Haftanın Ortası Güncel konularla her hafta Dünyanın en büyük üçüncü petrol ihracatçısı Irak, Saddam döneminin sona erdirilmesinin ardından güzel bir başlangıç yapmayı başaramadı. Gelinen noktada ülkeyi bir çöküş hikâyesi olarak değerlendirmek mümkün. Bu durum, fiili olarak 1991 den ve anayasal olarak 2005 ten bu yana Erbil merkezinde özerk bir bölgede hâkim olan kuzeydeki Kürtler için de böyle. Merkezi Bağdat ta olan Irak hükümeti için de böyle. Hal böyleyken, halen IŞİD ile en doğrudan savaş içinde olan Irak Kürt Bölgesel Yönetimi (IKBY) Başkanı Barzani 7 Haziran da açıkladığı bir kararla 25 Eylül de bağımsızlık için referanduma gidiyor. 6 Aralık ta da başkanlık ve parlamento seçimlerinin yapılması planlanıyor. Şimdilik. I. Dünya Savaşı nın sonunda hak ettiğini alamadığına inanan ve son 100 yıldır bağımsızlık peşinde koşan Kürtler; 25 Eylül de yapılacak bağımsızlık referandumu konusunda tek vücut değiller. Peki, neden değiller? Hele ki referandumdan %95 ve üzeri bağımsızlık için evet beklenirken. Irak Kürdistanı: Bağımsızlık Referandumu ama ne için? Dünyanın en büyük üçüncü petrol ihracatçısı Irak, Saddam döneminin sona erdirilmesinin ardından güzel bir başlangıç yapmayı başaramadı. Gelinen noktada ülkeyi bir çöküş hikâyesi olarak değerlendirmek mümkün. Bu durum, fiili olarak 1991 den ve anayasal olarak 2005 ten bu yana Erbil merkezinde özerk bir bölgede hâkim olan kuzeydeki Kürtler için de böyle. Merkezi Bağdat ta olan Irak hükümeti için de böyle. Mezhepçilik virüsü Irak ta siyasetin cemaatleşmesine neden olurken, toplumun dinsel farklılıklar üzerinden kutuplaşan yapısı uzlaşma zeminini ortadan kaldırmış durumda. Artan yolsuzluk ve hırsızlığa bağlı olarak siyasilerin tüccarlaşması; İran, Suudi Arabistan, ABD ve Türkiye derken yabancı güçlerin her daim Irak ta devam eden nüfuz savaşı ülkenin ABD işgali sonrası vaat edilen demokrasiye yaklaşmasına engel olan önemli nedenler arasında ön sırada. Kısaca, geçen 14 senede yaşananlara bakarak ABD nin 2003 te Irak ı işgalinin ardından oluşturduğu federasyon modelinin başarısız bir uygulama olduğu birçok yorumcu 1
Şekil 1: Irak ta Son Durum Kaynak: Stratejik Ortak ), Egeli & Co 17Ağustos 2017 2
tarafından dillendirilmekte. Hatta daha iç savaşın bitmediği Suriye de, savaş sonrası olası bir Irak modelinin uygulanması halinde bugün Irak ta yaşanan çöküşün Suriye de tekrarı olacağı iddiası da göz ardı edilemeyen bir argüman. Hal böyleyken, halen IŞİD ile en doğrudan savaş içinde olan Irak Kürt Bölgesel Yönetimi (IKBY) Başkanı Barzani 7 Haziran da açıkladığı bir kararla 25 Eylül de bağımsızlık için referanduma gidiyor. 6 Aralık ta da başkanlık ve parlamento seçimlerinin yapılması planlanıyor. Şimdilik. Referandum kararını alanlar eski Irak Cumhurbaşkanı Talabani'nin liderliğindeki Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) ve IKBY Başkanı Mesud Barzani liderliğindeki Kürdistan Demokratik Partisi (KDP). Referandum kararını sadece parlamento alabilir diyerek karara katılmayanlar da son dönemin yükselen partisi Değişim Hareketi (Gorran) ve Kürdistan İslami Hareketi. Başka bir ifadeyle, I. Dünya Savaşı nın sonunda hak ettiğini alamadığına inanan ve son 100 yıldır bağımsızlık peşinde koşan Kürtler; 25 Eylül de yapılacak bağımsızlık referandumu konusunda tek vücut değiller. Peki, neden değiller? Hele ki referandumdan %95 ve üzeri bağımsızlık için evet beklenirken. Kerkük kimin olacak? Erbil ile Bağdat arasındaki özerklik anlaşmasının kökleri 1970 lere dayansa ve hatta 2005 anayasası ile bölgede bir bağımsızlık referandumu planlanmış olsa da, somut