OSMANLIDA HUKUK Osmanlı Devleti'nde mahkemeler neden gerekliydi? Dr. Yasin DOĞAN * Tarihin sıradan insanların hikayeleriyle ilgilenmediği dönemler gerilerde kaldı. Büyük kişilerin, büyük olayların hikayeleri hâlâ tarihin genel çerçevesini oluşturmakla birlikte, bu genel çerçevenin anlam boşluklarından kurtulabilmesinin yolu, sıradan insanların bu büyük çerçevede nasıl konumlandıklarının incelenmesidir. Osmanlı da Hukuk adlı çalışma, adalet gibi büyük ve tartışmalı bir kavramı somutlaştıran kurumları, kişileri ve olayları ele alıyor. Bu çalışmada öğrenciler, hukuk kurumlarının işleyişini, küçük örneklerden yola çıkarak inceleyecekler. Çalışmada, Şeriye Sicillerinden alınmış örnek kararlar üzerinde çalışacaklar. Ulaştıkları sonuçlar onları dolaylı olarak hak, hukuk, adalet, hukukun üstünlüğü gibi büyük kavramlara ulaştıracak. HEDEFLENEN ÖĞRENME ÇIKTILARI QQ Bütün öğrenciler: Osmanlı Devleti'nde mahkemelerin yapısını ve ele aldığı konuları farkedebilecektir. QQ Birçok öğrenci: Mahkemelerin ele aldığı konulardan yola çıkarak Osmanlı toplumunda mahkemelerin önemini değerlendirebilecektir. QQ Bazı öğrenciler: İnsanlar arasındaki sorunların çözümünde hukukun vazgeçilmezliğini değerlendirebilecektir. Sınıf: 11 Öngörülen Süre: 80 dk. Derse Hazırlık / Malzemeler Çalışma yapraklarını grup sayısı kadar çoğaltınız. Anahtar Soru: Osmanlı Devleti'nde mahkemeler neden gerekliydi? Dersin Amacı: Karar örneklerinden yola çıkarak Osmanlı Devleti'nde farklı türde anlaşmazlıkların hukuk yoluyla nasıl çözüldüğünü açıklayabilme. İlişkili Kazanım: Osmanlı Devleti hukuk sisteminin genel yapısı ve işleyişini kavrar. * Adıyaman Üni., Eğitim Fakültesi, Adıyaman
30 İŞLENİŞ 1. Öğrencilerinizi 4-5 kişilik gruplara ayırınız. Çalışma Yaprağı-1 A, B, C yi her bir gruba farklı bir yaprak gelecek şekilde dağıtınız. Belgeleri incelemelerini isteyiniz. Ardından her bir gruptan bir sözcü seçiniz ve inceledikleri belgenin konusunu sınıfa anlatmalarını isteyiniz. Mahkemelerin hangi konularda insanlara yardımcı olduklarını sorunuz. 10 dk. 2. Gruplara Çalışma Yaprağı-2 A, B, C yi her bir gruba farklı bir yaprak gelecek şekilde dağıtınız. Davaların tarihlerine dikkat etmeleri konusunda uyarınız. Herbir grup çalışma yaprağını inceledikten sonra, grupların çalışma yapraklarını değişmelerini isteyiniz. Bütün gruplara A, B ve C yapraklarını inceletiniz. 3. Öğrencilerinize Çalışma Yaprağı-3 ü dağıtınız ve kutucukları inceledikleri belgelerin ışığında doldurmalarını isteyiniz. 4. Öğrencilerinize Osmanlı Devleti nde mahkemelerin nasıl çalıştıklarını sorunuz. Çalışma Yaprağı-4 ü dağıtınız. İncelemelerini ve ilgili soruları cevaplamalarını isteyiniz. Soru ve cevapların sınıfta paylaşılmasını sağlayınız. 5. Çalışma yaprağı-5 i dağıtınız. İlgili kısımların doldurulmasını isteyiniz. Öğretmen Bilgi Notu'nu kullanarak doğrulamasını yapınız. 6. Gruplara Çalışma Yaprağı-6 yı dağıtınız. Bilgi notunu okumalarını isteyiniz. Ardından GZFT (Güçlü, Zayıf, Fırsat, Tehdit) analizini yaptırarak sonuçların sınıfta paylaşılmasını sağlayınız. 20 dk. 10 dk. 15 dk. 10 dk. 15 dk. İŞLENİŞ / SÜREÇ süre Değerlendirme: Öğrencilerinizden bu derste öğrendikleriyle ilgili üç soru türetmelerini ve bunlardan birini cevaplamalarını isteyiniz.
