ABDURRAHMAN NÜREDDİN EL-CAMİ'DE USULLER

EKEV AKADEMİ DERCİSİ Yıl: 10 Sayı: 26 (Kış 2006) ------- 157 ABDURRAHMAN NÜREDDİN EL-CAMİ'DE USULLER Ahmet ÇAKIR (*) Özet Bu makalemizde Molla Climf ismiyle bilinen Abdurrahman Nureddfn el-ciimf'nin Risa/e-i Musikf adlı eserindeki usuller incelenerek, onun bu konu ile ilgili musikfye katkıları ve XV. yüzyıl musikfsi içerisindeki konumu ortaya konmaya çalışılmıştır. Climf'nin genellikle dönemine kadar gelen teorik sistemin unsurlarıyla usullerin yapısını tarif ettiği, eserinde yer verdiği usuller bakımından da genellikle Abdülkadir Merliğf'yi izlediği ve kendisinin bu konuya ayrıca herhangi bir katkıda bulunmadığı görülmüştür. Ayrıca C/imf, makamsal diziler konusunda yeni diziler icat etme çabası gösterirken, usuller konusunda böyle bir çaba göstermemenin yanında Merağf'nin icat ettiği usullere de yer vermeyerek onun gerisinde kaldığını göstermiştir. Anahtar Kelimeler: Nureddfn el-camf, usuller, Risaıe-i Mılsikf The Rhytmic Patterns in Abdurrahman Nuraddin al-jami Abstract This paper aims at exploring the rhythmic patterns and cycles (usul) as presented in Risala-i Musiki by Abdurrahman Nuraddin al-jami who was also known as Molla Jami. In this cantext his contribution to this subject and his situation in the XVth century mu-. sical background were attempted to be explained. It seems that Jami, generally, deseribed the elements of the theoretical system and the structure of rhythmic patterns of the past. With regard to the rhythmic patterns in his book he followed Abdulkadir Maragi and did not make any contribution to this subject. Concerning the musical scales al-lami attempted to invent some new musical scales but he didn 't give place to the rhythmic patterns of al-maragi. Key Words: Nuraddin al-jami, rhythmic patterns, Risala-i Musiki *) Yrd. Doç. Dr., OMÜ ilahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi (e-posta: ahmetc@omu.edu.tr)

158 / Yrd. Doç. Dr. Ahmet ÇAKIR -----EKEV AKADEMİ DERCİSİ Giriş XV. yüzyılda Abdurrahman Nilreddin el-cami tarafından kaleme alınan Risale-i Mfisiki, Türk MOsikisi alanında yazılmış eserler arasında yer alır. Eser, müzik teorisi, diziler ve usuller hakkında genel bilgiler içermektedir. Daha önce yaptığımız bir çalışmamızda diziler bazında Cami'nin bir sisteminin olup olmadığı ve ne tür kaynaklardan veya kişilerden etkilendiği hususunu ele almıştık 1 Bu makalemizde ise Cami'nin Risale'sinde yer alan usuller konusunu inceleyerek bu usullerin yapısını, bunlardan hangilerinin günümüzde kullanılan usullere dönüştüğünü ve ne gibi isimler aldıklanm tespit etmeye çalışacağız. Bu çalışmadan amacımız, Türk Mfisikisindeki usuller bazında Cilmi'nin yeri ve önemini ortaya koymaktır. Cami, "usfil" karşılığı olarak "usfil-i ikil"' kavramını kullanmıştır. Ona göre "ika~" usul oluşturmaya yarayan unsurlar olup, usul oluşturmada düzüm görevi üst! enmişlerdir. Sebeb-i sakil (te ne), sebeb-i hafif (), veted (te nen) ve fasıla (te ne nen) gibi dört tane lka' çeşidi usfil oluşturmanın unsurları olmuşlardır2. İka'lann bu değişik şekillerinin bir araya getirilmesiyle meydana getirilen usullerin hangi vezinde olduğu da aruz balıirleriyle gösterilmiştir3. Cami, eserinde yer verdiği usullerin, Arap ve Acemler (Arap olmayan milletler/unsurlar) tarafından kullanılan usuller olduğunu ifade etmektedir4. Cilmi'nin sıra ile ele aldığı usfil sayısı on birdir. Fakat bunlardan dokuz tanesini numaralandırmış; Devr-i Türki ve Muhammes usullerini ise numara vermeden eserinde göstermiştir5. Bu usulleri Ciimi'nin yaptığı tasnif altında incelemeye çalışacağız: 