries at The Core 2004-2007. Ulaşılabileceği adres: http:// whqlibdoc.who.int/hq/2004/who_edm_2004.5.pdf. 26. Sever L. Çocuklarda İlaç Kullanımı. İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri. Akılcı İlaç Kul lanımı Sempozyumu. İstanbul, 1999: 77-85. 27. Özkan S, Özbay OD, Aksakal FN, İlhan MN, Aycan S. Bir üniversite hastanesine başvuran hastaların hasta olduklarındaki tutumları ve ilaç kullanım alışkanlıkları. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 2005;4(5):223-237. GATA. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non-Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, noncommercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Source of Support: Nil, Conflict of Interest: None declared 8 TAF Prev Med Bull 2016 Cilt 15 Sayı 4