MUŞ-KEPENEK URARTU KALESİ Nurettn KOÇHAN* CumhurSUR 2002 Ağustos'unda nceledğmz yerleşme, Muş I merkeznn 3.5 km. güneydoğusunda, Kepenek le Soğucak köyler arasında, ovaya br dl şeklnde uzanan br tepe üzernde yer almaktadır (Çz.!,Res.l). Tepenn hemen arkasında gttkçe yükselen Kızıl Zyaret ve 2685 m. yükseklğnde Kortk Dağı uzanmaktadır. Yerleşme yer, doğallıkla Muş, Urartu Krallığı'nın batı yolu olan ve Ercş'ten başlayıp Muş-Bngöl üzernden Malatya'ya uzanan yolu] rahatlıkla kontrol edeblecek br konuma sahpt. Bu yol stratejk yönden olduğu kadar, demr ve gümüş gb ham maddelern temnnde de kullanıldığı çn öneml d. Güvenlğn sağlamak çn yol boyunca br çok güvenlk ve konaklama stasyonları yapılmıştl~. Sadece br konaklama tess olmadığı anlaşılan ve böylesne öneml br yere kurulmuş olan yerleşme yerndek yapıları kesn olarak tanımlayablmek bugün çn olanaksızdır. Çünkü burada pek çok kaçak kazı yapılmış ve kale büyük ölçüde tahrp edlmştr (Res.2). Fakat yne de, kurulduğu yere uygun olarak br dl şeklnde nşa edlmş olan kalenn surlarının bazı kısımlarında günümüze kadar ulaşablen tek sıra taş temel kalıntılarından krok çıkarılmaya çalışılmıştır (Çz.2). Kepenek kalesn öneml yapan, kalıntılardan çok, burada ele geçen ve Kepenek Köyü'nün çnden geçen derenn taşarak evlere zarar vermesn önlemek çn köy halkı tarafından yapılan (Selahattn Çakıcı 'nın evnn önündek) set-duvara yerleştrlmş olan Urartu yazıtıdır. Urartu Kralı I.Argşt (M.Ö.7858ü-756) yazıtta) buraya "Argsthnl" adını verdğn, "... sus-tapınağı ve (kal)ey nşa * Yrd.Doç.Dr. Nurettn KOÇHAN, Atatürk Ünverstes Fen-Edebyat Fakültes Arkeoloj Böltmü 25240 ERZURUM-Cumhur SUR, Öğretmen, MUŞ 1 Bu yol önce Muş ovasına, daha batıda Fırat') zleyerek Malatya'ya ujaşırdı. Van'dan Ercş üzernden gelp Malatya'ya uzanan bu yol çn bkz. V. Sevn, "The Oldest Hgway Between the Regons of Van and Elazıg n Eastem Anatolan", Antquty 62236, 1988, 547 vd.; a.y. "Urartu'lara At Dünyanın En Esk Karayolu" Anadolu Araştırmaları XI, ı 989,50; M.S. Rothman, "Alpaslan Baraj Gölt Alanında Muş Ovasında Yüzey Araştırmaları Ön Rapor, 99 " X. Araştırma Sonuçları Toplantısı (Ankara 25-29 Mayıs 992)28. ı Bu konuda daha ayrıntılı blg çn bkz. V. Sevn, "Urartu'lara At Dtnyanın En Esk Karayolu" Anadolu Araştırmaları Xl, 989,50 vd. 3 N. Koçhan-M. Salvn, "A New Urarıan İnscrpton from the Neghbourhood of Muş" Stud Mcene ed Egeo-Anatolc XLlI2-2000, Fg.2., 303-305. 57
ettrdğn..." bldrmektedr. Yazıtta sus-tapınağı tam olarak okunabldğ halde kale kelmesnn br kısmı tahrp olmuştur. Tapınağın varolduğunu kaçak kazılar sonucu tepenn k yanından aşağı yuvarlanmış, düzgün şlenmş ortalama 0.60XO.70 m. ölçülernde bazalt bloklar da doğrulamaktadır (Res.3). Bu taşlar olasılıkla tapınağa at olmalıydı, çünkü yazıtın yer aldığı taşın ölçüler ve şlenş le benzerlk göstermektedr. Ancak cephe kısmında(?) bu yazıtın ycr aldığı tapınağın yern ve planını belrlemek, aşırı tahrbat nedenyle olanaksızdır. Yazıttan anlaşıldığı gb burada br de kale olmalıydı. Kale bölgede yer alan ve M.