1. Sakil-i Evvel: İki veted', bir fiisıla, bir sebeb-i hafif ve bir fasıladan oluşan usulün tertibi en en enen enendir. Vezni, mefôilünfeilün müfteilün olan usfi16 on altı zamanlıdır. Bu usfil, Urmevi'de7 ve Merağl'de8 aynı tertip ve aynı isimle, Alişah'da on altı zamanlı usuller içerisinde aynı tertiple ve Veraşan ismiyle9, Lildikl'de ise aynı tertip ve Veraşan ismiyle!o ifade edilmiştir. Suphi Ezgi'ye göre, bugünkü Nlmberefşiln usulünün karşılığı olan ve üzerinde birtakım tadilatlar yapılarak mevcut halini alan usul şu şekilde gösterilmiştir ll: 1) Bkz., Ahmet Çakır, "Abdurrahman Nureddln el-cami' de Dizi! er", Ekev Akademi Dergisi, Y ıl:7, Sayı:17, Ankara 2003. ss. 263-279. 2) Abdurrahman Mevlana Cami, Risale-i Musiki, Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa Yazmaları, No. 660/20, vr. 636a. 3) Cami, a.e., vr. 636a-637b. 4) Cami, a.e., vr. 636a. 5) Cami, a.e., vr. 636a-637b. 6) Cami, a.e., vr. 636a. 7) Mehmet Nuri Uygun, Saflyyuddln Abdulmu 'min Urmevl ve Kitabu 'l-edvarı (Marmara Ün, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 1996, s. 229. 8) Murat Bardakçı, Maragalı Abdülkadir, Pan Yayıncılık., İstanbul 1996, s. 85. 9) Ahmet Çakır, Alişah b. Hacı Büke (?- 1500) 'nin Mukaddimetü 'l-u sul Adlı Eseri (Marmara Ün. Sos. Bil. Ens. Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 1999, s. 209. 10) Muhammad b. Abdülhamtd el-ladikt, er-risaletü'l-fethiyye (Şerh ve Tahk!k: el-hac Haşim Muhammed er-receb), Kuveyt 1987, s. 230. ll) Suphi Ezgi, Ameli, Nazari Türk Mtısiklsi, İstanbul Konservatuan Yay., İstanbul 1953, s. 286.

ABDURRAHMAN N0REDD1N EL-CAM!'DE US0LLER----- 159 16 4 düüm düüm düüm düm düm düm te 2. Sakil-i Sani: İki veted, bir sebeb-i hafif, iki veted, bir sebeb-i hafif oluşan usul, en en en en tertibine sahip olup vezni, mefailünfa' mefailünfa'dıri2. Urmevil3, Meraği14, Ladiki15, Şirvani16'de aynı isim ve aynı tertiple anılan on altı zamanlı bu usulün günümüzde kullanımına rastlamamaktayız. 3. Hafif-i Sakil: Sekiz sebebden oluşan ve on altı zamanlı olan usulün birinci sebebleri sebeb-i hafif, ikinci sebebleri sebeb-i sakil'dir. Ten e e e e tertibi ile gösterilen usulün veznifailüfailüfailüfailüdür 1 7. Kitllbü'l-Edvfiri8 da ve Meraği'de19 aynı düzende verilen bu tertibin, Şerefiyye'de bir sebeb-i hafif ve bir sebeb-i sakil' den oluştuğu20 görülmektedir. Günümüzde kullanılan Sofyan usulünün dört defa tekranndan ibaret olduğu anlaşılan bu on altı zamanlı tertip, Ladikl' de aynı zamanlı, fakat farklı tertipli gösterilmiştir. Onun tertibi enen enen enen 2l şeklindedir. Bu tertip günümüzde kullanılan bir usul yapısı ortaya çıkmamaktadır. 4. Remel: Dört sebeb-i hafif ve bir fasıladan meydana gelen usülün tertibi enen, vezni ise mejulfitünfeilün22 şeklindedir. Suphi Ezgi'ye göre bu, günümüzde kullanılan Sengin Semai usfilüdür23. Adı geçen usulü tertibi ile beraber gösterdiğimizde aşağıdaki Sengin Semaı yapısı ortaya çıkmaktadır: 6 4 enen 12) Cami, a.g.e., vr. 636b. 13) Safiyyüddln Abdülmü'min Urmevl, Kitabü'l-Edvar, Nuruosmaniye Kütüphanesi, No. 3653/1, İstanbul, vr. 41a. 14) Bardakçı, a.g.e., s. 85. 15) Ladikl, a g e., s. 233. 16) Fethullah Mü'min eş- Şirvanl, Mecelletünfi'l-Musik!i, Topkapı Sarayı, IlLAhmet Kısmı, No.3449, s. 164. ı 7) Cami, aynı yer. 18) Uygun, a.g.e., s. 231. 19) Abdülkadir b. Gaybl Hafız Meraği, Mak!isidü'l-Elluln (Edit: Tak! Blneş), Tahran 1977, s. 93. 20) Safiyyüddln Abdülmümin el-urmevl, Risaletü 'ş-şerefiyye (Şerh ve Tahklk: Haşim Muhammed er Receb), Bağdat 1982, s. 205. " 21) Ladikl, a.g.e., s. 233. 22) cami, aynı yer. 23) Bkz., Ezgi, a.g.e., s. 288.

