İ Ç İ N D E K İ L E R

İ Ç İ N D E K İ L E R Sayfa No. BÖLÜM-1 1.1. TARIMDA ELMANIN YERİ.. 1 1.1.1. Elmanın Bitkisel Gen Potansiyeli 2 1.1.2. Yetiştiricilik ve Elma Türleri.. 2 1.1.3. Elma Bahçelerinde Entegre Mücadele.. 5 1.2. ÜRETİM VE TÜKETİM..... 5 1.3. İSTİHDAM.. 8 1.4. ÜRETİM TEKNOLOJİSİ 8 1.5. SEKTÖRÜN YAPISI.. 10 1.6. SEKTÖRDE ULUSAL VE ULUSLARARASI KURULUŞLAR.. 10 1.7. PAZARLAMA FAALİYETLERİ VE STANDARDİZASYON.. 11 1.8. SEKTÖRE SAĞLANAN DESTEKLER... 12 1.9. FİYATLAR... 13 BÖLÜM - II 2.1. DÜNYA ELMA ÜRETİMİ VE DIŞ TİCARETİ... 15 2.2. TÜRKİYE NİN ELMA İHRACATI VE İTHALATI 16 BÖLÜM - III 3.1. SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ.... 22 3.2. SONUÇ 24 KAYNAKÇA 26 i

TABLOLAR Sayfa No. TABLO-1 TÜRKİYE DE BİTKİSEL ÜRETİM DEĞERİ 1 TABLO-2 ELMA AĞACI İÇİN NORMAL ÖLÇÜLER... 3 TABLO-3 TÜRKİYE DEKİ BELLİ BAŞLI ELMA TÜRLERİ 4 TABLO-4 ELMA ÜRETİM, FİYAT VE DEĞERİ. 6 TABLO-5 ELMA ÜRETİMİNDE ÖNEMLİ İLLER VE ÜRETİM 6 MİKTARLARI.. TABLO-6 ORTALAMA TOPTAN SATIŞ FİYATI. 13 TABLO-7 YAŞ MEYVE VE SEBZE İHRACATINDA ZORUNLU 17 UYGULAMADA BULUNAN STANDARTLAR TABLO-8 2002 YILI ELMA (TAZE) GOLDEN CİNSİ İHRACAT 18 TABLO-9 2002 YILI ELMA (TAZE) GRANNY SMITH İHRACATI. 19 TABLO-10 2002 YILI ELMA (TAZE) STARKING İHRACATI. 19 TABLO-11 2002 YILI ELMA (TAZE) STARKRIMSON İHRACATI. 20 TABLO-12 2002 YILI ELMA DİĞER (TAZE) İHRACAT... 20 TABLO-13 2002 YILI ELMA (TAZE) GRANNY SMITH İTHALATI.. 20 TABLO-14 2002 YILI ELMA DİĞER (TAZE) İTHALAT 21 ii

iii

BÖLÜM- I 1.1.TARIMDA ELMANIN YERİ Türkiye deki tarım alanlarının yaklaşık % 5 i meyve-zeytin-bağ alanı olarak değerlendirilmekte ve yılda 12 milyon tona yakın meyve üretimi gerçekleştirilmektedir. Bu üretimin % 25 lik kısmı yumuşak çekirdekli meyvelere aittir. DİE nin Tarımsal Yapı 2000 Raporu nda meyveler için toplam üretim miktarı 14.179.138 ton, değer 4.644.860.158 milyon TL ve pazarlanan değer 3.755.706.251 milyon TL dır. Meyveler grubunda yumuşak çekirdeklilerin üretim miktarı 2.901.100 ton, değeri 678.661.733 milyon TL, pazarlanan değeri ise 515.175.327 milyon TL olarak belirlenmiştir. Yumuşak çekirdeklilerin Türkiye nin toplam bitkisel üretim değeri içindeki payı ise % 13.72 olmuştur. (Tablo-1) Yumuşak çekirdekli meyveler içerisinde ağaç sayısının % 65 ten, üretim miktarının % 80 den fazlasını ise elma oluşturmaktadır. TABLO 1 TÜRKİYE DE BİTKİSEL ÜRETİM DEĞERİ Pazarlananın Ürünler Üretim Değer Değeri ton milyon TL. milyon TL. % Toplam 99.969.782 14.920.079.928 11.574.647.853 100.00 Tarla Ürünleri 63.433.032 6.600.892.750 4.856.331.142 41.96 Sebzeler 22.357.612 3.674.327.020 2.962.610.460 25.60 Meyveler 14.179.138 4.644.860.158 3.755.706.251 32.45 Yumuşak 2.901.100 678.661.733 515.175.327 13.72 çekirdekliler Taş 3.357.300 1.428.155.624 1.074.410.465 28.61 çekirdekliler Turunçgiller 2.222.200 401.345.586 378.998.551 10.09 Sert kabuklular 758.000 845.292.510. 753.351.938 20.06 Üzümsü 4.182.500 1.168.223.530 910.711.976 24.25 meyveler Çay 758.038 123.181.175 123.057.994 3.28 Kaynak: DİE, Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat,Değer) 2000 1

1.1.1.Elmanın Bitkisel Gen Potansiyeli Elma (Malus communis Lam.) botanikte, Rosales takımı, Rosaceau familyası, Pomoidea alt familyası ve Malus cinsine girmektedir. Elmanın anavatanı, Anadolu yu da içine alan Güney Kafkaslardır. İnsanlık tarihinin ilk meyvesi sayılan elma, beslenme yönünden ve sağlık açısından yararlıdır. Bileşiminde % 85 su, % 12 şeker bulunan elmada, ayrıca pektin, organik asitler, soda, fosfor, tanen, potasyum ile bolca vitaminler (A,B1,B2,C ve E) bulunmaktadır. Yapılan araştırmalar düzenli şekilde elma tüketen insanların % 50 den fazlasında, kolestrolün % 10 un üzerinde düşüş gösterdiğini ortaya koymuştur. Taze meyve, meyve suyu, elma sirkesi ve elma kabuğu olarak kullanılabilen elmanın sinir ve adaleleri kuvvetlendirici, idrar söktürücü, karaciğer salgısını artırıcı, ayrıca hazımsızlığı giderici etkileri de bulunmaktadır. Ekolojik şartların uygunluğu ve gen merkezi olması nedeniyle elma, yurdumuzun hemen her yerinde çok eski yıllardan beri yetiştirilmektedir. Fakat en uygun kültür merkezleri, yabanisinin yayılma alanlarına paralel olarak, Kuzey Anadolu da bulunmaktadır. Kuzey Anadolu, Karadeniz kıyı bölgesi ile İç Anadolu ve Doğu Anadolu yaylaları arasındaki geçit bölgeleri de elmanın önemli yetiştiricilik alanlarını oluşturmaktadır. Yurdun değişik yörelerinden toplanan ve yaklaşık 300 civarındaki tip ve/veya çeşitler gen kaynağı olarak Yalova Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü ve Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü nde muhafaza altına alınmış olup, değerlendirilmeleri devam etmektedir. 1.1.2.Yetiştiricilik ve Elma Türleri Gelişme döneminde yeterli su veya rutubet temini, bahar donlarının uyanma ve çiçeklenme döneminden önce gelmesi zorunluluğu elma için istenen iklim koşullarıdır. 2

