EL SANATLARI TEKNOLOJİSİ

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI EL SANATLARI TEKNOLOJİSİ İRAN HALISI DESENLERİ Ankara, 2012

Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme materyalidir. Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir. PARA İLE SATILMAZ.

İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR... ii GİRİŞ... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1... 3 1. İRAN HALISI... 3 1.1. İran Halıları Çeşitleri... 4 1.1.1. Keşan Halıları... 7 1.1.2. Isfahan Halıları... 7 1.1.3. Kirman Halıları... 8 1.1.4. Herat Halıları... 10 1.1.5. Bahçeli İran Halıları... 11 1.1.6. Portekiz Halıları... 11 1.2. İran Halılarının Ülke Ekonomisine Katkıları... 11 1.3. İran Halılarının Ülkemizdeki Yeri Önemi... 12 1.4. İran Halılarının Dünyadaki Yeri Önemi... 12 UYGULAMA FAALİYETİ... 14 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME... 15 ÖĞRENME FAALİYETİ 2... 16 2. İRAN HALISININ RENK ÖZELLİKLERİ... 16 2.1. İran Halılarında Kullanılan Renkler... 16 2.1.1. Boyalar... 16 2.1.2. Pers Boyaları... 16 2.2. İran Halısının Desen Özellikleri... 21 2.3.İran Halılarında Kullanılan Motifler... 23 2.4. İran Halılarındaki Bordürler... 27 2.5. İran Halı Örnekleri... 32 UYGULAMA FAALİYETİ... 35 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME... 38 MODÜL DEĞERLENDİRME... 39 CEVAP ANAHTARI... 40 KAYNAKÇA... 41 i

AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI 215ESB436 El Sanatları Teknolojisi El Dokumacılığı / Halı Desinatörlüğü İran Halısı Desenleri İran halı desenlerinin çizimini yapabilecek bilgi ve becerilerin kazandırıldığı öğrenme materyalidir. SÜRE 40/24 ÖN KOŞUL YETERLİLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Kirkitli dokumalarda basit desen çizimleri modülü ve motif çizim temel teknikleri modüllerini almış olmak İran halısı desenleri çizmek Genel Amaç Geleneksel İran halı desenleri hazırlayabileceksiniz. Amaçlar 1. İran halısı hakkında bilgi sahibi olacaksınız. 2. İran halı desenlerinin renklerini öğreneceksiniz. Ortam: Aydınlık ve temiz ortam Donanım: Model, dergi, katalog yayınları, resim kâğıdı, kurşun kalem, boya kalemleri, ışıklı masa, tepegöz, epidiyaskop, büyüteç, aydınger, fotoğraflar (İran halı fotoğrafları), kareli kâğıtlar, mecmua, kitap, İnternet ortamı Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen modül sonunda ölçme aracı (çoktan seçmeli test, doğru-yanlış testi, boşluk doldurma, eşleştirme vb.) kullanarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek sizi değerlendirecektir. ii

GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Bu modül ile El Sanatları Teknolojisi alanında tekniğine uygun olarak İran halı desenlerinin çizimi için gerek duyduğunuz bilgi ve becerilerinizi geliştirmiş olacaksınız. Sanatsal görkemin en üst seviyesi olarak da ifade edilen İran halılarının tarihi, 2500 yıl öncesine dayanmaktadır. İranlılar, halı dokumacılığında yaratıcılık ve becerinin en benzersiz örneklerini yaratarak tüm eski uygarlıkların öncüsü olarak tarihe geçmiştir. Halı dokuma yeteneği, babadan oğula aktarılarak bir aile geleneği haline gelmiştir. İran halı tarihini incelemek, dünya üzerinde başka hiç bir uygarlıkta görülmemiş bir kültürel gelişimin yolunu izlemek demektir. İran el halılarının ünü dünyanın dört bir yanına o denli yayılmıştır ki, sanayileşmiş ve kalkınmış tüm ülkelerde bu halılara sahip olmak demek alanlarının varlıklı ve sanat ruhlu insanlar olduğu anlamını taşımaktadır. Bu sanat ve geleneksel el sanatları yüz yıllar geçtikçe daha mükemmel bir hale gelmiş ve bu alanda uğraş verenlere büyük şöhret ve başarılar kazandırmıştır. El halısı sanatı dokumada kullanılan maddeler açısından; yün, ipek ve ipek-yün karışımı halılar olmak üzere üçe ayrılır. Ayrıca halının atkı ve çözgülerinde bir miktar yün iplik kullanılır. İran el halılarının yaklaşık % 90 ı yünden dokunma halılardır. İran halılarının çok ince kalitelerde dokuması, zeminlerinin hemen hemen tamamının motiflerle kaplı olması ve düz zemine yer verilmemesi en önemli özellikleridir. Bu modül sonunda elde edeceğiniz bilgilerle tekniğine uygun olarak İran halılarının kalitesini belirleyebilecek, renkleri tespit ederek, İran halılarının desen özelliklerine göre desen çizebileceksiniz. 1

2

ÖĞRENME FAALİYETİ 1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ İran halısının kalitesini belirleyebileceksiniz. ARAŞTIRMA İnternet üzerinden araştırma yaparak İran halısının tarihçesi ve genel özellikleri hakkında araştırma yapınız. Kitap, dergi, katalogları inceleyerek İran halısında kullanılan dokuma tekniğini inceleyiniz. 1. İRAN HALISI İran halısı, yün ipliği ve ipek kullanılarak yapılan ve daha çok İran ve Türk düğüm teknikleri ile dokunan bitkisel boyalarla renklendirilen kaliteli halılardır. Halıdan söz edildiği zaman akla ilk gelen ülkeler Türkiye ve İran dır. Zira dünyanın en ünlü el sanatları arasında yer alan halının ilk örnekleri bu toplumun insanlarının ellerinden çıkan, kendi teknikleri ile yarattıkları, akıl almaz bir işçilikle dokudukları ve inanılmaz bir uyum sergileyen kök boyaları ile renklendirdikleri özgün el halılarıdır. İran, el sanatları bakımından gelişmiş bir ülkedir. Günümüzde halı dokumacılığı İran daki en yaygın el sanatıdır. İran halıları zengin renkleri, olağanüstü sanatsal desenleri ve kaliteli tasarımları ile dünyaca ünlüdür. Tüm dünyadaki önemli binalarda müzelerde ve konaklarda ilan edilen İran halısı en fazla değer verilen mülk olarak kabul görmektedir. Özellikle halı dokumacılığı, çanak çömlek ve mücevherat imalinden hayli ileridir.16. yüzyıldan itibaren önemli bir yer tutmaya başlayan İran ın el emeği ile dokunan halıları dünyaca meşhurdur. Geleneksel motiflerle süslü halı ve kilim dokunur. Oto sanayi kurulmuş olmasına rağmen, ülke ihtiyacını henüz karşılayacak düzeyde değildir. Acem halısı İran halısına verilen addır. Aslında, çoğunluğu ve en iyileri İran daki Azeri, Türkmen ve Kaşkay gibi Türk halklarınca dokunan, başka bir deyişle Türk halılarıdır. Düğüm tarzları da Türkiye de dokunan halılardan farklıdır. Acem düğümü veya İran düğümü denilen dokuma tarzı Gördes düğümü veya Türk düğümü şeklinde anılan dokuma tarzından daha gevşek, kalite ve dayanıklılık açısından daha zayıftır. 3