QQKaynak: Günümüz Mahkeme Kararlarından Bir Örnek A 31 1 Özel isim ve adresler hukukî gerekçelerle silinmiştir.
1 32 B QQKaynak: Günümüz Mahkeme Kararlarından Bir Örnek
QQKaynak: Günümüz Mahkeme Kararlarından Bir Örnek C 33 1
34 A QQ Osmanlı Mahkeme Kayıtlarından Örnekler Örnek 1: Yusuf oğlu Derviş Hristiyan Abdullah oğlu İshak'ı, Bursa'daki alacaklılarından bütün mali haklarını alması ve kendine göndermesi ve bu konu ile ilgili olarak gerektiğinde mahkemeye başvurması hususunda vekil tayin etmiş, o da bu vekâleti kabul etmiştir. (XV. Yüzyıl) Örnek 2: Tebrizli Karagöz oğlu Hocaşah Veli kardeşi Karagöz oğlu Hocaşah Kulu'yu, bütün işleri ve umumi maslahatları hususunda Bursa ve diğer şehirlerde olan kişilerin zimmetindeki haklarını alması için mutlak vekil tayin etti. O da bu vekâleti kabul etti. (XVI. Yüzyıl) Örnek 3: Merhum Kara Sinan oğlu Mevlana Ya'kup Çelebi ve Hacı İvaz Paşa çarşısında terzi Ali oğlu Davut, tutuklu bulunan Hacı Yakup oğlu Mehmet'e, kaçtığı takdirde, Hacı İsa'ya olan bin dirhem borcu ödemeye kefil oldular. (XV. Yüzyıl) Örnek 4: Kara Mustafa'nın azatlısı Abdullah oğlu Yusuf kendisini iki bin dirhem peşin para karşılığında Abdullah oğlu Hasan'a altı yıllığına kiraladı, o da bunu tasdik etti. (XV. Yüzyıl) Kaynak: İsmail GÜLER, "Bursa Sicillerinden Arapça Kayıt Örnekleri", Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 2, 2005, s. 113-132 Sözlük 1. Yukardaki kayıtlardan en ilginci sizce hangisidir? 2. Hangi açılardan ilginç buldunuz? 2 Umumi Maslahat: Genel işler Zimmet: Üstünde olan şey Vekalet: Vekillik Dirhem: Gümüş para Azatlı: Özgürlüğüne kavuşturulmuş köle
QQ Osmanlı Mahkeme Kayıtlarından Örnekler Örnek 1: Ali oğlu Gündük, buğday renkli, ela gözlü, saf, orta boylu, Arnavut asıllı cariyesi Abdullah kızı Şehrane'yi Allah rızası için azat ettiğini sahih ve şer'î bir şekilde ikrar etmiş ve bu husus adı geçen cariye tarafından tasdik edilmiştir. (XV. Yüzyıl) B 35 Örnek 2: Hacı Hüseyin kızı Fahrünnisâ isimli kadın, azatlısı Abdullah kızı Şehrane'ye Mahrûse-i Bursa mahallelerinden Hacıpaşa mahallesindeki kendisine ait evi sattığını ikrar etmiş, o da bir oda, helâ, sofa ve yıllık vergisi on iki bin dirhem olan bahçeden oluşan, kıble tarafından anayol, doğudan adı geçen satıcının mülkü, batıdan Pîrî ve Şeyhî'nin mülkü, kuzeyden yine adı geçen satıcının mülkü ile sınırlı bu evi, bütün sınır ve haklarıyla rayiç bin dirhem peşin gümüş para tutarındaki bedel ile satın almıştır. (XV. Yüzyıl) Örnek 3: İvaz oğlu Hasan, Beyazıt oğlu Hoca Mircan'a Selçukhatun mahallesindeki kendisine ait evi sattığını ikrar etmiş. O da dört oda, bir cumba, dört helâ ve bahçeden oluşan, iki taraftan yol ile (diğer taraflardan) Basmacı Sufî ve Davut'un mülkü ile sınırlı bu evi bütün sınırlarıyla