465 19.YY. İSTABUL BARIMA KÜLTÜRÜDE ETKİLEŞİMLİ MEKÂLAR DİZDAR, İrem TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Osmanlı sivil mimarisi, İmparatorluğun değişik coğrafi ölgelerinde farklı kültür irikimi sonucunda ortaya çıkan plan tipolojisi, kullanım şekli, mekan tasarımı ve ezeme özelliklerine varan sürekli ir gelişme izleyerek, çeşitlilik gösteren konut örnekleri sergilemiştir. Coğrafi yapı ve kültür etkisine karşın, konutlardaki saklama amaçlı mekanlar özellikle 18. yüzyıldan sonra ivme kazanarak devam etmiştir. İstanul da Taş Oda adını alan u yapı/mekanlar İmparatorluğun çeşitli ölgelerinde mekansal kurgu anlamında varlığını sürdürmüştür. 18.yüzyılının ilk yarısında aşlayan Batı ya yöneliş toplumun er kesimini etkilerken, Tanzimat ve Islaat Fermanı ardından Gayrımüslimlerin ticari ve siyasi alandaki etkinlikler sonucu refa düzeylerinin artması, em Osmanlı em de Batılı ülkeler arasında ön plana ulaşmayı sağlarken, yapı alanında farklı şekillenmelerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Fener Evleri adını alan u yapılar yaşam içimi ve yapı alanındaki değişimin, yeni üslup arayışlarının şekillenmesi olarak yorumlanmaktadır. Bildiride; Osmanlı mimarisinde, özellikle 18. yüzyıldan sonra farklı ir anlam kazanan Taş Odalar, toplumsal ve mimari etkilenmeler çerçevesinde, Fener Evleri ile tasarım özellikleri açısından karşılaştırılarak incelenmiştir. Anatar Kelimeler: İstanul, Taş Odalar, Fener Evleri. ABSTRACT Ottoman civilian arcitecture ad exiited different culturel accumulation, place conception, gland peculiarity and traditional ouse examples in Empire s various zones. Altoug environmental and culturel effects, storage places ad gone continuation especially after 18 t century. Tis uilding as called Stone
466 Rooms and tere ad een meaning place conception in Empire s various zones. Westernization ad egan 18 t. first alf and ad effected every community class. After te Tanzimat and Islaat motion, nonmuslims ad increased comfort on commercial and political area. Tus tey ad increased etween oter country and on uilding area, ad sown different sapes. Tis uilding as called Fener Houses. Tese migt to explained life style and uilding area and new style searcing. In tis study; in te Ottoman arcitecture especially after 18 t centruy ad carried different meaning Stone Rooms compared wit Fener Houses in suject of social and arcitectural peculiarity. Key Words: Istanul, Stone Rooms, Fener Houses. İnsan topluluklarının toprağa yerleşmeleri, ardından şeirleşme, örgütlenme, dini inanışlar, değer yargıları, zaman içinde elirli amaca yönelik ve u amaca uygun içimde tasarlanan farklı yapı türlerini ortaya çıkarmıştır. Bu oluşumda iklim verileri ve malzeme etken olurken, diğer yandan da dünya görüşü, inanç.. kısacası kültür önemli ir faktör niteliğindedir. Etnik kökeni çeşitlilik gösteren toplumların, farklı fiziksel çevrelerde ürettikleri yapılarda geleneklerini sürdürmüş olmaları somut örneklerle de görülmektedir. Bu konuda