TABLO 2 ELMA AĞACI İÇİN NORMAL ÖLÇÜLER Boy m.(yetişkin) Standart Bodur Budanmamış 12 X Budanmış 6 X Serbest ağaç m. 9-12 X Dikim aralıkları m. 6-12 3-4.5 Ürün yaşı 4-8 3-4 Ömrü (yıl) 60 60 Soğuk isteği (saat) 900-1000 900-1000 Toprak özellikleri açısından elma ağacı, kökü oldukça derinlere giden bir ağaçtır. Bu nedenle toprağın, köklerin en az 1.5 m. kadar işlemesine olanak vermesi uygun olmaktadır. Köklerin derine gitmesi ağaçların fırtına ve sel tahribatına dayanması bakımından da önem taşımaktadır. Elma bahçesi için uygun bölgenin, uygun yerin ve bahçenin seçimi, işin en önemli adımını teşkil etmektedir. Kurulacak bir bahçe uzun yıllar kârlı olacaksa, bahçenin üretim için en elverişli toprak ve iklim şartlarını, pazarlama için isabetli kolaylıkları karşılaması gerekmektedir. Elma bahçesinin yeri ilkin sıcak veya soğuk hava akımlarının toplanıp düğümlendiği bir yer olmamalıdır. Bahçe, aldığı soğuk havaları üzerinden daha aşağı merkezlere aktarabileceği yeter yükseklikte bulunmalıdır. Ilıman iklim meyvesi olan elmada ülkemiz geniş bir çeşit zenginliğine sahiptir. Ancak bunların çok azı meyve kalitesi ve muhafazaya uygunluk açısından önem kazanmıştır. Ülkemizde yetiştiriciliği yapılan başlıca elma çeşitleri Golden grubu (Golden Delicious ve Starkspur Golden Delicious) ve Red Delicious (Starking D ve Starkrimson D.) grubu elmalarda yoğunlaşmıştır. Bilinen elma merkezleri Amasya, Niğde, Gümüşhane, Yalova-Bursa gibi yörelerde ekonomik ölçeklerde çok çeşitli elma yetiştirilebilmektedir. Yurt çapında Amasya Elması olarak bilinen, Niğde,Bor ve Kastamonu da yetiştirilmiş olsa da Amasya nın adıyla bütünleşen Misket özelliğini yine Amasya nın coğrafi yapısından almaktadır. İnce kabuklu, hoş kokulu Amasya Elması, ayrıca sert ve dayanıklı oluşu yüzünden uzun süre saklamaya elverişlidir. 3

TABLO 3 TÜRKİYE DEKİ BELLİ BAŞLI ELMA TÜRLERİ Türü Kökeni Bölgesi Hasat Dönemi Meyvesi- Ağacı ve Diğer Özellikleri Amasya Amasya V,VI Ekim başı Etli, sulu, hoş kokulu meyvesi yaklaşık 110 gr.dır.kabuğu ince, yeşil üzerine kırmızıdır. Ağacı orta boydadır. Bir yıl dinlenerek ürün vermektedir. Demir Eylülde Kışlık türdür;kabuğu ince, sapı kısa, eti gevrek, kokusuz, mayhoştur. 125 gr. saklamaya uygun, bir yıl ara ile bol ürün vermektedir,ağacı büyüktür. Jonathan Eylülde İri silindirik meyvesi üstün kalitelidir. 3 aya kadar depoda saklanabilir. Kabuğu düzgün ve kırmızıdır, eti sarımsı, sulu ve tatlıdır. Golden Delicious Ekim Kışlık türdür, meyvesi orta irilikte, yuvarlak, koniktir, kabuğu donuk sarıdır; 136 gr. kadardır.ağacı her yıl için çok verimlidir. Starking delicious ve Jonathan elmaları döllemektedir. Hüryemez Ekim Kışlık türdür, meyvesi iri ve basıktır, kabuğu sarı yeşildir, eti gevrek, sulu, çok mayhoştur, çekirdekleri kısa dolgundur, 300 gr. ağacı orta boyludur, çok verimlidir, bir yıl ara ile ürün vermektedir. Rome Beauty Ekim Kışlık türdür, mayısa kadar depoda saklanabilir. Meyvesi iri koniktir, kabuğu yapışkan ve sarıdır, 183 gr. olup, ağacı orta boydadır. Ağacını Starking delicious, jonathan ve Abbondanze elmaları döllemektedir. Starking Delicious Ekim Kışlık türdür, meyvesi iri, yuvarlak konik, dilimli, sarı üzeri kırmızı boyamadır, seyrek noktaları bulunur, 208 gr. olup,ağacı iridir, çok verimlidir. Her yıl ürün verir. Golden delicious, jonathan, abbondanze elmaları döllemektedir. Dünyaca tanınmış başlıca türler ise şunlardır:akane(akani), Anna, Beverly Hills, Chevalis American, Cortland, Delicious(Red), Discovery,,Dorset Golden, Earliblaze, Ein Shemer, Empire, Gala, Gardeen Delicious, Golden Delicious, Gordon, Granny Smith, Gravenstein, Hawaii, Jerseymac, Jonagold, Jonamac, Jonathan, King, Lodi, Macoun, Mcintosh, Melrose, Mutsu, Oriole, Paulared, Prima, Red Astrachan, Rome Beauty, Spartan, Stayman Winesap, Summerred, Tropic Beauty, Valmore, Winesap, Winter Banana, Yellow Bellflower, Tydeman s Red, Yellow Transparent, Pettingill. 4

1.1.3. Elma Bahçelerinde Entegre Mücadele Farklı dozlarda pestisitler kullanılmak üzere elma bahçelerinde entegre mücadele programlarında yer alan başlıca hastalık ve zararlılar aşağıda belirtilmiştir: Elma içkurdu Elma karalekesi Elma karalekesi+elma küllemesi Akarlar Yaprak bitleri Virgülkabuklu biti San jose kabuklubiti Elma ağkurdu Elma yaprakbükeni-adi yaprakbükücüsü Elma pamuklu biti Elma gövde kurdu Yaprak galeri güveleri Elma gözkurdu Elma testereliarısı Altın kelebek Elmalarda memeli pas Elma küllemesi Elma çinko noksanlığı Elma demir noksanlığı Yabancı otlar 1.2.ÜRETİM VE TÜKETİM DİE nin Tarımsal Yapı, 2000 Raporu na göre Türkiye deki toplam 602.166.170 ağaçtan 38.380.000 adedi elma ağacı olup, bu sayıdan 32.300.000 i meyve veren yaşta, 6.080.000 adedi ise meyve vermeyen yaştadır. Tablo 5 de elma için üretim miktarı 2.400.000 ton, fiyat 224.564 TL/kg, üretim değeri 538 trilyon 952 milyar 788 milyon TL ve pazarlanan değer ise 419 trilyon 035 milyar 793 milyon TL dır. Ülkemizde pazarlanabilen yaklaşık 5 katrilyon liralık bitkisel üretimin % 3 ü elmadan sağlanmaktadır. 5

