KISA ÇALIŞMA ÖDENEĞİ HAKKINDA BİLİNMESİ GEREKENLER Savaş YURDAGÜL* 40 ÖZ Günümüz dünyasında küreselleşme sonucu herhangi bir ülkede veya ülke içinde belirli bir sektörde meydana gelen krizler hemen hemen tüm ülkeleri veya ülke içindeki diğer sektörleri etkilemektedir. Dünyada veya herhangi bir sektörde meydana gelen kriz veya başka zorlayıcı sebepler ise işletmelerin kapatılması veya çalışmalarını azaltması sonucunu doğurmaktadır. Bu durumun sonucunda da çalışanlar işsiz kalmakta veya gelir kaybına uğramaktadır. Bu çalışmanın temel amacı krizler sebebiyle gelir kaybına uğrayan çalışanların bu kayıplarını telafi eden kısa çalışma ödeneği uygulamasını tanıtmak ve anlatmaktır. 1. GİRİŞ Günümüzde ekonomik kriz, sektörel kriz veya zorlayıcı bazı sebeplerle işletmelerin çalışmalarının geçici veya tamamen durdurulması veya çalışma süresinin azaltılması rastlanılabilir bir durum haline gelmiştir. Oluşan bu durumlar sebebiyle çalışmaları geçici veya tamamen durdurulan veya çalışma süreleri azaltılan işyerlerinde çalışanların işsiz kalmaları veya gelir kaybına uğramaları ise kaçınılmazdır. Ülkemizde kriz dönemlerinde oluşan bu kayıpların telafisi adına ilk defa 2003 yılında 4857 sayılı İş Kanunu (T.C.Yasalar, 2003) ile kısa çalışma ödeneği uygulaması başlatılmıştır. Bu çalışmada, kısa çalışma ödeneği hakkında bilinmesi gerekenler konusu üzerinde durulacaktır. 2. KISA ÇALIŞMA ÖDENEĞİ NEDİR? Ülkemizde kısa çalışma ödeneği ilk defa 4857 sayılı kanunun 65.maddesi ile uygulanmaya konulmuş olup, anılan madde 5763 sayılı Kanun (T.C.Yasalar, 2008) ile yürürlükten kaldırılmıştır. Şu anda kısa çalışma ödeneğinin yasal dayanağı, 4447 sayılı Kanunun (T.C.Yasalar, 1999) ek 2.maddesidir. Anılan maddeye göre genel ekonomik, sektörel veya bölgesel kriz ile zorlayıcı sebeplerle işyerindeki haftalık çalışma sürelerinin geçici olarak önemli ölçüde azaltılması veya işyerinde faaliyetin tamamen veya kısmen geçici ola- * 40 Sosyal Güvenlik Denetmeni, Mali Hukuk Bilim Uzmanı. Makale Geliş Tarihi: 05.09.2014 Yayın Kurulu Kabul Tarihi: 30.10.2014 253
rak durdurulması hallerinde, işyerinde üç ayı aşmamak üzere kısa çalışma yapılabilmektedir. Çalışanlara bu süre zarfında verilen ödeneğe ise kısa çalışma ödeneği adı verilmektedir. Kısa çalışma durumunun ortaya çıkabilmesi için öncelikle genel ekonomik, sektörel veya bölgesel kriz ile zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkması gerekmektedir. Burada bahsedilen; - Genel ekonomik kriz kavramı, ulusal veya uluslararası ekonomide ortaya çıkan olayların, ülke ekonomisi ve dolayısıyla işyerini ciddi anlamda etkileyip sarstığı durumları, - Bölgesel kriz kavramı, ulusal veya uluslararası olaylardan dolayı belirli bir il veya bölgede faaliyette bulunan işyerlerinin ekonomik olarak ciddi şekilde etkilenip sarsıldığı durumları, - Sektörel kriz kavramı, ulusal veya uluslararası ekonomide ortaya çıkan olaylardan doğrudan etkilenen sektörler ve bunlarla bağlantılı diğer sektörlerdeki işyerlerinin ciddi anlamda sarsıldığı durumları, - Zorlayıcı sebepler kavramı ise işverenin kendi sevk ve idaresinden kaynaklanmayan, önceden kestirilemeyen, bunun sonucu olarak bertaraf edilmesine olanak bulunmayan, dışsal etkilerden ileri gelen, geçici olarak çalışma süresinin azaltılması veya faaliyetin tamamen veya kısmen durdurulması ile sonuçlanan deprem, yangın, su baskını, salgın hastalık, seferberlik ve benzeri nedenleri ifade etmektedir. (Tuncay ve Ekmekçi, 2012, 528) 3. KISA ÇALIŞMA ÖDENEĞİ KAPSAMINDA SAĞLANAN HİZMETLER Ülkemizde kısa çalışma ödeneği kapsamında işsizlik sigortası fonundan karşılanmak üzere, işçilere kısa çalışma ödeneği ödenmekte ve işçi adına Sosyal Güvenlik Kurumu na (SGK) genel sağlık sigortası primleri yatırılmaktadır. 