Türk evinin çeşitli coğrafi ölgelerde tekrarlanması, ya da ayrı kültürlerin aynı ölgede farklı mekan düzenlemeleri oluşturmaları gii örnekler verileilir. Avrupa da aşlayan ve eş zamanlı olmasa da Osmanlı da Batılılaşma areketine ivme kazandıran endüstrileşme sonrasında kültür/mekan ilişkilerinin dolaylı etkileşimler içine girdiği gözlenmektedir. İlişkileri elirleyen faktörler üretim tüketim içimi olup yönetim ve özellikle 19.yy. da önem kazanan sosyal sınıfın yaşam içimine ağlı olarak ürettikleri yapılarda açıkça görülmektedir. Bu anlamda günümüze kadar ulaşan sivil mimarlık örneklerinden olan Taş Oda ve Fener Evi de 1819.yy. da gelişen yapı türlerindendir. Taş Odalar Özellikle İstanul da 16.yy. a kadar kagir olduğu düşünülen konutlar ile aşap yapı tekniğinin egemen olduğu örneklerden günümüze içir veri ulaşamamış; özellikle Eldem in çalışmalarında yer alan ve İstanul da rastlanan en erken tarili irkaç konut örneği ise, ancak 18.yy. dan kalmıştır (Eldem,1986). İstanul da kagir konut yapılaşmasının 1510 depreminden sonra yerini aşap kullanımına ırakmasının ardından konut tipolojisinin ve mimarisinin gelişiminde rol oynayan sosyokültürel etkilerle yapı
467 BAĞIMSIZ TAŞ ODALAR Şeit Ali Paşa Konağ Taş Odas, Hüsrev Paşa Yal s Memdu Paşa Köşkü Taş Taraya Kasr Taş Arnavutköy'de Taş Ac musluk'da Taş ispetiye Kasr Taş Eminönü Taş Odas, Emirgan Odas, Kuruçeşme Odas, Taraya Oda, Arnavutköy Oda, Cağaloğlu Odas, Beek Katalog o: MO.BTO2 Günümüzde mevcut olmayan yap n n vaziyet plan ile ilgili veriye ulaş lamam şt r. 0 350m 0 150m 0 150m 0 200m 0 100m 0 100m taş oda / ana yap oran = ilinmiyor taş oda / ana yap oran = ilinmiyor taş oda / ana yap oran =0.06 taş oda / ana yap oran = 0.13 taş oda / ana yap oran =0.22 taş oda / ana yap oran = 0.13 286 m2 /? 92 m2 / 460 m2= % 6 95 m2 / ~ 700 m2= % 13 154 m2 / ~ 700 m2= % 22 50 m2 /? 111 m2 / ~ 800 m2= % 13 EKLETİ İTELİKLİ TAŞ ODALAR SET ALTI TAŞ ODALARI Şair ai Evi Taş Odas, Edip Efendi Yal s Y lanl Yal Harem Y lanl Yal Selaml k Rag p Paşa Yal s Feti Paşa Yal s Harem ve Selaml k Üsküdar Taş Odas, Üsküdar Taş Odas, Beek Taş Odas, Beek Taş Odas, Sar yer Bölümü Taş Odas, Kuzguncuk 0 150m 0 150m 0 150m 0 60m 0 60m 0 150m taş oda / ana yap oran = ilinmiyor taş oda / ana yap oran =0.06 taş oda / ana yap oran =0.02 taş oda / ana yap oran =0.07 taş oda / ana yap oran = ~0.05 (3) arem ölümü taş oda / ana yap oran = ~ 0.02 20 m2 / ~ 350 m2= % 6 25 m2 / ~ 1300 m2= % 2 24 m2 / ~ 350 m2= % 7 ~25 m2 / 450 m2= % 5 15 m2 / ~750 m2= % 2 83 m2 /? Şekil 1: Taş Odaların vaziyet planındaki konumu (BTO:Bağımsız Taş Odalar, STO:Set Altı Taş Odaları, ETO: Eklentili Taş Odalar, ÇY: Çalışma Yapılamayan, Şekil 1 MO: Mevcut Olmayan) Arazinin Topografik Uygulanan Uyglama Durumu Düz 5 % 38 Setli % 54 % 8 Uygulanan Uyglama Ana Yol ile İlişkisi Doğrudan ağlant l Bağlant s z 12 % 92 % 8 Uygulanan Uyglama Ana Yap ile İlişkisi Ana yap ile doğrudan ağlant l % 24 Ana yap ile ağlant s z % 61 % 15 Kütlesel Büyüklük Uygulanan Uyglama Ana yap n n % 10 dan üyük % 24 Ana yap n n % 10 dan küçük % 45 % 31 Taş Oda Ana Yap Ana Yol otlar 1. Günümüzde mevcut olan ana yap n n ayn dönemde yap lmad ğ düşünülmektedir. 2. Mevcut taş odan n ana yap s ile ilgili veriye ulaş lamam şt r. 3. Selaml k Bölümü Taş Odas ile ilgili veriye ulaş lamam şt r. 7 1 1 3 8 2 3 6 4