Ağaç Sayısı Meyveler Toplam Meyve veren yaşta TABLO 4 ELMA ÜRETİM, FİYAT VE DEĞERİ Meyve vermeyen yaşta Üretim ton Fiyat TL/kg. Değer milyon TL Pazarlananın değeri milyon TL. Toplam 602.166.170 539.757.370 62.408.800 14.179.138-4.644.860.157 3.755.706.251 Yumuşak çekirdekliler 55.388.000 46.739.000 8.649.000 2.901.100-678.661.733 515.175.327 Elma 38.380.000 32.300.000 6.080.000 2.400.000 224.564 538.952.788 419.035.793 Kaynak : DİE, Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer), 2000. Türkiye nin elma üretimi DİE verilerine göre 2001 yılı itibariyle 2.451 bin ton, 2002 yılı itibariyle de 2.300 bin ton olmuştur. Ülkemizde elma yetiştiriciliği tüm illerde yapılmakla birlikte özellikle belirli yörelerde yoğunlaşmış durumdadır. Elma üretiminde önemli başlıca iller şunlardır: Isparta, Karaman, Niğde, Antalya, Denizli, Konya, Kayseri, Çanakkale, İçel ve Bursa. Ticari amaçla elma üretiminin gerçekleştirildiği işletmeler yeni teknik ve teknolojileri uygulayarak birim alandan daha çok ürün almayı amaçlamışlardır. Türkiye elma üretiminin % 50 den fazlası 10 ilde gerçekleştirilmektedir. (Tablo-5) TABLO 5 ELMA ÜRETİMİNDE ÖNEMLİ İLLER VE ÜRETİM MİKTARLARI İLLER ÜRETİM MİKTARI (Ton) 2000 Yılı Isparta 484.616 Karaman 294.797 Niğde 348.368 Antalya 130.351 Denizli 140.853 Konya 117.045 Kayseri 71.915 Çanakkale 71.357 İçel 59.356 Bursa 47.665 10 İl Toplamı 1.766.373 Türkiye Toplamı 2.400.000 Kaynak : DİE, Tarımsal Yapı. 6

Değişik ekolojilerde üretimi yapılabildiği için elma, dünya üzerinde çok geniş bir yayılma alanı bulmaktadır. Türkiye yaklaşık 2.5 milyon ton elma üretimi ile dünyada Çin (19.5 milyon ton) ve ABD den (5.1 milyon ton) sonra 3.sırada yer almaktadır. Isparta ili elma üretiminde ilk sırada yer almakta, ardından Niğde ve Karaman gelmektedir. Son yıllarda elma yetiştiriciliğinde özellikle dikkat çeken Karaman da ağaç sayısı ve üretimi hızla artmaktadır. Yapılan Elma Üretim Projeksiyonu na göre, elma üretiminde önümüzdeki dönemde bir artış söz konusu olup, 2004 yılında Türkiye elma üretiminin 3.111.760 ton, 2005 yılında ise 3.181.245 ton olacağı tahmin edilmektedir. Türkiye de üretilen elmanın büyük bir kısmı yurt içinde tüketilmektedir. Tüketimin tamamı yıl içerisinde gerçekleştiğinden, stok durumu da söz konusu olmamaktadır. Türkiye de kişi başına elma tüketimi son yıllarda artış eğilimi göstermekte olup, ortalama 35 kg. dır. Kişi başına tüketim miktarının belirlenmesi için yapılan Tüketim Projeksiyonu nda üretim miktarına ithalat ilave edilip ihracat düşülerek yurtiçi tüketim miktarı bulunmaktadır. Bu miktar da nüfusa bölünerek kişi başına tüketim miktarı hesaplanmaktadır. Söz konusu değerlendirmeye göre kişi başına elma tüketiminin 2003 yılı itibariyle 45.2 kg, 2004 yılı için 46.8 kg. ve 2005 yılı için 48.4 kg. olacağı tahmin edilmektedir. 7

1.3. İSTİHDAM Elma, Türkiye nin hemen her yöresinde yetiştirilebilen bir meyve olması nedeniyle geniş bir üretici kitlesini ilgilendirmektedir. İşletme arazisi içinde elma yetiştiriciliğine yer veren üreticiler üretim aşamasında hem aile işgücünü kullanmakta, hem de dışardan tuttukları işçileri zaman zaman çalıştırmaktadırlar Elma, ayrıca depolama, pazarlama, ambalajlama ve işleme aşamalarında da işgücü isteyen ve istihdama katkıda bulunan bir meyvedir. 1.4. ÜRETİM TEKNOLOJİSİ Elma fidanı, tohumdan yetiştirilen çöğür veya vegetatif olarak yetiştirilen klon anaçları üzerine kültür çeşitlerini aşılamak yoluyla elde edilmektedir. Ancak, son yıllarda klon anacı kullanımı daha yaygın hale gelmiştir. Çöğür anacı için tohumlar daha çok yabani elmalardan elde edilmektedir. Kültür çeşitlerinden ise bu iş için Starking Delicious tohumlarının uygun olacağı saptanmıştır. Klon anaçlarından en çok kullanılanları ise M 9, MM 106 ve MM 111 anaçları olup, değiştirilmiş hendek daldırması yöntemiyle kolayca çoğaltılabilmektedir. Yetiştirilen anaçlar üzerine kültür çeşitlerinin aşılanması ile elma fidanı elde edilmektedir. Elma fidanı üretiminde en uygun çoğaltım şekli durgun göz aşısıdır. En uygun aşı zamanı bölgelere göre değişmekle beraber Temmuz ve Ağustos aylarıdır. Klonal anaç üretimi ve standart çeşitlerin üretimi Çin Depo Fidanlıklarında damızlık parselleri kurulmuştur. İsmine doğru ve virüssüz fidan üretimi için gerekli materyalin sağlanması görevi Bursa-Karacabey Merkez Üretme İstasyonuna verilmiştir. Modern ve ekonomik anlamdaki bir elma yetiştiriciliği için bodur ve yarıbodur klon anaçları ile yarı-bodur çeşitlerin kullanılması esastır. Bu uygulamalar son yıllarda üreticiler tarafından benimsenmiş olup, hızla yaygınlaşmaktadır. Özellikle Avrupa Birliği ülkelerinde 1960 lı yıllardan sonra hızla yayılan tam bodur elma yetiştiriciliği Türkiye de ise yeni yeni tesis edilmeye başlamıştır. 8

Tam bodur yetiştiricilikte kısa sürede ürün alınması, klasik yetiştiriciliğe göre bir kat daha yüksek verim ve gelir elde edilmesi, hasat ve bakım işlerinin kolay yapılması modern yetiştiricilik için önemlidir. Ancak, tam bodur elma bahçesinin ilk yatırım maliyeti oldukça yüksektir. M-9 anacının kök sisteminin zayıf olması nedeniyle rüzgardan yıkılmaması için herek veya tel sistemine ihtiyaç vardır. Bunun yanında damla sulama sistemi kurulması da zorunludur. Maliyeti en fazla etkileyen girdilerden birisi de fidan teminidir. Euro bazında ithalat, girdi maliyetini artırmaktadır. Ülkemizde elma, çeşit zenginliğinin yanında, taze olarak soğukta 6-8 ay taze özellikleri korunarak başarılı bir şekilde depolandığından, dondurularak muhafazasına ihtiyaç duyulmamaktadır. Ancak dış ülkelerde elmanın değişik şekerli ve tatlı ürünlerle işlenmesi ve karşılaşılan talepler doğrultusunda yurdumuzda da elma dondurulmaktadır. Elmalarda rengin korunarak işlenmesi için bir yöntem elmaları seyreltik sodyum bisülfit çözeltisine daldırmaktır. Bu yöntemle hazırlanan meyveler dondurulmadan önce soğuk depoda sodyum metabisülfitin meyvelere girişini sağlamak için 8 saat bekletilmektedir. Bu yöntemle işlenip dondurulan elmalar taze tüketim yerine elma püresi, sosu ve tatlısı için kullanılmaktadır. Üretim teknolojisindeki muhtemel gelişmeler ve etkilerine bakıldığında, önümüzdeki yıllarda seçilen standart çeşitler ve denemesi yapılan yeni standart çeşitlerle kapama bahçelerin kurulmasına devam edilecektir. Birim alandan daha yüksek verim alınan bodur ve yarı-bodur klon anaçları kullanımı yaygınlaşmaktadır. Yürütülen projelerden Elma taşımada zedelenmeye neden olan mekanik kuvvetlerin etkilerini en aza indirecek ambalaj tipinin geliştirilmesi ile 2 milyon tonu aşan elma üretiminde taşımadan kaynaklanan kayıpları en aza indirecek ambalaj tipinin belirlenmesi ve uygulamaya aktarılması hedeflenmiştir. Elma çeşit adaptasyon denemesi konuyu projeyle de Türkiye de ve dünyada yer alan önemli elma çeşitlerinin ülkemiz ekolojisinde performanslarının ve proje neticesinde erkenci orta dönem ve geçici dönem elma çeşitlerinin belirlenerek, bu çeşitlerin pomolojik özellikleri, fenolojik gözlemleri yapılarak çeşidi tanıtıcı bilgilerin tanzim edilmesi öngörülmüştür. Elma sık dikim denemeleri konulu projeden beklenen yarar ise, bodur anaçlar kullanılarak farklı dikim mesafeleri yardımı ile birim alana dikilen ağaç sayısının ve birim alandan elde edilebilecek gelirin artırılmasıdır. Ayrıca verim ve kalitenin yükseltilmesi de hedeflenmiştir. 9