160 1 Yrd. Doç. Dr. Ahmet ÇAKIR -----EKEV AKADEMİ DERCİSİ Urmev1, bu usulün altı sebeb'den oluştuğunu, ancak beş vuruşlu bir usul olması nedeniyle son darbının enen şekline dönüştürüldüğünü belirtmektedir 2 4. Meraği ise, bu usulün üç fasıla; enen enen enenden25 veya iki sebeb iki fasıla; enen enenden oluştuğunu, bu tertibin ise enen şeklinde de hesaplanabileceğini ifade etmektedir26. 5. Muzaaf Remel: Remel'in iki katı olan bu usul 24 zamanlı olup, iki fasıla, altı sebeb-i hafif ve bir fasıladan meydana gelmektedir. UsUlün tertibi enen enen enen27 olarak gösterilmiştir. Urmevt28 ve Merağt29 bu tertibe Sakilü'r Remel adını vermişlerdir. Ladiki ise, bu usulün adının Sakilü'r-Remel olduğunu, ancak ona Muzllaf Remel de denildiğini30 belirtmektedir. Yirmi ört zamanlı bu usulden günümüzde kullanılan herhangi bir usulün oluşturulmadığı ve onun bugün kullanılan Remel usulü ile de bir ilişkisinin olmadığı31 anlaşılmaktadır. 6. Hafif-i Remel: Bir sebeb-i hafif, bir veted, bir sebeb-i hafif, bir vetedden meydana gelen usulün tertibi en en, vezni isefailünfô.ilündür32. On zamanlı olduğu görülen usul Urmevi ve Meraği' de aynı isim ve aynı tertiple verilmiştir33. Alişah'da ise Turki-i Sen' ismiyle yer almış34 olan bu usulü, Ezgi, bugünkü Aksak Semai mahiyetinde; iki Türk Aksağı'ndan oluşmuş bir usul olarak kabul etmektedir35. Usfilün tertibine baktığımızda günümüzde kullanılan Aksak Sernal Evferi yapısının bundan ortaya çıktığı görülmektedir. lo 8 düüm te ka düüm tek teek 24) Urmevi, Kitabü'l-Edvar, vr. 44a-44b. 25) Abdülkadir b. Öaybi Hafız Merağ'i, Camiu'l-Elhtin, (Edit: Tak! B!neş), Tahran 1987, s. 220. 26) Meraği, Mak/isidü'l-Elhan, s. 95. 27) cami, a.g.e., vr. 637a. 28) Uygun, a.g.e., s. 232. 29) Bkz., Urmevi, Kitabü'l-Edvar, vr. 43b; Meraği, Camiu'l-Elhan, s. 219. 30) Ladiki, a.g.e., s. 234. 31) Çakır, a.g.e., s. 215. 32) Cami, aynı yer. 33) Uygun, a.g.e., s. 233; Bardakçı, a.g.e., s. 86. 34) Alişah b. Hacı Büke, Mukaddimetü'l-Usul, İst. Ünv., Eski Eserler Ktp., Farsça Yazmalar Böl., No:l097, vr. 84b. 35) Ezgi, a.g.e., s. 282.