468 malzemesi olarak aşaın kullanımı, yangınlarla yitirilecek olan malların korunma sorununun gündeme getirmiştir. Yangın telikesine karşın aşap yapım sisteminin sürdürülmesinin zorunlu ir sonucu olarak, konutlarda Taş Oda ya da mazen gii işlevsel mekanların yapılma gerekliliği ortaya çıkmıştır. Saklama eyleminin gerçekleştirildiği Taş Odalar, özellikle Lale Devrinde ivme kazanan Batı etkisiyle saray yaşamının örnek alındığı üst düzey konutlarında, değerli eşyaların saklanması ve yangına karşı korunması amacı ile yapılmış kagir yapılardır. Taş Oda yapılarının/mekanlarının şekillenmesindeki etkin faktörler, kullanıcının sosyoekonomik statüsü ve kültürel alışkanlıklarında görülen farklılıklar olmuştur. Vaziyet planı konumlanması ve ana yapı ile ilişkileri doğrultusunda gruplandırılan günümüzde mevcut 11 adet, mevcut olmayan 2 adet toplam 13 adet Taş Oda; ana yapıdan ağımsız, mevcut set altında ve ana yapının eklentisi niteliğinde olmak üzere sınıflandırılmıştır (Şekil 1). Fener Evleri Fener Evi, İstanul un fetinden sonra Mora, Ege Adaları ve Avrupa ya göç etmiş Rum, Bizans ailelerinin, Fati in İstanul u ticari ve kültürel merkez aline getirme amaçlı çalışmaları nedeniyle, kentte inanç ve ticaret özgürlüğü ilan edilince, geri dönerek Fener ölgesine yerleşmeleri sonrasında ölgede oluşturdukları yapılara verilen isimdir (Sakaoğlu, 1994; 288289). Bu aileler, 18.yy. ın ikinci yarısından itiaren zenginliklerinin de artmasıyla Fener i terk ederek, Boğaziçi nde yaptırdıkları saray ve köşklere yerleşmeye aşlamışlar; özellikle Kuruçeşme, Arnavutköy, Taraya ilk tercileri arasında yer almıştır (Derleme, 1977: 547550 ) 1. Fener ölgesinde incelenen kagir yapılarla ilgili somut veriler ulunmasa da u örneklerin, 17. yy. sonu ile 18. yy. aşında yapılmış olan u yapılar, Fener Beylerine ait yalıların taş oda, meşkane ve azneleri niteliğinde yapılar olduğundan asedilmektedir. (Eldem, 1986: 233260, Şekil 2). 1 Ortaköy de ulunan Musevi ve Ermeni yalıları 19.yy. içinde yavaş yavaş kamulaştırılarak yerlerine Sultan Sarayları yapılmıştır. Kuruçeşme den sonra görülen yalılar Eflak ve Boğdan eylerinin yalıları olup Arnavutköy e kadar uzanır. Kalimaki, Muruzi, Karatodori, Düzoğlu, Muzurus yalıları, adı geçen eylere ait yalılar olduğu görülmektedir. Boğaz ın devamında Emirgan semtinde arok süslü Rum yalıları içinde Karatodori, Vlakos, Kristaki oldukça zengin aileler arasında ulunmaktaydı. Taraya daki Fenerli eylerin yalılarına ise Hacı Osman ayırı ve Bülül deresinden ulaşılırdı. Bunlar Mavrokordato, Mavroyeni, Bizani, İpsilanti ve Muruzi lere ait yalılardı. Yalılar daa sonra Alman, Fransız, İngiliz ve Rus elçiliklerine geçmiştir (Eldem, 1996).