Ö.8.yüzylla tarhlenen Varto-Kayalıdere'dek 4 kadar büyük br alanı kapsamaz; grş kapısının da yer aldığı güneybatı kısmı yaklaşık 60 m. genşlğnde olup, yerleşme alanı kuzeydoğuya doğru aynı genşlkte belrl br süre devam ettkten sonra daralmaya başlar ve kuzeybatı uç kısımda ıo-ıs m. genşlğnde dış bükey br kavs le sona erer. Güneybatıdak kapıdan tbaren yerleşme alanının uzunluğu yaklaşık 150 m.dr. çte, grş kapısının tam karşısında, dkdörtgen br yapıya at çok az kalıntı görüleblmektedr. Kalıntının yeterszlğ nedenyle yapının şlev belrlenememştr.ancak ovayı olduğu kadar buradan geçen yolu da rahatlıkla kontrol edeblecek br konumdak kalenn syasi yönden de öneml br yernn olduğu söyleneblr. Kalenn üç tarafının sarp olması ve güney tarafının da dağlara yaslanması savunmayı kolaylaştırdığı gb, tpk Urartu kaleler' le de benzerlk göstermektedr. Fakat, sur temel kalıntılarının bazı bölümlernn ancak parçalar halnde günümüze geleblmş olmasından üst yapıyı blemyoruz. Bu kalıntıların çoğunluğu da kalenn güneydoğu kısmı (ResA) le grş kapısı olarak kabul ettğmz bölümüne attr (Res.S). Kalıntılardan kaleye, yaklaşık 21 m. genşlğnde, kuzey tarafın 9 m., güney tarafın se 11 m. kadar dışa çıkıntı yapan, yamuk planlı kule şeklnde çıkıntmın güney tarafında yer alan kapı le grldğ anlaşılmaktadır. Ancak grş kapısının genşlğ, duvar kalıntılarının yeterszlğ nedenyle belrlenememştr. Buraya, kalenn batısında bugün ancak zler görüleblen eğml br yol le ulaşılablmekteyd (Res.6). Kalenn çndek yapılara at küçük taşlardan nşa edlmş olan duvar temellernn br brnden kopuk parçalar halnde belrleneblmes nedenyle 4 C.A. Bumey, "A Frst Season of Excavatons at the Urartan Ctadel or Kayaldere" AnatSt. ı 6, 1966,58 vd.; N. Koçhan,"Yağcllar(Evran) Höyüğü" Arkeoloj ve Sanat 86, 24. Van Toprakkale, çavuştepe ve Erzurum ljmudum Kale'nn de dl şeklnde uzanan dağın uc kısmına kurulduğu görülmektedr. Bkz. A.Erzcn, "Toprakkale ve çavuştepe Kazıları Raporu 1962" TürkAD XIIII,1964, 19 vd.;a. Çlngroğlu, "Daueh'de br Urartu Kales:Umudum Tepe(Kalor Tepe)" Anadolu Araştırmaları VIII, 1980, ı 91 vd.;rolhman, age.285. 58
planlarını çıkarmak olanaksızdır. Ancak tapınağın, dğer Urartu yerleşme yerlernde olduğu gb, kalenn en yüksek kısmındayer aldığını söyleyeblrz. ı. Argşt dönemne at yazıt dışında kalenn tarhn belrlememze yardımcı olacak buluntu ele geçmemştr. Bulunan çok küçük brkaç parça seramğn de Orta çağ'a at olması, buranın Orta Çağ'da da kullanıldığını göstermektedr. Kale, yazıta göre olması gereken tapınak ve dğer yapılar hakkında daha ayrıntılı blg burada yapılacak kazı çalışmaları le elde edleblecektr. 59
B.CAN o 2 3 4 5 ~m. -...--"---",:",,,.-~-_..._~. Çzm 1. Kal ' V~ C 'vr~snn Topografk Hartası 60
. ( (, o 10 20 30"'. ı...' -'-' -'-' -" ;... "' [ 1--------, ı,....., I : : : 1- : tl»! t...,...,,------- J Çzm 2. KepE'nek KalE's ~ (-~
Resm 1 : Kalenn Doğudan Grünü~l Resm 2 : Kalenn güneyden görünüşü Resm 3 : Bazalt blok taş 62
Resm 4 : Kalenn güneydoğu köşesnn temel kalıntıları Resm S : Kale grşnn doğu kı~mj Resm 6: Batıdan kaleye grş sağlayan antk yol 63