1.1. İran Halıları Çeşitleri Resim 1.1: İran halı örnekleri İran da halıcılık, Selçuk Türkleriyle başlar. İran halılarının eski örnekleri bulunmamakta, yalnız, M.S. ve 14 ve 15 yüzyıla ait minyatürlerde halı desenlerine rastlanmaktadır. İran halıcılığı 16. yüzyıldan sonra özellik kazanmaya başlamıştır. En parlak dönemi de bu tarihlerden sonra olmuştur. Bu dönemde halı, saray için ve saraya bağlı olarak yapılıyordu. XIX. yy. dan itibaren de iyi ticaret organizasyonları kurulması ile İran dünya halı ticaretinde birinci halı ihracaatcısı ülke durumuna getirmiştir. Sanatsal görkemin en üst seviyesi olarak da ifade edilen İran halılarının tarihi, 2500 yıl öncesine dayanmaktadır. İranlılar, halı dokumacılığında yaratıcılık ve becerinin en benzersiz örneklerini yaratarak tüm eski uygarlıkların öncüsü olarak tarihe geçmiştir. Halı dokuma yeteneği, babadan oğula aktarılarak bir aile geleneği haline gelmiştir. İran halı tarihini incelemek, dünya üzerinde başka hiç bir uygarlıkta görülmemiş bir kültürel gelişimin yolunu izlemek demektir. Bilinen en eski İran halısı, 1949 yılında Rus arkeolog Rudenko tarafından, Altay Dağları nın 5000 metre yukarısında gerçekleştirdiği kazılar esnasında ortaya çıkarılmıştır. Pazirik kilimi olarak adlandırılan bu halının orta kısmında koyu kırmızı bir renk ve biri geyik diğeri ise İran atlılarını betimleyen iki geniş bordür yer almaktadır. Günümüzde Rusya da St. Petersburg Arkeoloji ve Hermitage müzesinde saklanan Pazırık Halısından alınan materyaller Rus ve İsviçre deki bilim adamları tarafından karbon 4

testine tabi tutulmuş ve çıkan sonuçlarda halının M.Ö. 383 200 yılları arasına ait olduğu saptanmıştır. Pazırık halısının günümüze böyle bozulmadan gelmesi içinde bulunduğu mezardaki suyun donmuş olması ve böylece bozulmadan korunmasındandır. Halı bir buz topu olarak bulunmuş ve çözüldüğünde birkaç yırtık ve kayıp bir köşesi dışında çok iyi durumda dokunmuş simetrik bir el halısı olduğu gözlenmiştir. Halının yün lifleri çok iyi durumda ve halen elastikiyetini korumaktaymış. Halı özel yöntemlerle yıkanmış, kurutulmuş ve üzerine alkol, jelâtin ve gliserin içeren özel bir karışım sıkılmıştır. Pazırık halısı bu haliyle başka bir bakım görmeden 1950 den beri St. Petersburg Hermitage müzesinde sergilenmektedir. Pazırık halısı neredeyse kare boyutlarındadır. (1.83 x 2.00 m) dokunmuş olup, tarihi İsa dan önce 1. yüzyıla dayanmaktadır. Resim 1.2:Pazırık halı motif Resim 1.3:Pazırık halı motifi Resim 1.4:Kenar motiflerini süsleyen damalı geyiklerin detayı Halıların varlığına ilişkin belgelenmiş ilk kanıt, M.S 224 641 tarihleri arasında yaşamış Sasaniler e dayanmaktadır. M.S. 628 yılında İmparator Heraclius, Tak-ı Kisra nın 5

(Ktesiphon) fethinden sonra Sasaniler in başkentine çok çeşitli halılar getirmiştir. Getirilen halılar arasında, Spring time of Khosro isimli ünlü halı da bulunmaktadır. Khosro I in hükümdarlığı döneminde üretilen 27 m 2 lik bu halı, tüm zamanların en değerli halısı olarak tarihe geçmiştir. Arap tarihçilerin tanımlamalarına göre halının kenarlarında mavi, kırmızı, beyaz, sarı ve yeşil renkli çiçekler, arka planda toprak renklerinin altına kaçan tonları, su görüntüsü yaratan kristal benzeri parlak taşlar yer almaktadır. Ancak Araplar bu muhteşem halıyı parçalara ayırarak, her birini birbirinden bağımsız olarak satmıştır. İran halı sanatı, 16. yüzyılda Safaviler döneminde doruk noktasına ulaşmıştır. Bu sanata ait ilk somut kanıtların da bu döneme ait olması bu bilgiyi doğrulamaktadır. Bu döneme ait yaklaşık olarak 1500 örnek dünyanın çeşitli yerlerindeki müzelerde ve özel koleksiyonlarda muhafaza edilmektedir. Şah Abbas hükümdarlığı süresince, ticaret ve sanatta ilerlemeler kaydedilmiştir. Şah Abbas, Avrupa ile ilişkileri destekleyerek ticareti geliştirmiş ve aynı zamanda başkent İsfahan ı görkemli bir şehre dönüştürmüştür. Bunlar dışında halılar için bir kraliyet atölyesi kurmuş, bu atölyede yetenekli zanaatkar ve tasarımcıların muhteşem örnekler yaratmasını teşvik etmiştir. O dönemde dokunan halıların büyük çoğunluğunda ipek kullanılmıştır. Birçok uzman, bu halıların halı tasarım konusunda gelinen en yüksek seviyeyi temsil ettiğine inanmaktadır. Şah Abbas ayrıca, halılarda altın ve gümüş iplik kullanımını geliştirmiştir. Bu yöntemle üretilmiş olan halılardan biri olan ve taç giydirme töreninde kullanılmış halı bugün Kopenhag daki Rosenburg Şatosu nda korunmaktadır. Bu özel parça, kadife yüzeyli bir hava sahip olup altından parlayan bir alt tabana sahiptir. Elbetteki bu halılar sadece kraliyet mensupları ve asilzadeler için özel olarak dokunmuştur ve herhangi bir altın hazine kadar sıkı bir şekilde korunmaktadır. Resim 1.5: Madalyonlu kaşgar halısı 6