469 Macarlar Yokuşu'nda Bulunan Kagir Yap, Balat Fodlac Sokak'da Bulunan Kagir Yap, Fati Alişan Sokak'da Bulunan Kagir Yap, Kumkap Arazinin Topografik Durumu Uygulanan Adet Uyglama Oran Düz 4 % 66 Setli 2 % 33 Ana Yol ile İlişkisi Uygulanan Adet Uyglama Oran Doğrudan ağlant l 5 % 83 Bağlant s z 1 % 16 0 40m 0 60m 0 60m Ana Yap ile İlişkisi Uygulanan Adet Uyglama Oran 133 m2 42 m2 56 m2 Ana yap ile doğrudan ağlant l Ana yap ile ağlant s z Sveti Stefan Bulgar Kilisesi G.doğusunda Bulunan "A" Kagir Yap s, Fener Sveti Stefan Bulgar Kilisesi G.doğusunda Bulunan "B" Kagir Yap s, Fener Ioannes Prodromos Metokion K. G.doğusunda Bulunan kagir Yap, Balat Kütlesel Büyüklük 6 % 100 Uygulanan Uyglama Ana yap n n % 10 dan üyük Ana yap n n % 10 dan küçük 6 % 100 0 60m 0 60m 0 60m 48 m2 48 m2 80 m2 Fener Evi Ana Yap Ana Yol otlar F2, F3, F4, F5, F6 yap lar n n ana yap lar ile ilgili veriye ulaş lamam şt r. F1 yap s n n mekan kurgusu özellikleri nedeniyle konut amaçl tasarland ğ düşünülmektedir. Şekil 2: Fener Evlerinin vaziyet planındaki konumu Mekân Kurgusunda Görülen Şekil Ortak 2 Özellikler Çalışma kapsamında incelenen Fener Evi adını alan kagir yapılar iki katlı, zemin ve üst katta tek mekânlı acimlerden oluşan dörtgen plana saiptir (Şekil 4). Zemin kat tonoz örtülü ir mekan olup, dış çevreyle gerek pencereler gerekse giriş olarak doğrudan ilişkilidir. Dıştan merdivenle ulaşılan üst kat seki altı, seki üstü, ocak, niş, dolap gii mekan ögelerinin tümünü ya da irkaçını içerdiğinden ana mekan olarak kaul edileilecek niteliktedir. Yapıya veya ana mekana giriş, aksta olmayan ir kapı ile gerçekleştirilmektedir. Mekanın mimari özelliğine göre çeşitlilik gösteren örtü, çoğunlukla aynalı tonozdur. Ocak ve dolap gii ögeler er yapıda tekrarlanan ir öge olmamakla irlikte, niş değişmez ir eleman niteliğindedir.üst kat ile aynı dörtgen planlamaya saip zemin/odrum kat, seki altı, seki üstü, ocak, niş, dolap gii kurgusal elemanlara saip değildir ve görece daa az açıklıklı, daa çok korunaklı ir yapılanma sergilemektedir. Taş Odalar ise ana yapı ile ağlantısına göre (ağımsız, eklenti nitelikli
K 470 BAĞIMSIZ TAŞ ODALAR Kat Adedi Şeit Ali Paşa Konağ Taş Odas, Eminönü K1 Hüsrev Paşa Yal s Taş Odas, Emirgan K4 Memdu Paşa Köşkü Taş Odas, Kuruçeşme K4 Taraya Kasr Taş Odas, Taraya Arnavutköy'de Taş Oda, Arnavutköy Ac musluk'da Taş Oda, Cağaloğlu Alan ilinmiyor otlar EKLETİ İTELİKLİ TAŞ ODALAR SET ALTI TAŞ ODALARI Mekan Örtüsü (1) Ana mekan örtüsü ilinmiyor Mekan Ögeleri Seki alt / Seki üstü düzeni Ocak iş Dolap iş ve Dolap Uygulanan Adet ispetiye Kasr Taş Odas, Beek D O Tek katl D İki katl Kat adedi ilinmiyor Mekan Say s 0 5m Tek mekanl K3 Çok mekanl Günümüzde mevcut olan yap da çal şma yap lamam şt r. Günümüzde mevcut değildir. Mekan say s ilinmiyor Oturma Alan Alan 60200 m2 aras nda (1) (2) Alan 2050 m2 aras nda Alan 1525 m2 aras nda 1. Çal şma yap lamayan yap larda cepe restitüsyonu enzer örnekler doğrultusunda çizilmiş tir. Ana mekan örtüsü aynal tonoz Ana mekan örtüsü eşik tonoz Ana mekan örtüsü