beş bin dirheme satın almıştır. (XV. Yüzyıl) Örnek 4: Hâkim, Abdullah kızı Ayni isimli kadının nafakası, giyimi ve diğer zaruri ihtiyaçları için aşağıda yazılı tarihten itibaren, arada bir kaybolduğu hukuken sabit kocası Abdullah oğlu Bâli üzerine her gün üç dirhem nafaka tayin etti ve ihtiyaç anında borç alıp ortaya çıktığında borcun kocasından tahsil edilmesi hususunda sahih ve şer'î izin verdi. Şaban ayının sonları. (XV. Yüzyıl) Örnek 5: Kavaklı mahallesinden Abdullah oğlu Mahmut, Nasranî Yusuf oğlu Derviş'e veresiye alınan kumaşın bedeli olarak beş bin sekiz yüz dirhem borcu olduğunu kabul etti. Borcun süresi 896 yılı Safer ayı başından itibaren bir yıl olup borçlunun ikrarı alacaklının bizzat kendisi tarafından da tasdik olundu. (XV. Yüzyıl) Sözlük Kaynak: İsmail GÜLER, "Bursa Sicillerinden Arapça Kayıt Örnekleri", Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 2, 2005, s. 113-132 1. Yukardaki kayıtlardan en ilginci sizce hangisidir? 2. Hangi açılardan ilginç buldunuz? Sahih: Gerçek, doğru İkrar: Söyleme, bildirme Şaban: Ay takviminin sekizinci ayı Safer: Ay takviminin ikinci ayı Karye: Köy Umumi Maslahat: Genel işler Azatlı: Özgürlüğüne kavuşturulmuş köle Nasranî: Hristiyan 2
36 C QQ Osmanlı Mahkeme Kayıtlarından Örnekler Örnek 1: Tarla-yı Cedid Mahallesi sakinlerinden Seyit Hacı Mehmet, Osman Bey üzerine açtığı davasında, babası ile ortak keçi ticareti yaptıklarını belirtmiş ve babasının ölümünden sonra kendi hakkını vermediğini söylemiştir. Görülen davada keçilerin yarı hissesi olan 45 keçiyi Seyit Mehmed'e teslimine karar verilmiştir. 6 Mayıs 1750. Örnek 2: Kör Kehban Karyesi ahâlisinden Seyyid Mustafa'nın aynı karye ahâlisinden Hüseyin ve Mustafa üzerine açtığı davasında, kendisinden 20 kuruş kıymetli iki kılıç, 20 kuruş kıymetli iki tüfek, 4 kuruş kıymetli 8 yemeni ve bazı mallarını aldıklarını ancak parasını vermediklerini belirtmiştir. Şahidlerin ifadeleriyle Seyyid Mustafa'nın haklı olduğu anlaşılmış ve borçlarını vermeleri karara bağlanmıştır. 16 Aralık 1751. Örnek 3: 11 Mayıs 1750 tarihinde Şehreküstü Mahallesi sakinlerinden Mehmed oğlu Ali'nin, Ehl-i Cefa Mahallesi sakinlerinden İbrahim oğlu Hızır üzerine açtığı alacak davası. Mehmed İbn-i Ali, İbrahim'e Halep'te 430 kuruş borç verdiğini ve kendisine sadece 40 kuruşun geri verildiğini ileri sürmüş, görülen davada şahidler davacı Mehmed'i doğrulamışlardır. Kaynak: İbrahim YILMAZÇELİK, "1750-1752 (H.116 4-1165) Da ted Gaziantep Şer'iyye Register's Presentation and Index", Fırat University Journal of Social Science, Cilt: 12, Sayı: 1, Sayfa: 325-352, Elazığ, 2002. 2 Sözlük Ahâli: Halk Sakîn: Yerleşik, oturan Karye: Köy 1. Yukardaki kayıtlardan en ilginci sizce hangisidir? 2. Hangi açılardan ilginç buldunuz?