1.1.1. Keşan Halıları Keşan Orta İran da yer alır. İranın en güzel ve en kıymetli halılarındandır. Kadife gibi parlak ve yumuşaktır, ince işlenmiştir. Her santimetrede 10-14 düğüm vardır. Genellikle koyu renklerle dolu desenler işlenmiştir. Burada dokunan halıların ana özelliği ipekli halılar olmalarıdır. Düğümlerde de ipek kullanılmıştır. Bunların oranlarına düğümlere bağlı olarak da altın ve gümüş sırmalara rastlanır. Altın ve gümüş sırmalar İsfahan halılarında da kullanılmıştır. Keşan halılarında da ana kompozisyon madalyonlardır. Tebriz halılarında olduğu gibi zemin ortasını belirlemek amacıyla bu madalyonlar yapılmışlardır. Keşan halılarında bu kompozisyonların daha erken başladıkları ve Tebriz halılarına buradan aktarıldıkları anlaşılmaktadır. Küçük boyutlu olmalarına rağmen zarif ve detaylı kompozisyonlara yer vermiştir. Bu halılarda av sahnelerine rastlanır, fangir dokunan halılar içinde çeşitli hayvan mücadeleleri yanında avlanan geyikler, yaban domuzu, kır keçisi, post ve çeşitli hayvan figürlerine rastlanır. Keşan halılarının bordürleri Tebriz halılarının bordürlerine benzemekle birlikte ortada yanlarda daha dar üçlü bordür sistemi tatbik edilmiştir. 1.1.2. Isfahan Halıları Resim 1.6: Keşan halısı 17. yy. da İran Şehinşah ı Şah Abbasi tarafından İran ın merkezi Isfahan da çeşitli halılar dokunmuştur. Bu biraz da şah Abbas I. in kurduğu atölyelerin gayretleriyle olmuştur. Fakat bu devir fazla sürmemiş, Şah Abbas ın ölümünden sonra kısa zamanda dağılmıştır. Uzun zaman genel bir uyum altında Polonya halıları olarak literatüre giren bu halıların İran da dokunduğu anlaşılarak bu isim düzeltilerek ŞAH ABBAS DEVRİ ISFAHAN HALILARI ismi en doğru isim olarak yerleştirilmiştir. Ismarlanmış olana yapıldıkları için üzerinde POLONYA ailesi ile birlikte çeşitli Avrupa ülkelerinin armalarına da rastlanmaktadır. Teknik deseni ve kompozisyon özellikleri bakımından belli bir görüş ve kompozisyonu olması nedeniyle dikkati çeken Isfahan halıları eklektik bir üslup içinde yer alır. Bunun için 7

de Isfahan halılarını gruplandırmak zordur. Çeşitli ustalar elinden çıktığından çeşitli bölgesel özellikleri de gösterir. Yünlü ve ipekli olmalarıyla da Keşan halılarına benzer. Bazen altın ve gümüş ile de dokunduğu görülmektedir. Renkleri daha çeşitlidir. Diğer İran halıları gibi açıklı koyulu kullanılan iki ana renk yerine İsfahan halılarında renk sayısı çok çeşitlidir. Aynı renklerin çok çeşitli tonlarıyla ortaya çıkmış olmaktadır. Diğer bir uygulama, içindeki madalyonlar asıl madalyon fikrinden uzaklaşmakta, ortadaki ayakta madalyonlar dışında kalan diğer madalyonların çeşitli şekillerde renkleri bazı madalyonların içiçe veya yanyana zahiri görünüşlerdir ki bu durum zeminde farklı renkte olmasından doğmaktadır. Kırık dallar ve palamutlardan meydana gelen zemin çok hareketli huzursuz, göz alıcı bir tesir verir. Tekniğin değişik olması Avrupa yı cezbetmiş; ısmarlama olarak yapıldıkları için bu halılarda bir Avrupai zevk hissedilir. Doğu müzelerinde ve Polonya da Şah Abbas I devri Isfahan halıları çoktur. Avrupa ya tonlarca ihraç edildiğinden Avrupa müzelerinde çok az sayıda Isfahan halıları vardır. Düğümlerde yüksek narlı kabartma rölyez etkisi vardır. Renkler genellikle panteldir. Zemin tonları olan renkler yerine açık veya soluk renkler hâkimdir. Genellikle figürlü kompozisyonlara rastlanmaz. 1.1.3. Kirman Halıları Resim 1.7: İsfehan / İran halısı-17. yy. Kirman İran ın güney doğusunda bir halı merkezidir. Daima kuzu yünü istimal edildiğinde uzun, havlı, mukavim, yumuşak ve gayet sıkı dokunuşludur. Desen pek karışık ve tamamiyle Şark ve İran tipidir. Belirli kompozisyonla göstermesinden dolayı ayrı bir özellik olarak ele alınıp incelenecektir. Bunlarda teknik desen, renk ve kompozisyon özellikleri yönünden farklılıklar gösterilir. 8

Sine düğümde dokunmuş halılarda sadece yünden dokunmuşlar ipek, altın gümüş sırmalara yer verilmiştir. Atış ve Argaçları yünden olduğu halde bazen pamuk da kullanılmıştır. Bordürleri çok dardır. Esas bordür diğer halılarda gördüğümüz tali bordür genişliğinde zemine katılmıştır. Bu yüzden iki halı yan yana konulduğunda örnekler birbirinin üstünden devam ediyor gibidir. Bu halılar Avrupa ressamlarının tablolarında ve minyatürlerinde tasvir edilmemiş halıların da kompozisyon bakımından Kirman halılarında ana unsur baklava örnekleridir. Tebriz, Keşan ve İsfahan halılarında zeminin ortasında bir madalyona rastlanmaz. Baklavalar sonsuza doğru bir sıralama gösterir. Bu baklavaların diziliş şekli de Kirman halılarının küçük palmet çiçekleriyle birleşmesinden meydana gelen baklava şeması görülür. Palmet baklavaları iki ayrı baklavaya dönüşmüştür. Bunların yünü baklavanın yönünü belirtecek şekildedir. Bu tipte aynı şekilde kıvrık baklavalarla ve ince uzun yapraklarla meydana gelmiş birbirini kesen üçlü baklavalar görülür, bunları tahrip etmek de zordur, örnekler çok girifttir. Ancak örneklerin diziliş şekli baklavaların yönünü tayin etmeye yarar. Kirman halılarının başka bir grubunu oluşturan halılar da vazolu halılar olarak bilinir. Bunlarda görülen şekiller vazo desenleri, iri palmetler, zambak çiçekleridir. Bu tipin ortadan kalktığı halılarda da baklava şemasının ortadan kalkarak vazolu halıların ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Vazolu Kirman halıları 16. yy. ın ikinci yarısına tarihlenir. 17. yy. Kirman halılarında kompozisyonunu değişerek iri haşvari yapraklar çok şiddetli dönüşlerle dalların parçalandığı görülür. Motiflerdeki canlılık ve hareket donuk bir şekle dönüşür. Resim 1.8: 17 18 yy. a ait İran Kirman halısı 9

1.1.4. Herat Halıları Sıkı örülmüş uzun ve dardır. İpi incedir. Bunlarda kullanılan yünler yumuşaktır. Dokunuşu yumuşak ve yünleri parlaktır. Hurma, balık yahut armut şeklindeki resimler ekseriyeti teşkil eder. Zeminin rengi kırmızı veya koyu mavidir. Umumiyetle geniş kitabe ve resimler ile hurma ve çiçek resimlerini havi bir zemini vardır. Galip renk hafif pembe ve mavi ile siyahtır. Asır görmüş antikaları meşhurdur. Herat halılarında diğer İran halılarında görülen madalyon düzeni yoktur. Merkezi belirli, bu merkez etrafında değişik uzaklıktaki bu kıvrım dalları meydana getirdiği ve gözle kestirilebilen bir madalyon düzeni vardır. Zemin kompozisyonları bir orta eksene göre metrik şekilde yerleştirilmiş spirallerle doludur. İlk örneklerde bu spirallerin içerisinde figürler bulunmaktadır. Aslında Herat halıları olarak tanımlanır. Sonraları hayvan motifleri ortadan kalkarak bunların yerine Çin bulutları ve çiçek kompozisyonları geçer. Kompozisyonlarda merkez belirtilmemiş olmamakla birlikte simetrik bir düzen orta eksene göre yerleştirilir. Dört palmetin ortası halının da ortasını teşkil eder. Spiral kıvrımlar sonsuza doğru uzar. İran düğümünde dokunmuşlardır, malzemeler genellikle yündür. Sipariş olanlarda altın, gümüş simli dokumalara da rastlanır. Renkleri de genellikle sarı, kırmızı, beyaz ve yeşilin çeşitli tonları olan sıcak renklerdir. Bu renklerin tonlarıyla zengin ve uyumlu bir armoni elde edilmiştir. Bazen 13, 14 renk çeşidi ve tonu kullanılmıştır. Diğer grup İran halıları gibi İran halıları da 17. yüzyılın sonlarında asıl özelliklerini kaybetmişlerdir. Resim 1.9: Herat halısı -17. Yüzyıl 10