1.5. SEKTÖRÜN YAPISI Türkiye de elma üretimi özel sektör tarafından gerçekleştirilmektedir. Ülkenin değişik yörelerinde çok sayıda üretici, işletme arazisinin bir kısmını elma üretimine tahsis etmektedir. Üreticilerin dağınık yapısı, eğitim düzeyinin düşüklüğü ve örgütlenme konusundaki çekingen tutumları elma yetiştiricilerinin bir araya gelip örgütlenmelerine engel teşkil etmektedir. Ülkemizde elma fidanı üretimi ise, kamu ve özel sektör tarafından yapılmaktadır. Her iki gruba ait toplam elma fidanı üretim miktarı Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın 1998 yılı verilerine göre 4.367.788 adettir. Bu miktarın 339.828 adedi kamu kuruluşlarına, 4.027.960 adedi ise özel sektöre aittir. Fidan üretimi yapan kamu kuruluşları Meyvecilik Üretme İstasyonları ve Araştırma Enstitüleri, Ziraat Fakülteleri, Tarım İl Müdürlükleri, Tarım İşletmeleri (TİGEM) ve İl Özel İdare Fidanlıklarıdır. Elma fidanı üretiminin büyük bir kısmını oluşturan özel sektör üreticileri, kişisel üretimleri yanında son yıllarda fidan üretim kooperatifleri şeklinde örgütlenerek (Ödemiş-Bademli Kooperatifi gibi) büyük ölçüde fidan üretimlerini gerçekleştirmektedirler. 1.6. SEKTÖRDE ULUSAL VE ULUSLARARASI KURULUŞLAR Ülkemizde elma konusunda temel ve uygulamalı araştırmalar genelde Ziraat Fakültelerinin ilgili bölümleri ile Tarım ve Köyişleri Bakanlığı na bağlı Araştırma Enstitüleri ve TÜBİTAK gibi kamu kuruluşları tarafından yürütülmektedir. Uygulamalı araştırmalar ise başta Yalova-Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü olmak üzere, Eğirdir ve Erzincan Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüleri tarafından yapılmaktadır. Yalova-Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü koordinatörlüğünde değişik üniversite ve araştırma enstitüleri ile meyvecilik üretme istasyonlarının işbirliği ile Ülkesel Projeler şeklinde yürütülen elma çeşit ve anaç denemeleri, değişik bölgelerde kurularak her bölge için en uygun anaç ve çeşit seçimi yapılmıştır. Benzer çalışmalar son yıllarda Dünya Bankası tarafından finanse edilen Tarımsal Araştırma Projesi (TAP) kapsamında devam etmekte ve bulunan sonuçlar zamanında üreticilere aktarılmaktadır. 10

Ayrıca Samsun Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından yürütülen ve Amasya Valiliği nin katkıda bulunduğu Amasya Elmasının Islahı projesi yöre için oldukça önem arz etmektedir. Sektörde uluslararası kuruluşlardan FAO ya bağlı meyvecilik çalışma grupları ile Uluslararası Bahçe Bitkileri Derneği (ISHS) nin meyvecilik komisyonları faaliyet göstermektedir. Son yıllarda yetiştiricilik metodları ve yeni çeşitlerin geliştirilmesi kadar ticareti itibariyle de ayrıcalık kazanan bir meyve olan elma için özel organizasyonlar geliştirilmiştir. ABD de Washington State Apple Commission, U.S. Apple Export Council Kanada da Ontario Apple Marketing Bord, Avustralya da Avustralian Apple and Pear Grower s Association ve Yeni Zelanda da Apple and Pear Marketing Bord bahsedilen organizasyonların en bilinenleridir. 1.7. PAZARLAMA FAALİYETLERİ VE STANDARDİZASYON Ülkemizde üretilen elmanın bir kısmı hasattan hemen sonra pazara arz edilirken, bir kısmı da depolanarak değişik dönemlerde tüketiciye sunulmaktadır. Her iki durumda da pazarlama aşamasında değişik kanallar devreye girmekte ve üreticiden tüketici sofrasına gelinceye kadar pazarlama marjları nedeniyle fiyatlar artmaktadır. Türkiye de yaklaşık toplam 1.5 milyon ton kapasitedeki depo varlığından bahsedilmektedir. Bu depoların çoğu özellikle belediyelerle bazı yerel birliklere ait olup, çok amaçlı olarak (peynir, çeşitli gıda, meyve, sebze) kullanılmaktadır. Meyve deposu olarak kullanılan depoların oranı düşük olup, bu depolarda elma yanında armut, ayva, turunçgiller gibi çeşitli meyveler de aynı depolama mevsiminde birlikte tahsis edilebilmektedir. Elmanın üreticiden tüketiciye kadar ulaştırılmasını sağlayan dağıtımpazarlama kanalları zincirinde perakendeci, toptancı, dış satımcı, semt pazarları, toptancı hali, sanayici gibi dağıtım birimleri yer almaktadır. Elma pazarlamasında en önemli etkenlerden biri çeşit ve standardizasyondur. Yapılan araştırmalar sonucunda üretimi öngörülen başlıca önemli elma çeşitleri, başta Granny Smith olmak üzere Starking Delicious, Golden Delicious, Skyline Supreme, Starkrimson Delicious, Starkspur Golden Delicious, Black Stayman Improved 201, Mutsu, Gloster 69, Lutz Golden Cooper 7SB-2 ve Prima gibi kışlık çeşitler ile Starkearliest, Beacon, Vista Bela, JeseyMac ve summerred gibi yazlık çeşitlerdir. 11