adımları atmak pek öyle kolay değil. Bir kere, Kürtler ile Bağdat arasında hala özerk bölgenin sınırları netleştirilebilmiş değil. Önemli petrol kaynakları üzerindeki Kerkük ün kime ait olduğu Erbil-Bağdat arasındaki mayınlı temel konu. İran-ABD ve Türkiye nin de söz hakkı iddia etmesi anlaşma zemini yakalamayı zorlaştıran etkenlerden. Şii diye bölgede ikinci sınıf muamelesi gören ve istenmeyen Irak Ordusu IŞİD 2014-2015 te Musul-Kerkük e saldırdığında geri çekilirken; Kerkük ve Musul u IŞİD den kurtaranın IKBY nin Peşmerge ordusu oluşu ise dengeleri değiştirici bir etken. Çünkü bölge resmen Kürtlere ait olmasa da; o zamandan bu yana Kürtlerin kontrolünde. Şimdiyse, 25 Eylül de yapılacak bağımsızlık referandumu sadece IKBY nin anayasa ile 3
belirlenmiş illeri olan Erbil, Süleymaniye ve Duhok da değil; tartışmalı bölgelerin başında gelen Kerkük te de yapılacak. Evet çıkması halindeyse IKBY Kerkük ü kendi topraklarına katmak isteyecek. Hak görecek. Ve bu durum belki de bölgede yeni savaşların tetikleyicisi olacak. Şekil 2: Irak-IKBY Haritası Kaynak: The Economist, Egeli & Co 4
Kerkük ün demografik yapısının gerçekten ne olduğu ise, T 0 olarak alınan tarihe göre değişmekte. Hem Kürtler hem Türkmenler buranın kendilerine ait olduğunu öne sürüyor. Kerkük Vilayeti genelinde tarihsel açıdan Kürtler %50 ye yakın yoğun görünse de, Kerkük ili söz konusu olduğunda %40 a yakın bir oran ile Türkmenler çoğunlukta bugün adına. Saddam Hüseyin in Kürt nefreti sonucunda katliamlara varacak noktalarda uyguladığı Araplaştırma politikası nedeniyle de birkaç kuşaktır burada yaşayan Araplar da var elbette. Saddam Hüseyin in Araplaştırma politikasının tüm dengeleri değiştirdiği iddia edildiğinden, politik etkiden en uzak olarak kabul edilen 1957 sayımı öne çıkıyor. Şekil 3: Irak Kürdistanı Bölgesel Yönetimi'nin İlleri Türkiye duruma müdahil ülkelerin başında Kaynak: Vikipedia, Egeli & Co Türkmenlerle Osmanlı dan gelen duygusal bağlar hep dillerde. Fakat Türkiye nin motivasyonu çok daha derinde. Bir kere uluslararası anlaşmalarla desteklenmese de, mevcut iktidar açısından, I. Dünya Savaşı sonrasında yapılan bir paylaşım hatası nedeniyle Musul ve Kerkük kaybedilmiş durumda. Bugüne gelince ise pratik açıdan petrol ana konu. 2005 sonrası Türkiye- IKBY ilişkileri Türkiye nin PKK sorunu nedeniyle yumuşak bir başlangıç yapmamış olsa da; zaman içinde artan ticaret ve PKK ile Barzani nin ters düşen yaklaşımları Türkiye nin Irak Kürdistanı ile ilişkilerinin gelişmesine yol açabildi. Şimdilerde, Kuzey Irak tan petrol ihraç eden Türkiye, Barzani yönetimi ile ilişkilerini bozmaktan yana değil. Fakat Iraklı Kürtlerin ayrılma çabalarının Türkiyeli Kürtlere etkileri sakıncalı olabileceği gibi; Kerkük 5
iddiaları ve bölgede artan gerilim, petrol sevkiyatlarını da tehlike altına sokabilir. Kerkük te Türkmenlerin çoğunlukta olduğu Türkiye nin son dönemlerdeki ana tezi. Bağımsızlık referandumu ve Kerkük ün de resme girmesi son yıllarda petrol transferi açısından çok verimli çalışan Türkiye -IKBY ilişkilerini bozabilir. İran açısından Şii merkezi hükümetin zayıflamasına neden olacak şekilde Kürtlerin ayrılması bir de petrol kaynaklarının üzerine oturmaları kabul edilebilir değil. Kürtlerin bağımsızlığı ABD açısından tabu olmasa da, IŞİD henüz tam anlamıyla alt edilmemişken, IŞİD e karşı en güçlü şekilde savaşan Kürtlerin dikkatlerini başka yönlere başka gerginliklere dağıtmaları arzu edilen bir hal değil. IBKY den Barzani nin Irak Kürdistanı nın bağımsızlığına ilişkin yapmakta olduğu yurt dışı temaslarında, Türkiye-İran ve ABD nin aksine