37 Osmanlı Devleti nde mahkemeler hangi konularda insanlara yardımcı oluyordu? Kutucuklara yazınız. MAHKEMELER 3
38 İKİ DİN BİR MAHKEME Osmanlı Devletinin hukuk sistemini aydınlatması bakımından mahkeme tutanaklarından bir örnek Kaynak 1'de verilmiştir. Osmanlı Devleti'nde tüm mahkeme duruşmalarını kaydedilmiştir. Bu mahkeme tutanaklarının kaydedildiği defterlere ise Şeriye Sicili adı verilmiştir. QQKaynak 1 Şeriye Sicili Defterinden Örnek Duruşma Tutanağı Bu yazılı belge sahibi AZADİ oğlu LAMBO adlı kasap, yüce şer i yargı meclisinde, Abdullah oğlu Şaban huzurunda, bu şahsın aleyhinde şöyle iddia ve beyanda bulundu: Bundan önce davalı Şaban a pastırmalık iki baş sığırı 600 er akçeden 1200 akçeye sattım ve teslim ettim. 0 da kabul ederek teslim aldı. Sonra bedelin 70 akçesini peşin aldım. Zimmetinde 1130 akçe alacağım kalmış idi. Durumun soruşturularak, borçludan alacağımın alıverilmesini istiyorum. Davacının bu iddiası üzerine durum soruşturuldu. Davalı Şaban iddiayı inkâr edince, davacı Lambo dan iddiasını ispat edecek kesin delil talep olundu. Ancak davacı delil getirmek üzereyken davalı yeniden söze başlayarak şöyle bir savunmada bulundu: Gerçekten davacı Lambo dan yukarıda zikri geçen iki baş sığırı iddia edildiği şekilde 1200 akçeye satın aldım. Semenleri olan söz konusu parayı tam olarak alacaklıya elden verdim. Davalının iddiayı inkâr etmesinden sonra davalı Şaban dan cevap olarak iddiasını isbat edecek kesin delil istendi. Kesin delil getiremeyince, söz konusu iddiayı kabul ve itiraf ettiğinden, zikredilen parayı davacı Lambo tam olarak teslim alamadığına dair davacıya yemin teklif olunmasını istedi. Davacı da istenilen tarzda İncil i Hz. İsa ya indiren Allah a" yemin edince, yemin gereği, söz konusu parayı davacıya teslim etmesi için şeri mahkeme tarafından davalı Şaban a uyarıda bulunuldu. Ve durum talep üzerine sicile kaydedildi. Şuhudul Hal (Müşahitler) Şaban oğlu İbrahim Çelebi, Mustafa oğlu Mehmet, Mübaşir Abdi oğlu Ahmet, Bünyad oğlu Zülfikar, Arslan Beşe Mansur oğlu Ali ve diğerleri. Mahkeme Tarihi: 3 Safer 1022 (1613) Kaynak: Ahmet AKGÜNDÜZ, Şeriyye Sicilleri 2, İstanbul, 1989, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, s: 251-252. QQKaynak 2 Bir mektup örneği: 4 "Türkler'in bizde hiç bilinmeyen bir geleneğini, yani hukuk davalarında konu dışına çıkmaktan kaçınmalarını ve tüm anlaşmazlıkları az sayıda kelimelerle ortadan kaldırmalarını övmekten kendimi alamıyorum. Hangi ölümlü, bizde sonunda bir hiçin büyük bir meseleye; masala benzer bir hadiseye dönüştürüldüğü en küçük hadiseler hakkında bile yığınlarca protokolleri ve belgeleri; devasa dosyaları gördüğünde öfkeye kapılmayacak kadar aklını kaçırmış; insanlıktan bu kadar uzak kalmış olabilir. QQKaynak 3 Kaynak: Ekmek, su, aş bulmak gecikebilir. Temele taş bulmak gecikebilir. Devlete baş bulmak gecikebilir. Adalet gecikmez tez verilmeli. Papa X. Leo'nun Özel Kalemi Kardinal Jakob Sadolet in, 16. yüzyılın başlarında bir hukukçuya gönderdiği mektup Kaynak: Niyazi Yıldırım GENÇOSMANOĞLU nun Adalet Gecikmez adlı şiirinden