ABDURRAHMAN NÜREDDiN EL-CAMi'DE US0LLER----~ 161 7. Hezec: Cami, biri 10 zamanlı, diğeri 12 zamanlı iki Hezec'den bahsetmektedir. Birincisi; bir veted, bir sebeb, bir veted, bir sebeb36 tertibiyle verilen şeklidir. Urmevi'de bu tertip yer alınamakla birlikte37 Meraği'de aynı isirnle38, Liidiki'de Hezec-i Kebir ismiyle39 görülmektedir. Bu tertip günümüzde kullanılan bir usul oluşturmak zordur. İkinci tertip ise, on iki zamanlı olup enen enen tertibinden meydana gelmektediı40. Urmevi'deki 12 zamanlı hezec tertibi, enen en en 4l şeklinde olup Ciimi'nin tertibinden farklıdır. Ancak Urmevi, bu tertip başka enen şeklinde bir Hezec tertibine daha yer vermektedir42 ki, bu, Cami'nin tertibinin yansıdır. Bu yanın tertip Meraği'de de Hezec ismiyle görülmektedir43. Alişah, bu oniki zamanlı usule Hezec-i Çenber adını vermekle beraber Horasan'da bunun Reh-Sema ismiyle anıldığını kaydetmektedir44. Ezgi, bu usulü, Yürük Sernal'nin tekran olarak tarif etmektedir45. 8. Çar-Darb: 24 zamanlı bu usul, enen enen enen enen enen enen tertipli altı fasıladan oluşmaktadır. Vezni ise mütefailetün mütefailetün mütefailetündür46. Urmevi'de adı geçmeyen bu usul 47 Meraği'de Ciimi'nin tertibiyle aynı şekilde gösterilmiştir48. Alişah'da ise usı1l enen enenenen enen tertibiyle verilmiştir49 ki, bu, Ciimi'nin tertibinden tamamen farklıdır. Ciimi'nin vermiş olduğu tertip ancak altı defa tekrarlanmış bugünkü Sofyan usulünü elde etmek mümkün olabilir veya her bir fasılayı bir darp kabul edip, son iki darb tek vuruş haline getirildiğinde Ağır Sengin Semai usulünün yapısı elde edilebilir. Ancak bu durumda usul, yirmi dört zamanlı olmaktan çıkacak ve Yürük Sernal'nin üç kat yavaşlatılmış haline dönüşecektir. 9. Fahti: Cami, iki tür Fahti'den bahsetmektedir. Bunlardan birincisi, sebebierin biri başta, diğeri ortada olmak üzere iki sebeb ve dört fasıladan oluşmaktadır. Bu 20 zamanlı tertip enen enen enen enen şeklinde olup vezni, müfteilin feilün müfteilünfeilündürso. Urmevi'debu tertib görülmemektedir51. Meraği'de ise bu tertibin 36) Cami, a.g.e., vr. 637a. 37) Bkz., Uygun, a.g.e., ss. 224-236. 38) Bkz., Bardakçı, aynı yer. 39) Bkz., Ladiki, a.g.e., s. 35. 40) Cami, aynı yer. 41) Uygun, a.g.e., s. 234. 42) Aynı yer. 43) Bkz., Bardakçı, aynı yer. 44) Bkz., Çakır, a.g.e., s. 213. 45) Ezgi, a.g.e., s. 287. 46) Cami, aynı yer. 47) Bkz., Uygun, a.g.e., ss. 224-236. 48) Meraği, Camiu'l-Elluın, s. 223. 49) Alişah, a.g.e., vr. 83a. 50) Cami, a.g.e., vr. 637a. 51) Bkz., Uygun, aynı yer.