1.1.5. Bahçeli İran Halıları Geniş bahçe formlarının verildiği bu halılarda bazen bir taht sahnesi halının belirli köşelerine yerleştirilmiş bulunuyor. Zeminler bir orta eksen ortasında önce geniş kanallara, bunların kesiştiği bilgilerde küçük havuzlarda bölünerek birbirini dikey olarak kesen dikdörtgen sahalar meydana gelir, sora her dikdörtgen sahada kendi arasında daha küçük arklarla bölümlenir. Halıya bahçe formunun verildiği bahçe içinde tasvir bunun çeşitli çiçek ağaç ve zümrüt, yakut vs. ile bir mozaik titizliği ile üslendiği anlaşılmaktadır. Bahçeli İran halıları düğümlü ve güzel bahçe veren suların hareketini ve dalgalanmayı belirten içinde balıklar, ördekler, çeşitli su hayvanlarının tasvir edildiği halılardır. Bahçelerdeki bölümlü kanallar ve küçük arklar realist bir anlayışı ele alınmıştı. Bu tip halıların yapıldığı bölge oluşu K. Batı İran da yapılabileceği içindeki figürlerle stilizasyona uğrayan bazen geometrik bir şekil belirtilmiş ve hepsinin ona kompozisyonuna kendi içinde bütünleşmiş kanal ve arklardır. 1.1.6. Portekiz Halıları Bu halıların İran da dokunarak Portekiz e gönderildiği anlaşılmaktadır. Halılar üzerindeki kompozisyonlarda bu isim verilmesine farklılık kazandıracak çeşitli tasvirler vardı. Bu halılar da İran halılarına benzer. Geri kalan kısımlardaki figür tasvirler tamamıyla yabancı üsluptadır. Bu özellikleri şu şekilde sıralayabiliriz. Halının ortasını teşkil eden son derece hareketli girintili çıkıntılı dış madalyon şeklinden sonra sol üst köşede geri tasvirleşme yer almıştır. Bu gemiler ortalarındaki bayraklardan anlaşılacağı gibi Portekiz armalarını taşır. İki ucu baş başa şeklinde belirtilmiş o devrin kadırgalarına benzer. Uygurların ev mimarisinin çatı formundaki kıvrımlar daha sonra Osmanlı kadırgalarını etkiler. Ayrıca suyun dalga itişi açık mavi zemin ile tasvir edilmiştir. Gemi içindeki insanların kıyafetleri tamamiyle Avrupa karakterindedir. Kayhan halılarında gördüğümüz ilişkide Yunus efsanesini anlatan konulara yer verilmiştir. Bunlardan bir tanesinde gemiden karaya atılan bir insan ve baygın bunu yutmuş yarı insanların kılığında deniz yaratıkları ayrıca çeşitli deniz kuşları ördekler vs. Portekiz halıları üzerinde tasvir olunmuştur. Bu halıların batı İran da dokunulduğu anlaşılmaktadır. Gemi içerisindeki insanlar ve hayvanlar serbest halde; ayrıca, pencere diplerinde tasvir edilmişlerdir. Fazla girintili çıkıntılı olan iç içe tasvir edilmiş ortasında da çoğu İran halılarında gördüğümüz iri çiçek palmet ve yat şekilleri tasvir edilmiştir. Bu halılara yunus efsanesini anlatan halılar da denmektedir. 18. yy. sonuna kadar devam eden bu halı grubu bu tarihten sonra ortadan kalkmıştır. 1.2. İran Halılarının Ülke Ekonomisine Katkıları İran ın 28.000 köyünde, bütün şehirlerinde ve göçebe aşiretlerin yaşadığı tüm bölgelerde halı dokunmaktadır. İran İstatistik Merkezinin 1993 yılı verilerine göre 1.571.988 i kadın, 307.890 ı erkek; toplam 1.879.878 kişi halı dokuma işiyle meşguldür. İlgili yan meslekler de düşünüldüğünde bu zanaattan geçimini veya geçiminin bir kısmını sağlayanların sayısı 8 10 milyon kişi olarak tahmin edilmektedir. Yine 1993 yılı verilerine göre İran ın yıllık halı üretimi 7,5 milyon m 2 olarak belirtilmiştir; ancak, uzmanlar İran ın yıllık halı üretim kapasitesinin 12 15 milyon m 2 olduğu görüşündedirler. 11

İran 1993 yılında 2 milyar dolardan fazla döviz getirisi olan 36,2 bin ton halı ihraç ederek % 31 lik oranla dünya el halısı piyasasında ilk sırayı almıştır. Son yirmi yıl zarfında, çeşitli bölgelerde halı üzerine eğitim ve iyileştirme programlarının uygulanması, kullanılan araç gereçlerin ıslahı, yeni şekillerde (yuvarlak, kare, köşegen) ve çok büyük boyutlarda (1200 1500 m 2 ) halıların üretimine yönelik çalışmalar ve ülke içinde ve dışında fuarlara katılımlarla bu sanatın/zanaatın gelişmesine zemin hazırlanmıştır. İran daki toplam kurulu tezgâh sayısının yaklaşık 1 milyon veya 1,2 milyon olduğu tahmin edilirken dokuma işiyle uğraşan nüfus sayısı ise 6 milyon kişidir. Mevcut verilere göre yılda yaklaşık olarak 9 milyon m² halı üretimi yapılmaktadır. Ancak bu veriler sadece üretim düzeyini göstermekle beraber söz konusu millî endüstrisinin reel katma değer oranını ve yüksek sanatsal değer ve kalitesini tam olarak yansıtmamaktadır. İran el halısının üretimi halkın ekonomik iş hayatıyla doğrudan ilintilidir. Ekonominin durgun veya canlı olduğu zamanlarda halı üretiminde de düşüş yahut artış görülmektedir. Küresel bağlamdaki ekonomik konjonktür de İran halı üretimini direkt ve gözle görülür bir şekilde etkilemektedir. Ayrıca izlenen politikalar ve dövizde meydana gelen dalgalanmalar halı ihracatını etkileyen diğer faktörler arasında yer almaktadır. Belirtmek gerekir ki, halıcılık endüstrisi petrolden sonra İran ın döviz geliri sağladığı en büyük kaynaklarından bir tanesidir. Halı ihracatının gelişmesi sürecinde, petrol ihracatının düşmesi durumunda halının ülke ihracatındaki gerçek yerini alması beklenmektedir. 1.3. İran Halılarının Ülkemizdeki Yeri Önemi İran ve bölgelerinde dokunan halılar, farklı zenginlikte ve her birisi ayrı bir sanat eseri olduğu için Türk halı sanatında önemli bir yere sahiptir. Geçmişte ve günümüzde İran halılarında kullanılan desen, renk, düğüm şekli de Türk halıları ile bir etkileşim içerisinde olmuştur. Günümüzde halı şirketleri vasıtasıyla İran a özgü halılar yapılmakta ve gönderilmektedir. 1.4. İran Halılarının Dünyadaki Yeri Önemi Efsanevi İran halısı dünyadaki diğer ülkelerin ulusal ve etnik yapılarına özgü sanayilerinden daha önde ve kalıcı bir şöhret kazanmış ve hatta bu şöhret, efsanelerin doğduğu kıta olarak bilinen doğu dünyasında bile dilden dile dolaşır hale gelmiştir. Beşer tarihindeki uluslararası müzelerin en önemli dekoratif unsuru ve en büyük iftihar kaynağı olarak değerlendirilen halılar, İran milletinin yetiştirdiği emsalsiz ustaların elinden çıkma eserlerdir. Nasırlaşmış ve her biri marifetle dolu zarif ince parmakların sabırla ve özenle dokuduğu ve büyük zahmetlerle meydana getirdiği bu eserler gelecekte de İran milletinin iftihar kaynağı olmaya devam edecektir. Yıllık halı üretiminin büyük bölümünü, cm 2 de en fazla 35 düğüm bulanan halılar teşkil etmekte ve gerek yurt içi, gerekse yurt dışında yoğun bir taleple karşılanmaktadır. 12