QQKaynak 4 İKİ DİN BİR MAHKEME II. Mahmut'un Hazırlattığı Ceza Kanunnamesinden Örnek Hükümler 1. Adı büyük küçük kim olursa olsun bütün kadılar, verecekleri hükümlerde dostlukla ya da rüşvetle haksızlık yaptıkları anlaşıldığı takdirde aldıkları rüşvet kendilerinden istenecek ve ayrıca cezalandırılacaklardır. 2. Rumeli ve Anadolu Kazaskerleri görev sürelerinde rüşvet ile kadı atadıkları anlaşılırsa, aldıklarını sahibine geri verecek, rüşvetle elde edilen görev ve ünvan o kişiden alınacak, kazaskere de uygun bir ceza verilecektir. 3. Hâlâ eğitim-öğretimde ve kadılıkta bulunan kişi, her ne kadar ilim ve hünerleriyle bilinse de tutum ve davranışları iyi olmazsa, şer an ve örfen ilim erbabına yakışmaz uygunsuz davranışlarda bulunmayı adet edinenlere hiçbir Kaza nın yargı görevi verilmeyecektir. 4. Kadılar gördükleri davalarda kural gereğince kuruşta bir para vergi alacaklardır. 5. Başka adlarla bir şey istemeyeceklerdir. Buna uymayanlar görevlerinden alınacaktır. 6. Verilecek senetlerden de fazla ücret istenmeyecektir. 7. Ayrıca, halkın huzur ve güvenini bozacak tutum ve davranışlarda bulunan kadılar sürgün edilecek ve cezalandırılacaklardır. 8. Çözümü güç bir dava çıkar da halledemezlerse Şeyhülislam a danışacaklardır. Yine çözüm bulunamazsa İstanbul a (Divan-ı Hümayun a) sorulacaktır. 39 Kaynak: Tarik-i İlmiyye ye Dair Ceza Kanunnamesi (1838) 1. Kaynak 1'de bir Şer'î mahkemede Davacı veya davalının İncil üzerine yemin etmesi, Osmanlı da hukukun işleyişi hakkında size nasıl bir fikir vermektedir? 2. Müslüman bir ülkede gayrimüslimlerin lehine karar alınması sizce hangi duruma kanıt olarak gösterilebilir? 3. Kaynak 1, 2, 3'de dayanarak Osmanlı Mahkemelerinde karar verme sürecinin hızlı bir şekilde gerçekleştirilmesinin sebeplerini tartışınız? 4. Kaynak 4'de II. Mahmut un hazırlattığı kadılarla ile ilgili ceza kanunnamesinin maddeleri yer almıştır. Sizce II. Mahmut bu kanunnameyi niçin hazırlatmış olabilir? 5. Kaynak 1'de şahitler dışında duruşma tutanağının en altında yer alan müşahitlerin (Şuhudul Hal) görevi sizce ne olabilir? 6. Kaynak 1'de yer alan duruşma müslim ve gayrimüslim vatandaşlar arasında olmasına rağmen davanın müşahitleri neden sadece müslümanlardan seçilmiş olabilir? 7. Sizce mahkemede olup bitenler niçin yazılıp kayıt altına alınır? 4
5 40 KİM KİMDİR? Kaynak A'da Osmanlı Devletinde bir duruşma salonunun gerçeğe yakın ve o dönemde çizilmiş resmi yer almaktadır. Çalışma Yaprağı-4'teki duruşma tutanağını da göz önünde bulundurarak resmin üzerinde yer alan kutulardaki numaraları aşağıdaki ilgili kişilerin yanındaki boşluğa yerleştiriniz. Duruşma sırasında bulunması gereken kişiler kimler olabilir?" Tespit ediniz. Daha sonra "Kim neden kimdir?" sorusunu cevaplandırınız. Resme dikkatli bakınız ve ipuçlarını yakalamaya çalışınız. QQ Kaynak A 12 13 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Kaynak: 19. Yüzyılda Osmanlı da bir Duruşma Salonu Davalı ( ) Zabit ( ) Davacı ( ) Zabit ( ) Şahit ( ) Kadı ( ) Müşahit ( ) Şahit ( ) Kâtip ( ) Müşahit ( ) Naib ( ) Kâtip ( ) Müşahit ( )
BİLGİ NOTU OSMANLI ŞERİ MAHKEMELERİNİN GZFT ANALİZİ Çağdaş kurumların ve işletmelerin yeterliliklerini belirlemek için geliştirilen SWOT Analizi, bir kurumun kuvvetli ve zayıf yönleri ile karşılaştığı fırsat ve tehditlerin analizidir. Bu faktörlerden güçlü yanları belirlerken (neleri iyi yapabiliyor, üstün noktaları nelerdir), zayıf yönleri belirlerken (neleri iyileştirmeye gereksinimi var), fırsatları belirlerken (hükümet politakasında değişimler vb.) ve tehditleri (ne gibi engeller var?) şeklinde sorulabilecek sorular etkili düşünmeyi sağlayacaktır. 41 Aşağıda Osmanlı hukuk sisteminin önemli bir uygulama alanı olan Şeri Mahkemelerinin değerlendirmesini yapmanız için boş bir şema oluşturulmuştur. Kendinizi Osmanlı mahkemelerinde çalışan üst düzey bir yönetici olarak hayal ediniz. Sizden istenen kurumunuzun GZFT analizini yapmak ve Kazaskere rapor olarak sunmaktır. Kutuları doldurunuz ve sınıfta paylaşınız. Güçlü yönleri...... Zayıf yönleri...... Fırsatlar...... Tehditler...... 6