162 / Yrd. Doç. Dr. Ahmet ÇAKIR -----EKEV AKADEMi DERCİSİ yansı yer almış ve Fahti ismiyle isimlendirilmiştir52. Şirvani, Meraği'nin bu on zamanlık tertibine Fahti-i Sağir53, Alişah ise Fahti-i Evsat54 adını vermektedir. Cami'nin göstermiş olduğu yirmi zamanlık tertibe Udikl'de Fahtf-i Kebir ismiyle rastlamaktayız55. Ancak yirmi zamanlı bu tertip bugün kullanabileceğimiz bir usfil oluşturmak mümkün görülmemektedir. Yine, yirmi zamanlı olan tertibin enen enen enen enen şeklinin yakışan bir tertip olduğunu ifade eden Cllmi'nin bu tertibine56 Urmevi ve Meraği'de57 de rastlanılmaktadır. Ezgi, bu usulün bugünkü Fahte usulü olduğunu belirtmekte ve onu şu şekilde göstermektedir58. 20 "' düüm düüm düüm te te teek teek teek teeeek ke ke İkinci tür Fahti ise, bir sebeb bir veted bir sebeb bir veted'den oluşan on zamanlı tertiptir. Tertip, en en şeklinde olup vezni.failünfailündür59. Bu tertip aslında Cami'nin Hafifü'r-Remel olarak isimlendirdiği tertip farklı değildir. Cami, bu tertibin. bazılan tarafından enen enen şeklinde oluşturulduğunu60 belirtmektedir. Söz konusu bu tertibe yukarıda da ifade edildiği gibi Merağ!, Fahti; Şirvani ve Alişah ise sı~ rasıyla Fahti-i Sağirve Fahti-i Evsat adını vermişlerdir. Udikli'de ise bu tertip Fahti-i Kebfr ismi ile anılmıştır. Cami'nin numaralandırmadığı usullere gelince, bunlardan ilki Devr-i Türki' dir. Ona göre bu dört çeşittir. Birincisi, 20 zamanlı Türkl-i Asl-ı Cedid'dir. Bu, iki sebeb arasına yerleştirilmiş dört fasıladan meydana gelmektedir. Tertibi enerz enen enen enen 'dir61. Bu tertip, Merağl'de Türki-i Asıl62, Ladikli'de ise Türki-i Asl-ı Sağfr63 ismiyle verilmiştir. Günümüzde, bu tertip oluşturulan herhangi bir usul mevcut değildir.devri-türki'lerin ikincisi, Türki-i Asl-ı Kadim'dir. Bu da Türki-i Asl-ı Cedid'in 52) Bkz., Bardakçı, a.g.e., s. 86. 53) Bkz., Şirvfuıi, a.g.e., s. 176. 54) Bkz., Alişah, a.g.e., vr. 84a. 55) Bkz., Uidikli, a.g.e., s. 239. 56) Bkz., Cami, aynı yer. 57) Bkz., Uygun, a.g.e., s. 235; Bardakçı, aynı yer. 58) Bkz., Ezgi, a.g.e., s. 284. 59) Cami, aynı yer. 60) Aynı yer. 61) Aynı yer. 62) Bardakçı, a.g.e., s. 86. 63) Uidikli, a.g.e., s. 261.

ABDURRAHMAN N0REDD1N EL-CAMl'DE US0LLER----- 163 şekline bir fasıla ilave edilerek meydana getirilmiş 24 zamanlı bir usuldür. Tertibi, enen enen enen enen enen, vezni ise, müfteilün mütefailün feilatün feilündüı-64. Urmevi'de görülmeyen bu usul65, Merağl'de aynı isimle gösterilrniştif66. Bugün bu tertip çıkartılan herhangi bir usulün varlığı bilinmemektedir. Üçüncüsü ise Türki-i Hafif'tir. Ten enen enen tertibindeki usı1lfeilünfeilün feilün veznindedir67. Bu tertip yukarıda adı geçen Remel usulünün aynısıdır. Ancak Türki-i Hafif ismiyle Merağl'de yer almaktadır68. Dördüncüsü Devr-i Türki-i Seri' dir. Altı zamanlı usul en en tertibinde ve mefailün veznindedir69. Merağl'de aynı isim ve aynı tertiple verilen Türki-i Sen 70, Alişah'da bir sebeb, bir veted, bir sebeb ve bir veted'den oluşan on zamanlı bir tertibe sahiptir71. Cami'nin bu tertibinden birinci vetedi üç darblı hale dönüştürdüğümüz takdirde Yürük Sema! usulünü elde etmemiz mümkündür. NumaraSIZ ikinci usul Muhammes'tir. Bu da üç çeşittir: Birincisi Muhammes-i Kebir'dir. On altı zamanlı olan bu usul iki veted, bir sebeb, iki veted, bir sebeb tertibinde ve mefailünfa' mefailünfa' veznindedir72. Meraği'de aynı isiill ve aynı tertiple verilen usfi1 7 3 yukanda değinilen Sakil-i Sani'den başkası değildir. İkinci Muhammes ise, Muhammes-i Evsat'tır. Sekiz zamanlı olan bu usul, Muhammes-i Kebir'in yansıdır. Tenen en tertibinde ve mefailünfa' veznindedir74. Meraği'de aynı isimle verilen bu tertip75, Alişah'da Sakil-iSiini adı altında incelenmiş ve Alişah bu tertibe Muhammes-i Vasat ve Darb-ı Kadim isimlerini de vermiştir76. Ezgi'ye göre, bu tertip Düyek usulü meydana gelmiştir??. Bu tertibin Düyek usulüne dönüşmüş halini şu şekilde gösterebiliriz: 8 8 te düm teek tek ne n düüm te ek te 64) Cami, a.g.e., vr. 637b. 65) Bkz., Uygun, a.g.e., ss. 224-236. 66) Bkz., Bardakçı, aynı yer. 67) Cami, aynı yer. 68) Bkz., Bardakçı, aynı yer. 69) Cami, aynı yer. 70) Bkz., Bardakçı, a.g.e., s. 87. 71) Bkz., Alişah, a.g.e., vr. 84b. 72) Cami, aynı yer. 73) Bkz., Bardakçı, aynı yer. 74) Cami, aynı yer. 75) Bkz., Bardakçı, aynı yer. 76) Çakır, a.g.e., s. 208. 77) Ezgi, a.g.e., V, s. 281.