eşik ve aynal tonoz 2 % 24 % 30 % 46 % 15 2. Plan ve cepe restitüsyonu S.H.Eldem'in tespitlerindeki oyutlar dan yararlanarak çizilmiştir. (3) 6 6 1 3 4 6 % 46 % 46 % 8 K 3. İç mekanda tasarla nan d şa cepesi olmayan eklenti nitelikli taş oda. 4. Günümüzde aynal to noz olan mekan örtüsü özgün durumunda aşap tavand r. Şair ai evi Taş Odas, Üsküdar K2 5 5 3 Uygulanan Adet 8 3 2 Uygulanan Adet Bağ ms z taş odalar Eklenti nitelikli taş odalar Uygulanan Adet Uygulanan Adet Uygulama Oran % 38 % 38 Uygulama Oran % 61 % 24 Uyglama Oran % 52 % 24 Uyglama Oran Uyglama Oran K K2 K % 24 % 15 (4) Edip Efendi Yal s Taş Odas, Üsküdar Y lanl Yal Harem Taş Odas, Beek? (2) Y lanl Yal Selaml k Taş Odas, Beek Rag p Paşa Yal s Taş Odas, Sar yer (1) Feti Paşa Y. Harem Taş Odas, Kuzguncuk Şekil 3: Taş Odaların plan kurgusu ve cepe özellikleri Şekil 3 7 3 3 Set alt taş odalar % 24
471 ve set altı Taş Odaları) üç grupta incelenirken, mekan kurgusu ve kütle özellikleri açısından iki grup oluşturmaktadır: 1. Tek katlı Taş Odalar; 2. İki katlı Taş Odalar. Kütle özellikleri ve mekân kurgusu olarak iki ayrı ana aşlık altında gruplanan Taş Odalarda kare veya dikdörtgen ir mekan ortak özelliktir. İki katlı Taş Oda örneklerinde, genellikle zemin ve üst kat tek mekanlı ir planlama sergilemektedir. Mekân kurgusunda, seki altı, seki üstü, ocak, niş, dolap gii elemanların tümünün veya irkaçının ulunması mekan tanımlamasını da etkileyen ir nitelik oluşturmaktadır. Tanımlanan ana mekan özelliklerinin üst katta toplandığı, farklı ir planlama özelliği olarak görülen, ana mekana eklenen yan mekanların ise incelenen örnekler arasında genelleme oluşturmadığı görülmektedir. Genellikle üst katla aynı plan kurgusuna saip zemin kat mekanının ise ayrı girişleri olan depo veya servis amaçlı olarak kullanıldığı düşünülmektedir (Dizdar, 2005; Şekil 3). Strüktür Özellikleri ve Malzeme Kullanımı Duvarlar Taş Oda ve Fener Evi örneklerinin tümü, kagir malzeme ile ve yığma sistemde yapılmıştır. Sürekli taşıyıcı olan duvarlar taş, tuğla ve ağlayıcının örgü tekniği kurallarına göre ir araya gelmesi ile oluşmuştur. Almaşık örgü tekniğindeki kagir dış duvarlar, saçak alt kotuna kadar devam etmektedir. Almaşık duvar örgüsünde kaa yonu taş ve tuğlanın irlikte kullanıldığı örnekler olduğu gii, kesme taş kullanılarak oluşturulan almaşık duvarlara da rastlanmaktadır (Resim 114). Malzeme Kullanımı Taş Oda örneklerinin tümünde, kullanılan malzeme taş ve tuğla olmuştur. Taş ve tuğla örgü sistemi içinde tuğla malzeme ile oluşturulan erangi ir ezemeye rastlanmamaktadır. Duvar yüzeyinin sıvalı olması ir uygulama özelliği olmayıp, tamamen sıvanmış örneklerin onarımlara ait ir sonuç olduğu düşünülmelidir. Taş Oda yapılarında, moloz ve kaa yonu duvar örgüsü içinde kullanılan taş malzeme oyutlarında elirgin ir standartlaşmadan söz edilemez. Taş oyutlarının çeşitlendiği, yüksekliklerinin 18 ile 40 cm arasında değiştiği görülmekle irlikte, cepelerin taşıdığı öneme göre almaşık örgüye giren taş oyutu ve işlenmişlik özelliğinde farklı uygulamalara rastlanmaktadır. İncelenen örneklerde tuğla oyutlarının, 15x30, 12x26, 30x30 cm, kalınlığının 2.5, 3, 4 cm, tuğla kalınlığı/derz kalınlığı oranının ise yaklaşık