19. yüzyılın son çeyreğinde ve Kajkar hükümdarlığı süresince ticaret ve sanat yeniden önem kazanmıştır. Tebrizli tüccarların halıları İstanbul üzerinden Avrupa ya ihracatı ile halı dokumacılığı yeniden gelişmiştir. 19. yüzyıl sonunda Avrupa ve Amerika dan bazı şirketler bu bölgeye gelerek işletmeler kurmuş ve batı marketleri için üretimlere başlamıştır. Günümüzde ise halı dokumacılığı İran daki en yaygın el sanatıdır. İran halıları, zengin renkleri, olağanüstü sanatsal desenleri ve kaliteli tasarımları ile dünyaca ünlüdür. Tüm dünyadaki önemli binalarda, müzelerde ve konaklarda, İran halısı en fazla değer verilen mülk olarak kabul görmektedir. XIX. yy. dan itibaren de iyi ticaret organizasyonlarının kurulması İran dünya halı ticaretinde birinci halı ihracaatcısı ülke durumuna getirmiştir. İran halı dokumacılığı günümüzde de devam etmektedir. Dünya İran halılarını izlemekte ve değerlendirmektedir. 13

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Aşağıda verilen bilgiler doğrultusunda halı dokuma ve desen hazırlama konularında araştırmalar yapıp dosya hazırlayınız. İşlem Basamakları İran halılarının tarihi geçmişini araştırınız. İran - Keşan halıcılığının tarihini araştırınız. Tarihsel süreçte dünyada ve İran da yaşanan sorunların İran halıcılığına ekonomik etkilerini araştırınız. İran halılarının tarihsel dönemine ve desenlerine göre sınıflandırılmasını araştırınız. Türkiye ve dünyada, İran halılarının yeri ve önemini araştırınız. Öneriler İran tarihini anlatan kitaplar, broşürler, müzeler ve elektronik ortamdan faydalanabilirsiniz. İran - Keşan halıcılık tarihini anlatan basılı ve elektronik ortamdaki kaynaklardan faydalanabilirsiniz. İran ın ekonomik tarihini basılı ve elektronik ortamda araştırabilirsiniz. Basılı ve görsellerden araştırabilirsiniz. Elektronik ortamda İran halılarını araştırıp elde ettiğiniz bilgileri dosya veya CD de toplayınız. 14

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler doğru ise D, yanlış ise Y yazınız. 1. ( ) İran halısı, yün ipliği ve ipek kullanılarak yapılan ve daha çok İran ve Türk düğüm teknikleri ile dokunan suni boyalarla renklendirilen kaliteli halılardır. 2. ( ) Halıdan söz edildiği zaman akla ilk gelen ülkeler Türkiye ve İran dır. 3. ( ) İran, el sanatları bakımından geri bir ülkedir. 4. ( ) Sanatsal görkemin en üst seviyesi olarak da ifade edilen İran halılarının tarihi, 2500 yıl öncesine dayanmaktadır. 5. ( ) Pazırık halısının günümüze bozulmadan gelmesi içinde bulunduğu mezardaki suyun donmuş olması ve böylece bozulmasını önlemiştir. 6. ( ) Şah Abbas ayrıca, halılarda altın ve gümüş iplik kullanımını geliştirmiştir 7. ( ) İran ve bölgelerinde dokunan halılar, farklı zenginlikte ve her birisi ayrı bir sanat eseri olduğu için Türk halı sanatında önemli bir yere sahip değildir. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 15

ÖĞRENME FAALİYETİ 2 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ İran halılarının renklerini ve desen özelliklerini öğrenebileceksiniz. ARAŞTIRMA İran halı ve kilim desenlerinde kullanılan motiflerin renklerini inceleyerek, sonuçlarını sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. İran halı desenlerinde kullanılan motifleri inceleyerek sonuçlarını sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız 2. İRAN HALISININ RENK ÖZELLİKLERİ 2.1. İran Halılarında Kullanılan Renkler Bilinen en eski yün halı olan Pazirik eski İran daki gelişmiş boya ve dokuma endüstrisinin bir kanıtıdır. İran halısı olmasından ötürü Pers desen ve motiflerini ağırlıklı olarak taşıyan bir halıdır. Halıcılıkta boya, dokumacılık endüstrisinde önemli bir yer tutar. Geleneksel boyalar doğadaki kök boya, çivit otu, zerdeçal, kımız böceği, ceviz, nar kabuğu vb. çeşitli bitki ve otlardan üretilmektedir. Günümüzde geleneksel doğal boyalar artık yerini yavaş yavaş genelde ithal edilen yapay kimyasal boyalara bırakmaktadır. 2.1.1. Boyalar Sentetik boyaların kullanımından önce bütün boyalar doğal ve bitkiseldi. Kömürden çıkarılan kimyasal bileşikler kimyasal boya üretim endüstrisini de genişletmiştir. Çoğu halı üreticisi günümüzde hem daha ucuz hem kullanımı daha kolay olduğu için kimyasal boyaları tercih etmektedir. Ancak çoğu Pers üreticisi günümüzde hala yan etkisi olmaması ve sağlık açısından daha uygun olmasından ötürü doğal boyaları tercih etmektedir. 2.1.2. Pers Boyaları Renklerin insan hayatında var olması doğayla bütünleşmesinin bir sonucudur. Ancak doğuya özgü renkler insanların duygularını ifade ederken dış etkenlere/gerilimlere karşı bir tür refleks niteliği taşır. Belli çağlarda Persler renkleri dekoratif sanatlarda güçlü bir ifade şekli olarak geliştirmiştir. Hiç kuşkusuz Persler in öznel ve mistik düşünceleri geleneksel 16