bazı ülkelerden güçlü destek de var. Bu konuda en yüksek sese sahip olanların başında bölgede kendine müttefik arayışı hiç bitmeyen İsrail var. İsrail in Peşmerge yi eğittiği, teknik destek verdiği artık bir sır değil. Avrupa tarafında benzer bir destek açıkça İsveç ten gelmekte. Arap ülkeleri tarafındaysa daha kapalı şekilde Ürdün destek vermekten yana. Bölgenin ağır toplarından Suudi Arabistan ise her zamanki gibi duruma mezhepsel açıdan bakarak, Şii İran yanlısı birleşik bir Irak yerine, parçalanmış bir Irak tercihini çok da fazla gizlemeye gerek duymadan devam ettiriyor. Zaten Suudiler açısından İran ı güçlendirmeyecek her türlü manevra bölgede mubah; örneğin bakınız Katar ın başına gelenler. Referandumun ertesi günü Erbil ve Bağdat arasında zaman içinde kemikleşen problemler var çünkü. Mesela, Irak anayasasının 140 ıncı maddesine göre, başta Kerkük olmak üzere diğer tartışmalı bölgelerin kim tarafından yönetileceği konusunda 31 Aralık 2007 den önce bir referandum şart koşulmuşken; Bağdat ın bu konuda adım atmaya yanaşmaması önemli bir sorun. Yine mevcut anayasada petrol sahalarından elde edilen petrol gelirlerinin beli oranlarda paylaşılması öngörülürken, Kürt yönetiminin anayasadaki bir boşluktan faydalanarak 2013 ten bu yana açtığı yeni petrol sahalarına ait geliri Bağdat la paylaşmaması bu ve petrolü Türkiye üzerinden tek taraflı olarak satması diğer önemli bir sorun. Bu duruma tepki olarak da Bağdat ın 2014 ten bu yana IKBY ye 6
ulusal bütçeden ayrılan payı kesmesi bir diğer önemli sorun. Çünkü bölgenin asayiş gücü olan Peşmerge nin ve neredeyse üçte ikisi kamuda çalışan nüfusun gelirlerinde yapılan %70 e varan kesintiler sonrasında bölgede derin bir ekonomik kriz yaşanmakta ve bu kriz IŞİD in saldırıları sonrasında iyice derinleşerek bir sorunlar zinciri oluşturmakta. Irak Kürdistanı nda bir ay kadar sonra yapılacak bağımsızlık referandumu yabancı kaynaklarda çokça yazılıp çizilmekte bu aralar. Bizdeyse, Kürt ve bağımsızlık kelimeleri yan yana gelince sinirler gerildiğinden, üstü çokça örtülü bir şekilde yer alıyor basında. Fakat Barzani ve diğer IKBY yöneticilerinin ifade etikleri üzere gerçek; Iraklı Kürtler bağımsızlığı seçiklerinin ertesi günü IKBY nin bağımsızlık ilan etmeyeceği. Üstelik oylama Bağdat taki merkezi hükümetin onayı dışında yapıldığından esasta bağlayıcı bir niteliği de olmayacak. %98 e yakın olanda beklenen destek sonrası Erbil, hem Bağdat la olan gelir paylaşımı problemlerinin çözümünde, hem Türkiye ve İran ile olan ilişkilerinde, hem Suriye nin geleceğinin belirlenmesinde daha güçlü bir şekilde masada olmak planlarında. Diğer yandan, IŞİD le sürdürdüğü etkili savaş sonrasında dikkatler Kerkük te IŞİD e karşı başarısından neden IŞİD den sonra hala geri çekilmediğine odaklanmadan Kerkük e hâkimiyetini de ilan etmek peşinde elbette. Diğer yandan, Nisan 2018 de Irak ta genel seçimler var. Bağdat ta koltuğu alacak kişi üzerinde güç sahibi olabilmek, hazır henüz Kerkük kontrolündeyken iş Bağdat la pazarlık aşamasına geldiğinde, elini güçlü tutmak için bağımsızlık kararı desteğine ihtiyacı var. Barzani sorunu: Referandum amaç mı araç mı? Tüm bunların ötesinde, IKBY de parlamentonun 2015 ten bu yana toplanamıyor oluşu, demokrasiye de facto ara verilmiş olması, Kürt nüfusun ezici çoğunluğu bağımsızlıktan yanayken; Barzani yanında yer almakta bir kesimi isteksizleştirmekte. Referandumdan hemen sonra; 6 Kasım da Barzani nin parlamento ve başkanlık seçimlerini planlamış olması da Iraklı Kürtlerin bağımsızlık arzusunun yolsuzluk ve demokrasinin altını oymakla suçlanan Barzani nin politik emellerine kaldıraç edildiğini düşündürmekte. Ekonomik problemler, ayyuka çıkan yolsuzluk tartışmaları ve demokrasiden uzaklaşma veri iken, 7