Öte yandan TSE tarafından elma standartları hazırlanmış olup, özellikle dış pazarlarda satılabilecek elmaların bu standartlara uygunluğu zorunludur. Meyve özellikleri dikkate alınarak elma, Ekstra, I.Sınıf ve II.Sınıf olmak üzere üç kalite sınıfına ayrılmaktadır. Bu standartlar AB ülkeleri standartlarına uyumludur. 1.8. SEKTÖRE SAĞLANAN DESTEKLER Destekleme alımları kapsamında bulunmayan ürünlerde destek sağlanması girdi sübvansiyonları ile işletme ve yatırım kredileri yoluyla olmaktadır. Girdi sübvansiyonları tüm ürünler için gübre, ilaç ve fidan desteklemeleriyle yapılmaktadır. Bu türdeki sübvansiyonların en önemli kısmını gübre oluşturmaktadır. Meyve ve sebzeler için bir diğer girdi destekleme sistemi, kullanılan tarımsal ilaç bedellerinin % 20 sinin çiftçiye geri ödenmesi şeklinde olmaktadır. Aynı zamanda ithal edilen ilaç ve hammaddeler gümrük vergisi ve harçlardan muaf tutulmaktadır. Elmada sertifikalı fidan üretimi son derece önemlidir. Fidancılık işletmeleri fidan başına yapılan ödemelerle desteklenmektedir. 1997 yılından bu yana yapılan uygulama ile özellikle virüssüz fidan üretimine önem verilmektedir. T.C. Ziraat Bankası tarafından meyvecilik işletmelerine, yatırım ve işletme kredileri verilmektedir. Yatırım kredileri var olan veya yeni kurulacak işletmelerin yapacakları sabit yatırımların (fidan, gübre, ilaç, alet-ekipman alımı gibi) finansmanını sağlamak amacıyla verilmektedir. Yatırım kredilerinde vade, yatırımın özelliği, ekonomik ömrü, işletmenin net gelir projeksiyonu, nakit akım durumu, işletmenin diğer tarımsal ve tarım dışı gelirleri dikkate alınarak belirlenmektedir. 600 dekarın üzerinde kurulacak meyve bahçesi tesislerinde fizibilite raporu istenmektedir. Kredi tutarı genel yatırım tutarından öz kaynak katkısı düşüldükten sonra kalan kısımdır. İşletme kredilerinde vade 1 yıldır ve işletme sermayesinin finansmanında yararlanılabilmektedir.açılacak kredilerde % 25 oranında öz kaynak katkısı aranmaktadır. 12

1.9. FİYATLAR Ülke genelinde elma fiyatları çiftçinin eline geçen fiyatlar ve Toptancı Hali fiyatları olarak ortaya çıkmaktadır. Üreticinin satış fiyatını belirleyen bu fiyatlardır. Ülkemizde fiyatlar genel olarak her yıl artış göstermektedir. Bu ise, elma üreticilerinin fiyatlar genel seviyesinin altında bir gelir elde ettikleri anlamına gelmektedir. TABLO 6 ORTALAMA TOPTAN SATIŞ FİYATI (TL/KG) Ölçü Yıllık Ortalama 2001 Yılı Aylık Ortalama Satış Birimi Satış Fiyatı fiyatları TL Kg. 2000 2001 I II III IV Yumuşak Çekirdekliler Armut Kg. 362520 554899 398543 526859 589868 560621 Ayva 161888 325304 231335 278116 302513 347795 Elma 249322 331872 272694 258201 365040 163145 Yeni Dünya 109946 489365 - - - 338584 (Malta eriği) Kaynak : DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı, 2001 13.5.2003 tarihli itibariyle çeşitli illerdeki elma fiyatları (kg7tl) aşağıdadır: MERSİN: Mersin Büyükşehir Belediyesi Toptancı Hali Elma (Amasya). 500.000-1.000.000 ADANA: Adana Büyükşehir Belediyesi Vedat Dalokay Toptancı Hali Elma.. 350.000-650.000 Elma (Starking).. 400.000-700.000 Elma (Golden) 400.000-700.000 GAZİANTEP: Gaziantep Sebze ve Meyve Hali Elma (Golden) 200.000-300.000 Elma (Starkin) 1.000.000-1.200.000 İSTANBUL: İstanbul Sebze ve Meyve Hali Elma (Golden) 600.000-1.500.000 Elma (Amasya).. 6.000.000-10.000.000 13

Başta Avrupa ülkeleri ve ABD olmak üzere gelişmiş ülkelerde bodur meyve ağacı yetiştiriciliği giderek artmaktadır. Modern meyvecilikte iri cüsseli ağaçlar yerine daha erken ve yüksek kaliteli meyve veren bodur tipi ağaçlar tercih edilmektedir. Klasik tarz meyve ağaçlarından dekar başına ortalama 20 adet dikilebilirken, bodurlarda bir dekardaki ağaç sayısı 150-200 adede kadar çıkmaktadır. Kısa boylu ve diğer elma ağaçlarına göre, dekar başına yaklaşık 10 kat daha fazla dikilebilen bu ağaçlar budama, hasat, ilaçlama işlemleri de diğer klasik elma ağaçlarına oranla daha kolay olmakta ve masraf önemli ölçüde azalmaktadır. 14

BÖLÜM - II 2.1. DÜNYA ELMA ÜRETİMİ VE DIŞ TİCARETİ Dünyada elma üretimi 2002 yılında 57 milyon 982 bin ton olmuştur. Birleşmiş Milletler e bağlı Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) 2002 yılı verilerine göre dünya elma üretiminin 20 milyon 507 bin tonu Çin de 4 milyon 41.8 bin tonu ABD de gerçekleştirilmiştir. Fransa ve Türkiye her biri 2.5 milyon ton elma üretimi ile dünya üçüncüsü olurken, bu ülkeler toplam dünya üretiminde yüzde 4.3 er pay almışlardır. Aynı yıl İtalya da 2 milyon 370 bin, İran da 2 milyon 353 bin, Polonya da 1.9 milyon ton, Rusya da da 1.8 ton elma üretilmiştir. Dünyada önemli elma üreticisi diğer ülkeler şunlardır: Almanya, Hindistan, Arjantin, Şili, Brezilya, İspanya, Pakistan, G.Afrika, Ukrayna, Kanada, Yeni Zelanda, Moldova, Hollanda, Belçika-Lüksemburg, Meksika ve Romanya dır. Dünya elma ihracatında Fransa ilk sırayı alırken, bu ülkeyi ABD, Şili ve İtalya izlemektedir. Türkiye üretim bakımından üçüncü sırada olmakla birlikte, ihracatta dünya ülkeleri arasında 21.sırada yer almaktadır. Elma üretiminde önemli paya sahip ülkelerin çoğu ihracat açısından da ilk sıraları almaktadır. Örneğin Yeni Zelanda 500 bin ton elma üretmekte ve bunun 292 bin tonunun ihraç etmektedir. Bu ülkede elma endüstrisi son yılların en fazla rekabet edebilir endüstrisi seçilmiştir. Rekabet kriteri, üretim rakamlarına, endüstri kalitesine, alt yapı, kullanılan girdilere, finans ve Pazar şartlarına dayandırılmıştır. Bu başarıda en büyük pay Yeni Zelanda Elma ve Armut Pazarlama Bordu na aittir. Elma ihracatında önemli 24 ülkenin dünya ihracatı içindeki payı % 93 gibi oldukça yüksek bir düzeydedir. 1998 yılı verilerine göre dünyada 5.176.391 ton elma ihracatından 2.7 milyar $ döviz elde edilmiştir. Dünya elma ithalatı 1998 yılında 4.506.625 ton olarak gerçekleşmiş ve 2.2 milyar $ döviz ödenmiştir. İthalatın % 65 i 23 ülke tarafından gerçekleştirilmiştir. En önemli ithalatçı ülkeler İngiltere, Belçika-Lüksemburg, Hollanda, Rusya Federasyonu ve Çin dir. Dünyada elma üretiminde ve ihracatında önemli paya sahip ülkelerde üreticilerin genelde örgütlenmiş olduğu görülmektedir. Bu ülkelerde çeşit seçimi ve yetiştirme tekniği açısından bilinçli hareket edilmektedir. Girdi kullanımı, ambalajlama, etiketleme ve muhafazaya önem verilmekte, kalite ön plana çıkartılmaktadır. 15