seramik, minyatür ve çini sanatlarında renklerin kullanımının gelişimine katkısı büyük olmuştur. Şu bir gerçektir ki Persler 8. yüzyıl boyunca (Safavilerin sonuna kadar) örme, boyama ve halı dokumasında renk ustalarıydılar. Günümüze kalan bazı başyapıtları dünyanın en büyük müzelerinde sergilenmektedir. 500 yıldan fazla bir zaman geçmesine rağmen renkler hala ilk günkü ihtişamını korumaktadır. Pers boya ustaları günlerini boya yaparak geçirirler ve tüm bu uğraşlar sonucunda ölümsüz ve emsalsiz renkler yarattılar. Birçoklarının aksine birçok farklı boya yaratabilmek için kullanılabilecek maddeler bitkisel boyalar ise kullanılırlık ve geleneklere uygunluklarına göre daha yerel olarak kullanılır. İran halılarının tabii renkler şunlardır: Kırmızı, lacivert, mavi, çehre (beniz), yeşil, nohudi, kahverengi, kına rengi, turuncu, limon, gül rengi, darçini, fıstıki, iğde yaprağı, devetüyü rengi, beyaz, siyah ve kurşuni. Bu renklerin her birinden bir açık renk daha yapılabilir. Renkleri açmak için kullanılan mevat şunlardır: Zei, meyli, eşberk, ronas, kırmız dane, ceviz kabuğu, soğan kabuğu, asma yaprağı, yabani sarı gül. İplikleri boyamadan önce üç gün kadar kireç suyuna batırıp sonra boyarlardı. Bu suretle ipler gayet temiz ve parlak olur ise de kireç iplikleri çürüttüğünden halılar dayanıksız olurdu. Bu usul şimdi terkedilmiştir. İran Isfahan halılarının renkleri daha çeşitlidir. Diğer İran halıları gibi açıklı koyulu kullanılan iki renk yerine Isfahan halılarında renk sayısı çok çeşitlidir. Aynı renklerin çok çeşitli tonları kullanılmaktadır. Isfahan halılarında genellikle renkler pasteldir. Zemin tonları olan renkler yerine açık veya soluk renkler hâkimdir. İran halılarında genellikle açık mavinin ve açık kahverenginin tonları kullanılır. Kirman halısının zemininde sarı renk kullanılmış; motifler ise lacivert, sarı, yeşil, siyah, kahverengi, turuncu renklerle uygulanmıştır. Resim 2.1: İran- Kirman Halısı 16 17. yy. 17

İran halısının zemininde siyah kullanılmış motifler ise kırmızı, sarı, mavi, beyaz, yeşil, siyah renkle uygulanmıştır. Halının küçük bordüründe ise kırmızı, beyaz, siyah renk kullanılmıştır. Resim 2.2: İran halısı 17. yy. a ai İran halısının zemininde siyah renk kullanılmış. Gül motiflerinde kırmızı, mavi, sarı, yeşil, turuncu, koyu ve açık kahverengi, lacivert renkler kullanılmış; yapraklarda ise, yeşil, sarı, turuncu, renkler uygulanmıştır. Büyük yapraklar ise açık yeşil, turuncu, kırmızı, mavi renkler kullanılmıştır. Halının büyük bordürde ise kırmızı zemin üzerine sarı, mavi, lacivert, turuncu, yeşil, kırmızı renklerle bitkisel motifler çalışılmıştır. Resim 2.3: İran halısı 17 yy. a ait İran halısı 192x316 cm ölçülerinde yapılmıştır. Halının kırmızı zemin üzerinde, mavi, sarı kırmızı, renklerle bölünmüş madalyonları içine kırmızı, beyaz, mavi, sarı renklerle çiçek motifleri dokunmuştur. Yapraklarda ise mavi, kırmızı, beyaz renkler kullanılmıştır. Halının birinci bordüründe ise açık sarı zemin üzerine, kırmızı, mavi, sarı renklerle 18 Z

bitkisel motifler dokunmuştur. İkinci bordüründe ise lacivert zemin üzerine kırmızı, beyaz, sarı renklerle bitkisel motifler uygulanmıştır. Resim 2.4: İran halısı İran İsfahan halısı, 17. yy. a ait ve 210x490 cm ölçülerinde yapılmıştır. Halının zemin rengi kırmızı ve üzerine turuncu, beyaz, mavi, lacivert, yeşil, renklerle gül motifleri dokunmuştur. Beyaz, lacivert, sarı, kahverengi, mavi renklerle çiçek motifleri uygulanmıştır. Yapraklarda ise yeşil, mavi, renkler kullanılmıştır. Halının bordüründe zemin renginde lacivert kullanılmış ve kırmızı, mavi yeşil, beyaz, kahverengi renklerle bitkisel motifler dokunmuştur. Resim 2.5: İran halısı İran İsfahan halısı, 17. yy. a ait ve 210x490 cm ölçülerinde yapılmıştır. Halının zemin rengi kırmızı ve üzerine turuncu, beyaz, mavi, lacivert, yeşil, renklerle gül motifleri dokunmuştur. Beyaz, lacivert, sarı, kahverengi, mavi renklerle çiçek motifleri uygulanmıştır. Yapraklarda ise yeşil, mavi, renkler kullanılmıştır. Halının bordüründe zemin renginde lacivert kullanılmış ve kırmızı, mavi yeşil, beyaz, kahverengi renklerle bitkisel motifler dokunmuştur. 19

Resim 2.6: İsfahan Halısı İran Kirman halısı 17 18. yüzyıla aittir. Halının zemininde kahverengi renk kullanılmış; motifler ise kırmızı, sarı, yeşil, siyah, renklerle uygulanmıştır. Resim 2.7: İsfahan halısı 20

İran halısı 19. yy. a aittir. Halının zemininde siyah renk kullanılmış; gül motifleri kırmızı, siyah, sarı, turuncu, beyaz, mavi, yeşil renklerle uygulanmıştır. Resim 2.8: İsfahan halısı Halının zemininde siyah renk kullanılmış; motifler ise beyaz, kırmızı, siyah renkle uygulanmıştır. Resim 2.9: İsfahan Halısı 2.2. İran Halısının Desen Özellikleri İran halısı diyebileceğimiz halıların ancak 15. yüzyıldan sonra ortaya çıkması, 14. ve 15. yüzyıllarda minyatürlerde görülen halıların kufiden gelişen bordürleriyle 13. yüzyıl Selçuklu halılarının motiflerini benimseyerek tekrarlamış olmaları ile İran da halı sanatının Türklere bağlı gelişmesi kendini belli eder. Tarihlendirilen orijinal İran halıları 16. yüzyıldan 21