164 / Yrd. Doç. Dr. Ahmet ÇAKIR -----EKEV AKADEMİ DERCİSİ Üçüncüsü Muhammes-i Sağir'dir. Bir fasıla-i suğra'dan oluşan dört zamanlı usı1lün tertibi enen, vezni ise feilündür18. Meraği'de de aynı isim ve tertiple verilen usfil79 üzerinde bir takım değişiklikler yapılarak Sofyan usı1lünü elde etmek mümkündür: Usulün sonundaki 'nen' darbını başa alıp '' olarak değiştirirsek us iii eye dönüşmüş olacaktır. Bu durumda aşağıda görüldüğü gibi Sofyan usulü meydana getirilmiş olacaktır. te 4rli-----~~------ 8 dwu re k e ne Ciimi'nin eserinde yer verdiği usullere bakıldığında, onun genel olarak Meraği ile bir mutabakat içinde olduğu görülmektedir. Bu ise, usullerin aynı tertip ve isimle ele alındığı anlamına gelmektedir. Ancak Ciimi, Meraği'nin Sakllü'r-Remel usulünü Muzaaf Remel olarak isimlendirmiştir. Cami'nin on iki zamanlı Hezec tertibi de Meriiği'den farklı bir tertip olarak karşımıza çıkar. Bununla birlikte Ciimi'nin on iki zamanlı tertibinin yansı olan altı zamanlı başka bir tertip Meraği' de Hezec ismiyle aynca yer almaktadır. Yine Ciimi'nin yirmi zamanlı olarak gösterdiği Fahti usiilünün ilk tertibi Meraği:'de on zamanlı olup, yirmi zamanlı tertibin yarısıdır. Cami'nin Türki-i Asl-ı Cedid'i ise Meraği' de Türki-i Asıl olarak isimlendirilrniştir. Cami'nin eserinde yer alan bu usul tertiplerinden; Sakil-i Evvel'den bugünkü Nim Berefşiin; Hafif-i Sakli'den bugünkü Sofyan'ın tekrarı; Remel'den bugünkü Sengin Semal; Hafif Remel'den Bugünkü Aksak Semai Evferi; Çar-Darb'dan bugünkü Ağır Sengin Semai; Fahti'nin yirmi zamanlı yakışan şeklinden bugünkü Fahte; Türki-i Seri'den bugünkü Yürük Semiii; Muhammes-i Evsat'tan bugünkü Düyek; Muhammes-i Sağir'den de bugünkü Sofyan usullerini elde etmek mümkün olabilmektedir. Sonuç Diziler konusunda genellikle Meriiği'nin sistemini izlediğiso tespit edilen Cami, usuller konusunda da onu bizzat isim vererek kaynak göstermese de, eserlerinde yer alan usullerin çoğuna aynı tertip ve aynı isimle yer vermesi, onun diziler konusunda olduğu gibi, bu konuda da yine Meraği'ye bağlı kaldığını göstermektedir. Cami'nin Meraği'den farklılığı ise, Meraği'nin icat ettiği usullere yer vermeyişidir. Ancak bunun nedeni ile ilgili bir bilgi Cami' de de verilmemektedir. Burada, isim vermediği ve döneminin veya kendinden öncekilerin sistemleriyle kısmen veya genellikle mutabıklığı söz konusu olamadığı için, diğer Arap ve Acem kaynaklarının kimler olduğunu söylemek mümkün görülmemektedir. Son olarak onun dizeler konusundaki yeni arayışlar için gösterdiği çabayı usuller konusunda sarf etmediğini ve dolayısıyla bu konuda Türk Musikisine çok da önemli katkılarda bulunmadığını söylememiz mümkündür. 78) cami', aynı yer. 79) Bkz., Bardakçı, aynı yer. 80) Çakır, a.g.m., s. 279.