4. KISA ÇALIŞMA ÖDENEĞİNDEN YARARLANMA ŞARTLARI Çalışanların kısa çalışma ödeneğinden yararlanabilmeleri için, - İşverenin kısa çalışma talebinin uygun bulunması, - İşçinin kısa çalışmanın başladığı tarihte, 4447 sayılı Kanunun 50.maddesine göre çalışma süreleri ve işsizlik sigortası primi ödeme gün sayısı bakımından işsizlik ödeneğine hak kazanmış olması (Kısa çalışma- 254 EYLÜL - EKİM
nın başladığı tarihten önceki son 120 gün içinde prim ödeyerek sürekli çalışmış olanlardan son üç yıl içinde en az 600 gün süreyle işsizlik sigortası primi ödemiş olanlar), - Kısa çalışmaya katılacaklar listesinde işçinin bilgilerinin bulunması, şartlarının birlikte gerçekleşmesi gerekmektedir. 5. KISA ÇALIŞMA ÖDENEĞİNDEN FAYDALANMAK İÇİN YAPILMASI GEREKENLER Kısa çalışma ödeneğinden faydalanmak isteyen işverenlerin Kısa Çalışma Talep Formu nu1 41 doldurarak bağlı bulundukları Çalışma ve İş-Kur İl Müdürlüğüne vermeleri gerekmektedir. Yapılan başvuru, Çalışma ve İş-Kur Yönetim Kurulu veya inceleme yapılmak suretiyle değerlendirilmektedir. Ancak zorlayıcı sebeplerden dolayı yapılan başvurular için Yönetim Kurulu Kararı aranmamaktadır. Öte yandan genel ekonomik, sektörel veya bölgesel krizin varlığı yönünde Yönetim Kurulu kararı alınmadan, genel ekonomik, sektörel, bölgesel kriz veya zorlayıcı sebeplerle bağdaşmadığı halde, nakit darlığı, ödeme güçlüğü, pazar daralması ve stok artışı gibi sebeplere dayalı olarak yapıldığı tespit edilen başvurular Kurum tarafından reddedilmektedir. Genel ekonomik, sektörel, bölgesel kriz veya zorlayıcı sebeplerden dolayı işyerindeki çalışma süresinin önemli ölçüde azaldığı veya durduğunun yapılan inceleme sonucu tespit edilmesi halinde durum işverene bildirilmektedir. İşveren durumu, işyerinde işçilerin görebileceği bir yerde ilan etmekte ve varsa toplu iş sözleşmesine taraf işçi sendikasına bildirmektedir. İlan yoluyla işçilere duyuru yapılamadığı durumlarda, kısa çalışmaya tabi işçilere yazılı bildirim yapılmaktadır. Kısa çalışma talebi uygun bulunan işveren Kurumca bildirilen sürede Kısa Çalışma Bildirim Listesi ni güncelleyerek Kuruma göndermelidir. Bununla işverenler kısa çalışmanın devamı sırasında veya sonunda işyerini kapatma hakkına sahiptirler. (Çelik, 2011, 348) 6. KISA ÇALIŞMA ÖDENEĞİNİN HESAPLANMASI Kısa çalışma ödeneği günlük olarak hesaplanmaktadır. Günlük kısa çalışma ödeneği; sigortalının son oniki aylık prime esas kazançları dikkate alınarak hesaplanan günlük ortalama brüt kazancının % 60 ıdır. Bu şekilde hesaplanan kısa çalışma ödeneği miktarı, aylık asgari ücretin brüt tutarının % 150 sini 141 Kısa Çalışma Talep Formu, Çalışma ve İş-Kur İl Müdürlükleri ile www.iskur.gov.tr internet adresinden temin edilebilir. 255