başlamaktadır. Selçuklu halılarında kufiden gelişen bordur daha sonraları örgülü ve çiçekli kufi bordürler halinde minyatürlerdeki halı tasvirlerinden başka İspanya ve eski Kafkasya halılarına varıncaya kadar yerini alarak etkisini göstermiş bu halılara büyük ölçüde zenginlik kazandırmıştır. Klasik İran halı desenlerinin sayısı binden fazladır ve İran halı modelistlerinin yaratıcılığı sayesinde bu eşsiz desenlerin sayısı günden güne artmaktadır. Bu yüzden dünyada halı konusunda söz sahibi olan Çin, Hindistan, Pakistan ve Türkiye gibi ülkeler de İran halı desenlerinden faydalanmışlardır. Uzmanlar İran ı halı deseni cenneti olarak tanımlamaktadırlar. İran Halılarının tarihi incelendiğinde dans ve eğlence sahnelerinde başka saray hayatı ve dini konularla ilgili sahnelerde Keşan halılarında yer verilmiştir. Keşan halılarında bu kompozisyonlara daha erken başladıkları ve Tebriz halılarına buradan aktarıldıkları anlaşılmaktadır. Tebriz halılarında av sahnelerine rastlanır, fangir dokunan halılar içinde çeşitli hayvan mücadeleleri yanında avlanan geyikler, yaban domuzu, kır keçisi, post ve çeşitli hayvan figürlerine rastlanır. Keşan halılarında ipek, altın gümüş sırmalar bulunduğu için Tebriz halılarında daha ince detaylıdır. İsfahan halılarında olduğu gibi Keşan halılarında da Avrupalı askerler için numaralanmış olarak dokunanlar da vardır. Bu halılarının kompozisyonlarında bu ailelerin armalarına da rastlanmaktadır. Ismarlanmış olarak yapılan halıların içinde yazılı olanları da vardır. Bunlar İran Şahları tarafından hediyelik olarak dokunmuş olabilirler. Tebriz halılarının madalyon şeması Kirman halılarının baklava şeması, Herat halılarının bitki kompozisyonları, Isfahan halılarının içerisinde karışık bir şekilde ortaya çıkar. Isfahan halılarında figürlü kompozisyonlara rastlanmaz. Bazılarında armada vardır. Kirman halılarında ana unsur baklava örnekleridir. Bordürleri kısadır. Esas bordür diğer halılarda gördüğümüz tali bordür genişliğinde zemine katılmıştır. Bu yüzden iki halı yan yana konulduğunda örnekler birbirinin üstünden devam ediyor gibidirler. Kirman halılarının başka bir grubunu oluşturan halılar da vazolu halılar olarak bilinir. Bunlarda görülen şekiller vazo desenleri, iri palmetler zambak çiçekleridir. Herat halılarında diğer halılarda görülen madalyon düzeni yoktur. Merkezi belirli, bu merkez etrafında değişik uzaklıktaki bu kıvrım dalları meydana getirdiği ve gözle kestirilebilen bir madalyon düzeni vardır. Zemin kompozisyonları bir orta eksene göre metrik şekilde yerleştirilmiş spirallerle doludur. İlk örneklerde bu spirallerin içerisinde figürler bulunmaktadır. Sonraları hayvan motifleri ortadan kalkarak bunların yerine Çin bulutları ve çiçek kompozisyonları yer alır. Kompozisyonlarda merkez belirtilmemiş olmamakla birlikte simetrik bir düzen orta eksene göre yerleştirilmiştir. Dört palmetin ortası halının da ortasını teşkil eder. Spiral kıvrımlar sonsuza doğru uzar. Bahçeli İran halıları, 16 yy. da İran da bahçelere çok önem verilmekteydi. Geniş tarlalar dikdörtgen kare alanlara bölünerek birbirini kesen bu kanallar arklar, havuzlar yapılmıştır. Şah Abbas I. döneminde daha fazla önem verilen bu bahçe formları sanatı da etkilenmiş minyatürlerde halılarda bunların akislerini görmek mümkün olmuştur. 22

Bahçeli İran halıları; düğümlü ve güzel bahçe görünümü veren suların hareketini ve dalgalanmayı belirten içinde balıklar, ördekler, çeşitli su hayvanlarının tasvir edildiği halılardır. Bahçelerdeki bölümlü kanallar ve küçük arklar realist bir anlayışla ele alınmıştır. İran halılarında ise hem bitkisel formlar gerçeğine yakın ve çok figüratiftir hem de hayvan figürlü sahneler tıpkı av sahnesinde olduğu gibi estetik veya dramatiktir. Bilindiğinin aksine Osmanlı saray halıları, tam natüralist değil, daha biçimsel ve kendine özgüdür, dolayısıyla da İran tasarımları hiçbir şekilde taklit edilmemiştir. Resim 2.10: Halı tezgâhı 2.3.İran Halılarında Kullanılan Motifler Resim 2.11: İran halısı motifi Resim 2.12: İran halısı ejderha motifi 23

Resim 2.13: İran halısı motifler Resim 2.14: İran halısı Resim 2.15: İran halısı motifler Resim 2.16: İran halısı Resim 2.17: İran halısı motifi Resim 2.18: İran halısı motifi Resim 2.19: İran halısı motifler 24

Resim 2.20: İran halısı motifler Resim 2.21: İran halısı motifi Resim 2.22. İran halısı motifler Resim 2.23: İran halısı motifi Resim 2.24: İran halısı motifi 25

Resim 2.25: İran halısı motifleri Resim 2.26: İran halısı motifleri 26

Resim 2.27: İran halısı motifleri Resim 2.28: İran halısı motifi 2.4. İran Halılarındaki Bordürler Resim 2.29: İran halısı motifi İran halılarının bordürlerindeki en mühim hususiyet çiçekli karakterleridir ki ekseriya rozet şeklinde olan bu çiçeklerin yanlarında sarmaşık gibi sarılmış başka dekorasyon vardır. Bu güzel dekorasyonun bazısı arabesk şekillerinden bazısı da asma filizleri gibi tabii figürlerden alınmıştır. Bazı parçaların suları (yolları veya çizgileri) zengin fakat uygun olmayan bir tarzda boyanmış ve zemin ile bir armoni temin etmiş münferit çiçekler, rozetler ve armut şekilleri ile süslenmiştir. Desenleri geometrik olanları enderdir. Böylece Hint ve Çin bordürleri müstesna olmak şartı ile bunlar bordürlerin en zarif, en hoş ve en artistik çizgili olanlarıdır. Bunlar bazıları asırlarca evvel kullanılan motifleri ihtiva eder. Desen 2.1: Horasan tipi 27

Desen 2.2: Çiçekli çalıyı temsil eden figür Desen 2.3: Tek bir sıra armut motifi Desen 2.4: Münferit bir halde olan tek yapraklarla süslenmiş Desen 2.5: Çiçekli geometrik desenler Desen 2.6: Çiçekli geometrik desenler Desen 2.7: 8 köşeli yıldız 28

Resim 2.30: Çiçekli kenar bordürü Resim 2.31: Yıldızlı kenar bordürü Resim 2.32: Geometrik kenar bordürü Resim 2.33: Çiçekli kenar bordürü 29 Resim 2.34: Çiçekli kenar bordürü

Resim 2.35: Çiçekli kenar bordürü Resim 2.36: Geometrik kenar bordürü Resim 2.37: Geometrik kenar bordürü Resim 2.38: Geometrik kenar bordürleri 30