Dışsatım açısından yukarda belirtilenler yanında pazar bulma ve elde edilen pazarın muhafazası önem taşımaktadır. Ticareti etkileyen önemli unsurlardan birisi olan yeni çeşitlerin geliştirilmesinin yanı sıra üzerinde en fazla durulan konulardan birisi de kimyasal girdi kullanımını azaltan Entegre Meyve Üretimi-Intergrated Fruit Production (IFP) tekniklerinin önem kazanmasıdır. Ticarette dikkat çeken bir başka husus, çevresel baskıların kalite güvence prosedürlerini etkilemesidir. Kaliteyi olumlu yönde etkileyen ancak çevreye olumsuz etkide bulunacak sistemler kabul görmemektedir. Bunların yanı sıra ambalaj tipi ve materyali ticareti etkileyen bir yapı kazanmıştır. Ambalajların direkt olarak perakende satışa sevk edilebilecek biçimde ve geri dönüşümlü olması tercih edilmeye başlanmıştır. Bu konuda Avrupa Birliği Ambalaj Atıkları Direktiflerine uyulması talep edilmektedir. Ayrıca, yeni etiketleme sistemleri elma gibi bazı yaş meyvelerin ticaretini etkileyen önemli bir konudur. Ürün üzerinde çeşit, marka ve fiyat kodu bulunması talep edilmeye başlanmıştır. Fiyat Kodu (Price-Look-up Code) satış analizi yapılmasında kullanılan bir sistem olarak dikkat çekmektedir. Örneğin, Amerika da ve Kanada da süper marketlerin % 70 i elma satışlarını dökme formda gerçekleştirmektedir. Ticaretin bir diğer boyutu ise organik ürünlere olan talebin artmasıdır. Ülkemizin tarım alanlarının gelişmiş ülkeler düzeyinde zarar görmemiş olması ve mevcut yaş meyve-sebze üretim potansiyeli düşünüldüğünde bu potansiyelin değerlendirilmesi önemli olmaktadır. 2.2. TÜRKİYE NİN ELMA İHRACATI VE İTHALATI 27.8 milyon hektarlık tarım alanına ve çok geniş bir ürün yelpazesine sahip olan ve dünyada üretilen 150 ye yakın meyve ve sebzeden % 80 inin üretildiği Türkiye, dünya yaş meyve ve sebze üretiminden aldığı pay itibariyle önemli bir üretici ülke olmasına rağmen, ihracat sözkonusu olduğunda hem ihracatın üretime oranı, hem de dünya ticareti içindeki payı çok düşük seviyelerde kalmaktadır. Oysa sahip olduğu ekoloji ve üretim potansiyeli göz önüne alındığında ülkemizin dünya ticaretinden aldığı payın artırılma olanağı bulunmaktadır. 16

Meyve ihracatımızda elma % 11 lik bir paya sahip olup, üretimin % 2 si ihraç edilmektedir. Bu durumun en önemli nedeni, ülkemizde yetiştirilen elma çeşitlerinin, dünya ticaretinde talep edilenlere göre hâlâ geleneksel yapısını koruyor olmasıdır. Ülkemizde Golden, Starking, Granny Smith, Starkrimson ve Amasya çeşitlerinin yetiştiriciliği yoğunluk kazanmışken ve dünya ticaretinde bu çeşitler geleneksel yetiştiriciliği yapılan çeşitler olarak sınıflandırılırken, dünya ticareti Fuji, Braeburn, Elstar ve Jonagold (özellikle Avrupa piyasaları için), Gala, Royal Gala ve Pinova gibi yeni çeşitlere kaymaya başlamıştır. Elma, Standardı İhracatta Zorunlu Uygulamada Bulunan Ürünler Listesi nde yer almaktadır: TABLO - 7 YAŞ MEYVE VE SEBZE İHRACATINDA ZORUNLU UYGULAMADA BULUNAN STANDARTLAR G.T.İ.P. Madde İsmi İlgili Standart 0808.10.20.00.00 Elma, golden cinsi TS/100 Elma 0808.10.50.00.00 Elma, granny smith cinsi 0808.10.90.00.11 Starking elma 0808.10.90.00.12 Starkrimson elma 0808.10.90.00.19 Diğerleri TS/100 Elma Türkiye nin birçok yaş meyve ve sebze ihracatında olduğu gibi elma ihracatında da hem ülkelere hem de yıllara göre önemli değişiklikler görülmektedir. Bu değişkenlik yeni pazarlar bulma ve bulunan pazarı elde tutmada devamlılık olmadığını göstermektedir. Suudi Arabistan, Libya, Mısır, Rusya Federasyonu ve KKTC, Ukrayna, Ürdün,Katar, Bulgaristan ve Romanya ülkemizin elma ihracatında önemli pazarlar arasında yer almaktadır. AB ülkeleri toplam elma ihracatı içinde yıllara göre % 2.0-4.1 arasında değişen oranlarda pay almaktadır. AB ülkeleri arasında Almanya, Hollanda, İsveç, İtalya ve Yunanistan elma ihracatında diğer ülkelere göre daha fazla dikkat çekmektedir. 17

Türkiye nin 2002 yılında elma ihracatı türler itibariyle aşağıdaki gibidir: Golden cinsi 735.159 kg, 228.553 dolar, Granny Smith 22.708 kg, 17.840 dolar; Starking 13.536.941 kg, 5.433.410 dolar; Starkrimson 53.312 kg, 17.390 dolar; Diğer taze elma cinsleri 359.080 kg, 237.807 dolar. Elma ihracatımızın 2002 yılındaki toplam miktarı ise 14.707 ton, değeri de 5.935 bin dolardır. İhracatın ülkeler ve elma türleri itibariyle dağılımı aşağıdaki tablolarda yer almaktadır. Miktar itibariyle yapılan Elma İhracat Projeksiyonu nda Türkiye nin elma ihracatı 2003 yılı için 67.067 ton, 2004 yılı için 78.105 ton olarak belirlenmiştir. İhracatın 2005 yılında ise 90804 ton olacağı tahmin edilmektedir. Elma ihracatında DFİF ten (Destekleme ve Fiyat istikrar Fonu) ton başına 40 ABD Doları karşılığı Türk Lirası ihracat iadesi sözkonusudur. Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulu nun Tarım Ürünlerinde İhracat İadesi Yardımları Tebliği ne göre ihracat iadesinde azami ödeme oranı da % 15 olarak belirlenmiştir. TABLO 8 2002 YILI 1-12 AYLARI ELMA (TAZE) GOLDEN CİNSİ İHRACAT İST.POZ.NO ÜLKE ADI MİKTAR (Kg) MİKTAR (Dolar) 0808.10.20.00.00 Yunanistan 17.800 6.868.00 Romanya 31.246 14.506.00 Bulgaristan 15.800 3.645.00 Rusya 4.000 2.080.00 Yugoslavya 1.150 228.00 Mısır 75.600 39.312.00 K.K.Türk Cum. 280.154 87.358.00 Ürdün 28.300 6.475.00 Suudi Arabistan 273.000 66.480.00 Kuveyt 600 101.00 B.A.E. 7.500 1.500.00 TOPLAM 735.150 228.553.00 Kaynak : D.İ.E. 18