472 1/1 olduğu saptanmıştır. Tuğla malzeme duvar örgüsü dışında; kemer ve testere dişi saçak örgüsünde, küfeki türündeki taş malzeme ise; söve, lento ve atıl amaçlı kullanılmıştır. Fener Evleri nde taşıyıcı özellik gösteren tüm duvarlarda kullanılan malzeme, taş, tuğla ve ağlayıcı eleman olan arç ile sınırlıdır. Kullanılmış olan kaa yonu ve moloz taş ölçüsü standart özellikte olmayıp, değişkenlik göstermektedir. Taş yükseklikleri genellikle 1617 cm olurken, genişlikleri 3034 cm arasındadır. Malzemenin kullanılan yere göre oyutunun ve işlenmişlik düzeyinin farklılık göstermesi, yapıların tanımlanmasında karakteristik özellik oluşturmaktadır. Fener Evleri nde yaklaşık 14x28, 15x30cm oyutlarında olan tuğla malzemenin kalınlığı yaklaşık 3 cm dir. Bu ölçüleriyle, aynı döneme tarilenmekte olan Taş Odalarla da örtüşen özellikler göstermektedir (Dizdar, 2005). Örgü Sistemi/Almaşık Duvar Özelliği Taş Oda yapılarında, almaşıklık özelliğini oluşturan taş ve tuğla malzemenin 2/1 (2 sıra tuğla1 sıra taş), 3/1 (3 sıra tuğla1 sıra taş), derz/ tuğla oranının 1/1 sisteminde ir araya gelmesine karşın, u sayısal ilişki elirli ir düzen ve kararlılık göstermez. Duvar örgüsündeki aynı özelliği Fener Evlerinde de görmek mümkündür (Resim 114). Taşıyıcı Sistem Kagir yapım şartlarının gereği, zemin kat ve üst kat arasında taşıyıcı sistem olarak farklılaşma görülmemektedir. İki katlı Taş Odalarda taşıyıcılık özelliği gösteren kagir duvarların zemin katlarda daa kalın ve yaklaşık 80 115 cm olduğu, üst katlarda ise kalınlıkların 75100 cm arasında değiştiği saptanmıştır. Tek katlı örneklerde u ölçü 65 ile 104 cm arasındadır. Taşıyıcı duvar sistemi içinde aşap atıllı içir örneğe rastlanmazken, emen emen er yapıda tekrarlanan demirin strüktürel amaçlı kullanımı; Taş Oda iç mekanında sütunları iririne ve yapıya ağlayan çift yöndeki kare kesitli gergi demirleri içiminde şekillenirken, Fener Evleri nde de tekrarlanan u uygulama çift yönde kullanılmış gergi demirleri olarak devamlılık göstermektedir. Demir eleman genellikle kullanım özelliği açısından, duvar içinde ağlayıcı görevindedir. Demir strüktür, yapıyı tek yönde veya iki yönde yatay areketlere karşı ağlamak amacıyla, dıştan mesnetleme özelliğindedir. Düşey taşıyıcı niteliğinde olan sütunlarda ise genellikle dairesel kesit uygulanmıştır. Yüksek kaide kullanımının görülmediği sütunlar; yekpare
O 473 gövde ve sütun aşlığından oluşmaktadır. Sütunlar arasındaki ağlantıyı sağlayan kemerler, strüktürel amaçlı olup tonoz örtüden gelen yükleri yatay yönde taşıyarak duvarlara veya zemine iletme amacındadır. Bu kemerler aynı zamanda, seki altı ve seki üstü irimlerinin tonoz döşemelerini ayırarak mekânsal algılanmayı vurgulamaktadır (Şekil 34). Macarlar Yokuşu'nda Bulunan Kagir Yap, Balat Fodlac Sokak'da Bulunan Kagir Alişan Sokak'da Bulunan Kagir Yap, Yap, Fati Kumkap Kat Adedi Uygulanan Uygulama