Resim 2.39: Çiçekli kenar bordürü Resim 2.40: Geometrik kenar bordürü 31

2.5. İran Halı Örnekleri İran halısı ağaçlı veya hayvanlı halı diye adlandırılmaktadır. Halıda kırmızı zemin üzerine ağaç, çiçek ve yaprak motifleri yer almaktadır. Ayrıca halıda at, aslan, geyik, kuş gibi hayvansal motifler, insan figürleri halının dikdörtgen bordüründe siyah zemin üzerine bitkisel motifler kullanılmıştır. Resim 2.41:İran halısı İran halısı 18 yy. a ait, 135x305 cm ebadında halıda siyah zemin üzerine belli şekillerde madalyon motifi, bu madalyonların içleri bitkisel motiflerle doldurulmuştur. Resim 2.42: İran halısı 32

İran halısı 18 yy. a ait 107x143 cm ölçülerinde halıda bitkisel motifler kullanılmıştır. Resim 2.43: İran halısı bitkisel motiflerle dokunmuş halı İran halısı 18.yy. a ait, 134x200 cm ölçülerinde vazolu halı diye adlandırılır. Halıda vazo içerisinde gül, yaprak, dal ve kuş motifleri yer alır. Resim 2.44: Vazolu İran halısı 33

İran halısı 18.yy. a ait, 133x245 cm ölçülerinde yapılmıştır. Halıda kahverengi renk zemin üzerine bitkisel motifler uygulanmıştır Resim 2.45: Bitkisel motifli İran halısı İran halısı 19. yy. öncesine ait, halıda vazo içerisinde bitkisel motifler yer alır. Resim 2.46: Vazolu İran halısı 34

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Aşağıda İran halı motifini parşömen kâğıdına hazırlayınız. İşlem Basamakları Atölye ortamınızı hazırlayınız (çizim masası veya ışıklı masanızı). İran halılarında kullanılan desenlerdeki renkleri inceleyiniz. İran halılarında kullanılan motifleri renklendirmek için araç ve gereçlerinizi hazırlayınız. Öneriler Ortamınızın aydınlık ve temiz olması önemlidir. Görsel ve basılı kaynaklardan faydalanabilirsiniz Parşömen kâğıdı, 2B 0,5 uçlu kurşun kalem, kuru boya kalemleri, silgi ve cetvelinizi hazırlayınız. İran halılarının desenini ve renklerini inceleyiniz. Resim 2.47: İran halısı deseni Halı deseninizi ölçünüz. Parşömen kâğıdınızı, A4 kâğıdı boyutunda keserek hazırlayınız. İran halı desenini belirlediğiniz ölçülerde hazırlayınız. Resim 2.48: Motif 35

Parşömen kâğıdınıza, seçtiğiniz deseni uygun şekilde çiziniz. Desen 2.8: İran halısı deseninin çizimi Çizimlerinizi 2B 0,5 uçlu kurşun kalemle yapınız. Desenin tamamını renklendiriniz. Desen 2.9: Desenin boyanması Halı dokumada kullanacağınız renklerle deseninizi boyayınız. Çalışmanızın kırışmaması için fon kartına yapıştırınız. Desen 2.10: İran halısı deseni renklendirme 36

Halı deseni hazırlamada kullanılan milimlik kareli kâğıdını seçiniz. Deseni çiziniz. Desen 2.11: Milimetrik kâğıda geçirilmesi Kareli kâğıdınıza çizdiğiniz halı deseninin uygun olarak karelerini çiziniz. Desen 2.12: Milimetrik kâğıda karelenmesi Motifi dokumaya hazır hale getiriniz. Desen 2.13: Dokumaya hazırlanması 37

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler doğru ise D, yanlış ise Y yazınız. 1. ( ) Bilinen en eski yün halı olan Pazirik eski İran daki gelişmiş boya ve dokuma endüstrisinin bir kanıtıdır. 2. ( ) Sentetik boyaların kullanımından önce bütün boyalar doğal ve bitkisel kökenliydi. 3. ( ) Renklerin insan hayatında var olması doğayla bütünleşmesinin bir sonucu değildir. 4. ( ) Boyamada kireç, iplikleri dokumayı sağlamlaştırır. 5. ( ) İran halılarının tabii renkleri şunlardır; kırmızı, lacivert, mavi, çehre (beniz), yeşil, nohudi, kahverengi, kına rengi, turuncu, limon, gül rengi, darçini, fıstıki, iğde yaprağı, devetüyü rengi, beyaz, siyah ve kurşuni. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise Modül Değerlendirme ye geçiniz. 38

MODÜL DEĞERLENDİRME Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler doğru ise D, yanlış ise Y yazınız. 1. ( ) İranda geleneksel motiflerle süslü halı ve kilim dokunur. 2. ( ) İranda dokunan halıların düğüm tarzları Türkiye de dokunan halılarla aynıdır. 3. ( ) İran da halıcılık, Selçuk Türkleriyle başlar. 4. ( ) İran halı sanatı, 20. yüzyılda Safaviler döneminde doruk noktasına ulaşmıştır. 5. ( ) Keşan halıları İran ın en güzel ve en kıymetli halılarındandır. 6. ( ) Keşan halılarında av sahnelerine rastlanır, fangir dokunan halılar içinde çeşitli hayvan mücadeleleri yanında avlanan geyikler, yaban domuzu, kır keçisi, post ve çeşitli hayvan figürlerine rastlanır. 7. ( ) Isfahan halıları yünlü ve ipekli olmalarıyla da Keşan halılarına benzemez. 8. ( ) Kirman halılarında ana unsur baklava örnekleridir. 9. ( ) Herat halılarında diğer İran halılarında görülen madalyon düzeni vardır. 10. ( ) Bahçeli İran halıları düğümlü ve güzel bahçe veren suların hareketini ve dalgalanmayı belirten içinde balıklar, ördekler, çeşitli su hayvanlarının tasvir edildiği halılardır. 11. ( ) İran ın 28.000 köyünde, bütün şehirlerinde ve göçebe aşiretlerin yaşadığı tüm bölgelerde halı dokunmaktadır. 12. ( ) İran ve bölgelerinde dokunan halılar, farklı zenginlikte ve her birisi ayrı bir sanat eseri olduğu için Türk halı sanatında önemli bir yere sahip değildir. 13. ( ) Kömürden çıkarılan kimyasal bileşikler kimyasal boya üretim endüstrisini de genişletmiştir. DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize başvurunuz. 39

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARI ÖĞRENME FAALİYETİ-1 İN CEVAP ANAHTARI 1 Yanlış 2 Doğru 3 Yanlış 4 Doğru 5 Doğru 6 Doğru 7 Yanlış ÖĞRENME FAALİYETİ-2 NİN CEVAP ANAHTARI 1 Doğru 2 Doğru 3 Yanlış 4 Yanlış 5 Doğru MODÜL DEĞERLENDİRMENİN CEVAP ANAHTARI 1 Doğru 2 Yanlış 3 Doğru 4 Yanlış 5 Doğru 6 Doğru 7 Yanlış 8 Doğru 9 Yanlış 10 Doğru 11 Doğru 12 Yanlış 13 Doğru 40

KAYNAKÇA KAYNAKÇA AYTAÇ Çetin, El Dokumacılığı, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997. Carpet and Textile Patter ns by Nicholas purdon, 1996. DİRİK General Kazım, Türk Halıcılığı ve Cihan Halı Tipleri Panoraması, Alâeddin Kıral Basımevi, İstanbul,1938. Sovereign Carpets, Unknown masterpieces from European Collections VAN İpek Yolu Fuarı, Divan carpet and kilim, 2011. 41