referandumdan çıkacak çok güçlü bir evet 2015 te görev süresi sona ermesine rağmen koltuğunda oturmaya devam eden Barzani nin gücünü pekiştirmesine, politik hayatını uzatmasına ve hatta babadan-oğula şeklinde bir yönetim düzenine geçebilmesine vesile olacak. Mesud Barzani nin oğlu Masrour Barazni nin IKBY de güvenlik işlerinden sorumlu olarak yönetime hazırlandığı zaten bir sır değil. Tüm bunlardan ortaya çıkan, Orta Doğu da bugünü anlamak için en az 100 senelik bir perspektiften mezhepsel gerginlikler/fanatizm ve diktatörlük sevdaları üzerinden olayları değerlendirmenin gerektiği. Irak Kürdistanı özelinde de durum farklı değil. Halk desteği çeşitli nedenlerle azalan Barzani önümüzdeki ay kendi halkının en büyük arzusu üzerinden sıçrayarak esasta kendi gücünü devam ettirme çabası içinde görünüyor. Kerkük de bunda paydaş varken böyle bir Barzani nin planladığı bir referandumla çözülecek bir konu zaten hiç değil. Bu nedenle bağımsızlık referandumu ses getirecek olsa da, bugünden yarına değişim yaratmaktan uzak kalacak. Bu açıdan da Ankara-Bağdat ve Ankara-Erbil ilişkilerinde kısa vadede dramatik değişimler beklemek gerçekçi değil. İletişim: Güldem Atabay Şanlı Direktör, Araştırma ve Strateji +90 532 347 82 06 guldem.atabaysanli@egelico.com Bu doküman Egeli & Co. Aile Ofisi Yönetim Danışmanlık ve Destek Hizmetleri A.Ş. ( Egeli & Co. Aile Ofisi Mersis No: 0325054296800015) tarafından hazırlanmıştır. Egeli & Co. Aile Ofisi ailelere, varlıklarının sürdürülebilirliği için aile üyeleri ile koordineli oluşturduğu yatırım felsefesi ve hedefler doğrultusunda farklı alanlardaki uzmanların koordinasyonunu sağlayan; objektif ve profesyonel yaklaşımla tek bir merkezden servet yönetimi, ilişki yönetimi ve varlık optimizasyonu hizmetleri veren ve aile içindeki tüm nesiller ve paydaşlar için yol gösterici olan bağımsız ve butik bir danışmanlık şirketidir. YASAL UYARI: Bu rapor ve yorumlardaki yazılar, bilgiler ve grafikler, ulaşılabilen kaynaklardan iyi niyetle ve doğruluğu, geçerliliği, etkinliği velhasıl her ne şekil, suret ve nam altında olursa olsun herhangi bir karara dayanak oluşturması hususunda herhangi bir teminat, garanti oluşturmadan, yalnızca bilgi edinilmesi amacıyla derlenmiştir. Bu belgedeki bilgilerin doğruluğu, güvenirliliği ve güncelliği hakkında gerekli özeni göstermekle birlikte bu bilgilerin güvenirliliği, doğruluğu, güncelliği ve eksiksizliği hakkında hiçbir garanti vermemektedir. (Varsa) Yürürlükteki herhangi bir yasa veya düzenleme ile sorumluluğun sınırlandırması ölçüde tasarruf olarak, Egeli & Co., yöneticileri, çalışanları, temsilcileri ve ajansları bu belgenin içeriği, hatası veya eksiklerinden ya da bu bilgilere dayanılarak yapılan işlemlerden doğacak her türlü maddi/manevi zararlardan (ihmal olup olmadığı ya da başka bir şekilde olursa da) ve her ne şekilde olursa olsun üçüncü kişilerin uğrayabileceği her türlü zararlardan dolayı sorumlu tutulamaz. Herhangi bir şirket, sektör, hisse veya yatırım için detaylı ve tam bir analiz değildir. Egeli & Co. her an, hiçbir şekil ve surette ön ihbara ve/veya ihtara gerek kalmaksızın söz konusu bilgileri, tavsiyeleri değiştirebilir ve/veya ortadan kaldırabilir. İşbu araştırma raporu, ticari iletişim ve ticari elektronik ileti olmayıp sadece ekonomik konjonktür ile ilgili bilgilendirme amacıyla hazırlanmıştır. Bu rapor hangi amaçla olursa olsun çoğaltılamaz, dağıtılamaz ve yayınlanamaz. 8