TABLO 9 2002 YILI 1-12 AYLARI ELMA (TAZE) GRANNY SMITH İHRACATI İST.POZ.NO ÜLKE ADI MİKTAR (Kg) MİKTAR (Dolar) 0808.10.50.00.00 Gürcistan 1.550 310.00 Lübnan 21.158 17.530.00 TOPLAM 22.708 17.840.00 Kaynak : D.İ.E. TABLO 10 2002 YILI 1-12 AYLARI ELMA (TAZE) STARKING İHRACATI İST.POZ.NO ÜLKE ADI MİKTAR (Kg) MİKTAR (Dolar) 0808.10.90.00.11 Almanya 340 141.00 Yunanistan 60.054 20.498.00 Romanya 6.688 1.423.00 Türkmenistan 1.800 810.00 Yugoslavya 3.476 937.00 Mısır 2.163.094 1.079.305.00 K.K.Türk Cum. 996.885 319.223.00 Lübnan 20.238 10.383.00 Ürdün 449.191 115.892.00 Suudi Arabistan 6.863.231 2.794.001.00 Kuveyt 214.823 47.933.00 Katar 19.678 6.356.00 B.A.E. 206.652 86.473.00 Umman 78.291 22.598.00 K.Ülke ve Bölg. 22.000 8.657.00 Mersin Ser.B. 2.430.500 918.780.00 TOPLAM 13.536.941 5.433.410.00 Kaynak : D.İ.E. 19

TABLO - 11 2002 YILI 1-12 AYLARI ELMA (TAZE) STARKRIMSON İHRACATI İST.POZ.NO ÜLKE ADI MİKTAR (Kg) MİKTAR (Dolar) 0808.10.90.00.12 Hollanda 5.870 3.329.00 Yunanistan 3.500 2.026.00 K.K.Türk Cum. 43.942 12.035.00 TOPLAM 53.312 17.390.00 Kaynak : D.İ.E. TABLO 12 2002 YILI 1-12 AYLARI ELMA DİĞER (TAZE) İHRACAT İST.POZ.NO ÜLKE ADI MİKTAR (Kg) MİKTAR (Dolar) 0808.10.90.00.19 Romanya 1.152 230.00 Mısır 30.287 21.807.00 K.K.Türk Cum. 2.210 409.00 Ürdün 98.581 25.515.00 Suudi Arabistan 226.850 189.846.00 TOPLAM 359.080 237.807.00 Kaynak : D.İ.E. TABLO - 13 2002 YILI 1-12 AYLARI ELMA (TAZE) GRANNY SMITH İTHALATI İST.POZ.NO ÜLKE ADI MİKTAR (Kg) MİKTAR (Dolar) 0808.10.50.00.00 Fransa 68.004 43.102.00 İtalya 799.080 323.556.00 Güney Afrika 18.375 9.034.00 Şili 1.242.840 545.712.00 Arjantin 235.441 98.189.00 İran 371.385 40.338.00 TOPLAM 2.735.125 1.059.931.00 Kaynak : D.İ.E. 20

TABLO 14 2002 YILI 1-12 AYLARI ELMA DİĞER (TAZE) İTHALAT İST.POZ.NO ÜLKE ADI MİKTAR (Kg) MİKTAR (Dolar) 0808.10.50.00.00 İtalya 88.704 35.577.00 Belçika 18.375 8.955.00 Şili 282.206 122.898.00 Arjantin 42.084 20.810.00 K.K.Türk Cum. 22.065 2.091.00 TOPLAM 453.434 190.331.00 Kaynak : D.İ.E. Konu ithalat boyutu ile ele alındığında, ülkemizin sahip olduğu üretim alanı ve ekolojik yapısı itibariyle yaş meyve ve sebze üretiminde kendine yeten şanslı ülkelerden biri olduğu, ancak ülkemizde yetiştirme imkanı kısıtlı olan veya yetiştirme imkanı olmayan meyvelerin ithal edildiği ortaya çıkmaktadır. Sektör, sınıflandırma ve paketlemede kullanılan alet, ekipman, ambalaj materyali, soğuk muhafaza alet ve ekipmanı gibi girdiler ithal etmektedir. Türkiye nin elma ithalatı ise çok az miktarlarda olup, yıllara göre de farklılıklar arz etmektedir. Bu da ithalata ilişkin projeksiyon hesaplarını güçleştirmektedir. Ancak, özellikle ilkbahar aylarında güney yarımküre ülkelerinden gerçekleşen elma ithalatının devam edeceği tahmin edilmektedir. İthalatın yapıldığı başlıca ülkeler İran, İtalya, Arjantin,Şili ve Hollanda dır. Çeşitte ise tercih edilenler Golden, Starking ve Grany Smith dir. 2002 yılı itibariyle Türkiye 3.188 ton ve 1.250 bin dolar tutarında elma ithal etmiştir. 21

BÖLÜM - III 3.1. SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Ülkemiz tarım alanlarının ancak % 5.5 i meyvecilik için ayrılmış durumdadır. Meyvecilik için ayrılan alanların bir kısmında elma üretimi gerçekleştirilmektedir. Tarım işletmelerinin genelde küçük ve çok parçalı yapısı, elma üretimi yapan işletmeler için geçerli olup, ülkemizde elma üretimi yapan işletmelerde ortalama 15 dekar alan elma için ayrılmış durumdadır. Son yıllarda tarım alanlarının tarım dışı kullanımı yaygınlaşmakta ve geri dönüşü olmayan uygulamalar gerçekleştirilmektedir. Bu nedenle tarım alanlarının tarım dışı kullanımı yasal düzenlemelerle engellenmelidir. Diğer tüm yaş meyvelerde olduğu gibi elmada da hasat sonrası kayıpları minimize edecek teknolojik yeniliklerin takip edilmesi ve pazarlama altyapısının iyileştirilmesi önem arzetmektedir. Elma üretimini artırmak ve özellikle dünya elma ticaretinde söz sahibi olabilmek için erken yaşta fazla ve kaliteli ürün veren, dekara maliyeti önemli derecede azaltan kültürel uygulamaların daha kolay ve ucuz olduğu, hastalık ve zararlıların daha kolay ve etkili kontrol edildiği, pazarlanabilir yüksek kaliteli meyve oranında artmanın görüldüğü ve dekara 6-8 ton elma alınan sık dikim (tekli ve çoklu sıra sistemleri) uygulamalarının hızla yaygınlaştırılması ve klasik elma üretim sistemlerinin terk edilmesi gerekmektedir. Üretimde hastalık ve zararlılarla mücadelede yoğun bir ilaç kullanımı söz konusudur. Bu durum sağlık ve çevre kirliliği açısından toplumu yakından ilgilendirmektedir. Bilinçsizce yapılan ilaçlama ve gübreleme dolaylı olarak çevre kirlenmesine neden olabilmektedir. Ancak, bir yandan son yıllarda uygulanmaya başlanan Entegre Meyve Üretimi (Integrated Fruit Production (IFP) tekniklerinin yaygınlaştırılması, öte yandan ekolojik tarım uygulamalarının da devreye girmesiyle çevre kirlenmesi riski oldukça azalacaktır. Gelişmiş ülkeler ilaçsız ve hormonsuz ürünlerin tüketimine ağırlık vermeye başlamışlardır. İnsan sağlığı açısından zararlı olan hormonlar ve tarımsal ilaçların kullanımına mutlaka sınırlama ve kontrol getirilerek, biyolojik mücadeleye önem verilmelidir. 22