geçememekte ve hesaplanan ödenek, işçinin kendisine, aylık olarak her ayın sonunda ödenmektedir. Örnek: Çalıştığı işyeri için kısa çalışma ödeneği verilmesine karar verilen ve diğer tüm şartları taşıyan Mehmet Bey işyerinde asgari ücretle çalışmaktadır. Bu durumda 2014 yılı ikinci dönemi için Mehmet Bey in alacağı kısa çalışma ödeneği şu şekilde hesaplanır. Mehmet Bey in son oniki aylık prime esas kazançlarının aylık ortalaması; Mehmet Bey asgari ücret ile çalıştığından 1.134,00.-TL, Günlük prime esas kazancı ise 1.134,00.-TL/30 = 37,80.-TL dir. Kısa çalışma ödeneğinin günlük miktarı ise hesaplanan günlük prime esas kazancın % 60 ı kadar olduğundan, Günlük kısa çalışma ödeneği = 37,80.-TL X %60 = 22,68.-TL dir. Aylık kısa çalışma ödeneği ise 22,68.-TL x 30 = 680,40.-TL olarak hesaplanmaktadır. Aylık kısa çalışma ödeneğinden sadece damga vergisi kesilmektedir. Ancak kısa çalışma ödeneği aylık asgari ücretin brüt tutarının % 150 sini geçemeyeceğinden 2014 yılı ikinci dönemi için en fazla 1.701,00.-TL olacaktır. Kısa çalışma ödeneği, işyerinde uygulanan haftalık çalışma süresini tamamlayacak şekilde çalışılmayan süreler için aylık olarak verilmektedir. Kısa çalışma ödeneğinin süresi üç ayı aşmamak kaydıyla kısa çalışma süresi kadardır ve kısa çalışma ödemeleri, hak edilen işsizlik ödeneğinden mahsup edilmektedir. Kısa çalışma ödeneğinin süresini altı aya kadar uzatmaya ve işsizlik ödeneğinden mahsup edilip edilmeyeceğini belirlemeye Bakanlar Kurulu yetkilidir. İşverenin hatalı bilgi ve belge vermesi nedeniyle yapılan fazla ödemeler, yasal faizi ile birlikte işverenden, işçinin kusurundan kaynaklanan fazla ödemeler ise yasal faizi ile birlikte işçiden tahsil edilmektedir. Kısa çalışma ödeneği alanların işe girmesi, yaşlılık aylığı almaya başlaması, herhangi bir sebeple silahaltına alınması, herhangi bir kanundan doğan çalışma ödevi nedeniyle işinden ayrılması hallerinde veya geçici iş göremezlik ödeneğinin başlaması durumunda geçici iş göremezlik ödeneğine konu olan sağlık raporunun başladığı tarih itibariyle kısa çalışma ödeneği kesilmektedir. Öte yandan kısa çalışma ödeneği alan sigortalıların Sosyal Güvenlik Kurumuna genel sağlık sigortası primleri yatırılmakta ancak bunlar için kısa ve uzun vadeli sigorta primi yatırılmamaktadır. 256 EYLÜL - EKİM
7. SONUÇ İşverenlerin elinde olmayan ve öngöremedikleri kriz, afet ve benzeri durumlar için uygulamaya konulan kısa çalışma ve kısa çalışma ödeneği uygulaması, zor durumda kalan işçi ve işverenler adına yerinde bir düzenlemedir. Ayrıca yaşanan kriz dönemlerinde kısa çalışma uygulaması işletmelerin işçi çıkarmaktan vazgeçmelerine ve işsizlik oranının artmamasına da yardım etmektedir. Ancak gerek kısa çalışma ödeneği verilen sürenin azlığı, gerekse de kısa çalışma ödeneği alınan sürede işçi adına uzun vadeli sigorta primi ödenmemesi sistemin eksiği olarak göze çarpmaktadır. KAYNAKÇA Çelik, Nuri (2011). İş Hukuku Dersleri. İstanbul: Beta Basım A.Ş. T.C.Yasalar (08.09.1999). 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu. Ankara: Resmi Gazete (23810 sayılı) T.C.Yasalar (10.06.2003). 4857 sayılı İş Kanunu. Ankara: Resmi Gazete (25134 sayılı) T.C.Yasalar (26.05.2008). 5763 sayılı İş Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun. Ankara: Resmi Gazete (26887 sayılı) Tuncay, Can ve Ekmekçi, Ömer (2012). Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri. İstanbul: Beta Basım A.Ş. 257