Türkiye de elma yetiştiriciliğinin yoğun olarak yapıldığı yörelerde vaktinde yapılmayan derim (toplama işlemi) sonucunda üretilen ürünün önemli bir kısmı tüketiciye ulaşmadan kaybolmaktadır. Özellikle yanlış zamanda yapılan derim ile başlayan sorun, pazarlama kanallarının çeşitli evrelerini içine alan soğuk zincir (derim-depolama öncesi işletmeleri depolama-taşıma-pazarlama) boyunca devam etmekte ve sonuçta % 30-40 lara varan ürün kayıpları meydana gelmektedir. Bu kayıplar 2.5 milyon ton dolayındaki elma üretiminde de 750 bin ton elmanın sofralarımıza gelmesini engellemektedir. Kayıpların en aza indirilebilmesi amacıyla, önlemlere bahçede üretim aşamasında başlanmalı; çeşit ile doğru anaç seçimi, gübreleme ile birlikte etkin kültürel işlemler uygulanarak en yüksek kaliteye ulaşılmalıdır. Ayrıca, derimde çeşide ve yöreye özgü en uygun derim zamanının saptanmasında, elma üreticisine başta araştırma kuruluşları ile Bakanlığın ilgili örgütlerince yardımcı olunmalı ve böylece maksimum depolama süresinden yararlanılmalıdır. Bugün, çağın elma deposu, soğutma yanında, depo atmosferinde mevcut oksijen ve karbondioksit gazlarının oranlarının kontrol edilebildiği sezonu uzatabilen Kontrollü Atmosfer (Controlled Atmosphere-CA) depolarıdır. Kapasite varlığı 10-15 bin ton olan bu depoların amacına uygun kullanılmasını pazarlama kanalındaki ve özellikle ihracat yönünden oluşan tıkanıklıklar ve teknik bazı sorunlar engellemektedir. Ancak, özellikle ihracatçılar açısından uzun yol ve uzun zaman anlamına gelen karayolu tercihi, ürünün korunmasını artıran CA ve paketleme sistemleriyle desteklendiğinde, maliyeti azaltmak ve ürünün kalitesini korumakla önemli ölçüde ekonomik bir taşıma seçeneği sunabilmektedir. Yeni etiketleme sistemleri de elmanın ticaretini etkileyen önemli bir konudur. Ürün üzerinde çeşit, marka ve fiyat kodu bulunması talep edilmeye başlanmıştır. Fiyat kodu (Price-Look-up Code) satış analizi yapılmasında kullanılan bir sistem olarak dikkat çekmektedir. Örneğin, Amerika ve Kanada da süper marketlerin yüzde 70 i elma satışlarını dökme formda gerçekleştirmektedir. Ticareti etkileyen önemli unsurlardan birisi yeni çeşitlerin geliştirilmesinin yanında, kimyasal girdi kullanımını azaltan Entegre Meyve Üretimi (Integrated Fruit Production (IFP) tekniklerinin önem kazanmasıdır. 23

Ticarette dikkat çeken bir başka husus, çevresel baskıların kalite güvence prosedürlerini etkilemesidir. Kaliteyi olumlu yönde etkileyen ancak çevreye olumsuz etkide bulunacak sistemler kabul görmemektedir. Ambalajların ise direkt olarak perakende satışa sevk edilebilecek biçimde ve geri dönüşümlü olması tercih edilmeye başlanmıştır. Bu konuda Avrupa Birliği Ambalaj Atıkları Direktiflerine uyulması talep edilmektedir. Üreticilere uygun faizli kredilerin verilmesi, üretimin yoğun olduğu yörelerde Üretici Birliklerinin kurulması da başlıca beklentiler arasındadır. 3.2. SONUÇ Roma döneminden bugüne, dünyada 220 elma çeşidinin yetiştiriciliğinin yapıldığı tahmin edilmektedir. Ancak, bugün ekonomik öneme sahip çeşit sayısı 20 civarındadır. Türkiye, gerek elmanın anavatanı olması ve gerekse elma yetiştiriciliğine uygun çok sayıda yörelerin bulunması nedeniyle geniş bir üretim potansiyeline sahiptir. Yıldan yıla hem ağaç sayısının hem de üretimin arttığı gözlenmektedir. Özellikle spur çeşitler ve bodur ve/veya yarı-bodur anaçlarla kurulmuş kapama bahçelerin devreye girmesiyle verimde artış sağlanmıştır. Üreticilerin söz konusu sistemlere oldukça yüksek ilgi göstermesi ve daha sık dikilmiş (ikili, üçlü sıra sistemleri) bahçelerin devreye girmesiyle, özellikle birim alandaki verimin daha da artacağı tahmin edilmektedir. Yeni yetiştiricilik metodlarının takip edilmesi ve bunların hayata geçirilmesi çok sayıda küçük ölçekli işletmecilik yapısına sahip olan ülkemiz üreticilerinin gelirlerinin artışının yanı sıra, üretim maliyetlerinde düşüş ve sonuçta dünya pazarlarında rekabet gücü kazanmamız gibi avantajları yaratacaktır. Ancak, burada yetiştirilecek çeşitlerin ve yeni yetiştiricilik metodlarının tespiti ve üreticiye ulaştırılması konusu gündeme gelmekte, kamu ve özel sektör kurum ve kuruluşlarının işbirliği içinde çalışması gerekmektedir. Sektörün geliştirilmesine yönelik politikaların temelini verimliliğin, üretimin ve ihracatın artırılması oluşturmaktadır. Bu artış da ancak kaliteli, sertifikalı tohum kullanılması, üretimde kalite yanında verimi yüksek çeşitlerin yer alması ile mümkündür. Bunun yanı sıra zamanında ve yeterli gübreleme ve ilaçlama programlarının uygulanması konusunda çiftçilerin bilinçlendirilmesi gerekmektedir. 24

Ülkemiz dünya elma üretiminden aldığı pay itibariyle önemli bir üretici ülke (dünya sıralamasında 3.) olmasına karşın, ihracat söz konusu olduğunda hem ihracatın üretime oranı, hem de dünya ticareti içindeki payı çok düşük seviyelerde gerçekleşmektedir. İhracatta çeşitlerle ilgili olarak karşılaşılan en büyük sorun, bir yandan söz konusu çeşitlerden yeteri kadar kapama bahçelerin kurulamamasından, öte yandan, son yıllarda bazı ülkeler tarafından talep edilen Gala, Mondial Gala, Fuji, Braeburn, Pink Lady, Scarlette Spur ve Jonagold gibi çeşitlerin denemelerinin devam etmesinden dolayı, henüz üreticiye tam olarak yansıyamayışından bu yöndeki taleplerin karşılanamamasıdır. 25

K A Y N A K Ç A Yumuşak Çekirdekli Meyveler Sempozyumu, 2-5 Eylül 1997 Yalova, Türk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Meyvecilik, Genel Meyve Tarımı Prensipleri ve Pratik Meyvecilik Yöntemleri Ziya Kütevin, Eshar Kütevin Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Bitkisel Üretim Özel İhtisas Komisyonu Meyvecilik Alt Komisyonu, Elma Raporu, Doç.Dr.Masum Burat, Dr.M.Emin Ergun İGEME Dış Ticaret Bülten Eki, Ar-Ge INFO, Mayıs 2001, Sayı 5 Vakıfbank Sektör İncelemesi, Meyve ve Sebze İşleme Sektörü 1998 T.C. Başbakanlık DTM İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Yaş Meyve-Sebze Sektörü, 1999 DURUM/Aralık 2000 Makro Ekonomi Politikalarının Bir Kurbanı: Türk Meyve ve Sebze Mamülleri Sektörü EXPORT, Ekim 2002 Yaş Sebze ve Meyve TİGEM Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü Bitkisel Üretim, www.tigem.gov.tr/saglik/elma.asp DİE, TARIMSAL YAPI (Üretim, Fiyat, Değer) 2000 Tarımsal Ürünlerde İhracat İadesi Yardımlarına İlişkin Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulu 2003/1 No.lu Tebliği, R.Gazete No.25079, R.G.Tarihi: 14.4.2003. 26