Tek katl İki katl 6 % 100 Mekan Say s Uygulanan Uygulama Tek mekanl Çok mekanl 5 1 % 83 % 17 Oturma Alan Uygulanan Uyglama Alan 100 m2'den üyük Alan 4080 m2 aras nda 1 5 % 17 % 83 Mekan Örtüsü Uygulanan Uyglama Sveti Stefan Bulgar Kilisesi G.doğusunda Bulunan "A" Kagir Yap s, Fener Sveti Stefan Bulgar Kilisesi G.doğusunda Bulunan "B" Kagir Yap s, Fener Ioannes Prodromos Metokion K. G.doğusunda Bulunan Kagir Yap, Balat Ana mekan örtüsü aynal tonoz Ana mekan örtüsü eşik tonoz 3 3 % 50 % 50 Mekan Ögeleri Uygulanan Uyglama Seki alt / Seki üstü düzeni 3 % 50 Ocak 2 % 33 iş 5 % 83 Dolap iş ve Dolap 1 % 17 (1) otlar 1. Yap da çal şma yap lamad ğ ndan enzer örnekler doğrultusunda çizilmiştir. 0 5m Şekil 4: Fener Evlerinin Şekil plan 4 kurgusu ve cepe özellikleri Tuğlanın cepelerde süsleme amaçlı ulunmaması, işlevsel gereklilik anlamında taşla irlikte atıl veya kemer olarak kullanımı, karakteristik ir özellik oluşturmaktadır (Dizdar, 2005). Döşeme ve Tavan İncelenen tüm yapılarda yatay taşıyıcı elemanlardan iri olan döşemeler, yükleri yatay olarak aktarırken, pencere ve kapı üst lentosunda görülen kemer kullanımı da dekoratif özellik taşımakla irlikte üstteki yükü yatay olarak yan elemanlara aktaran yardımcı ir görev üstlenmektedir.
474 Yapılarda döşeme malzemesi olarak, tuğla ve orasan arcı, mekan örtüsü olarak ise tasarım kurgusuna göre değişkenlik gösteren, aynalı tonoz ve eşik tonoz uygulanması görülmektedir. Fener Evleri yapılarında ayırt edici özellik olarak tanımlanan konsollar, çalışma kapsamındaki örneklerin 2 sinde mevcuttur. Her zaman ön cepede konumlanan özel profilli taş konsollar, yapı üzerinde üçgen çıkma veya paralel çıkma niteliğinde olup mekanı genişletmekten çok, yapıya areket kazandırma niteliğindedir (Dizdar, 2005). Örtü Sistemi Mekan örtüsünün gerçekleştirilmesindeki yöntem farklılıkları, yapının strüktürel kurgusuna ve mekan tanımlamasına göre değişim göstermektedir. Aynı plan kurgusuna saip örneklerde aynı örtü sistemi uygulanarak; dikdörtgen ve kare mekanlarda eşik tonoz ya da aynalı tonoz kullanımı genellik kazanmıştır. Çatı örtüsünde ise, tonoz döşeme üstünde kiremit ile kaplı kırma çatı ulunduğu görülmektedir. Çatı örtüsünün kirpi saçak üzerinde yükseltilmiş ir parapet ile gizlenmesi ise, cepe kurgusunun değişmez niteliği durumundadır (Dizdar, 2005; Şekil 34). Kapılar Taş Odaların giriş kapılarında ilk göze çarpan özellik, yarım daire veya asık kemer uygulamasıdır. Kapı açıklıklarını geçmede kullanılan kemerler strüktürel amaçlı olup, kalınlıkları duvar kalınlığına eşittir. Dış kapı oşluklarının mimari içimlenmesinde genellikle yanlarda mermer veya taş söve, altta eşik görülür. Demir doğramalı olan u kapılarda genişlik/yükseklik oranı, ağımsız Taş Odalarda yaklaşık 2/3 olurken, eklenti nitelikli ve set altı Taş Odalarında u oranın 1/2 ye yakın olması, tasarım kurgusunda m2 ye ağlı olarak daa üyük açıklığa itiyaç duyulaileceğini düşündürmektedir. Fener Evlerinde de devam eden u özelliğe göre; giriş kapıları, yanlarda taş söve altta taş eşikle çevrilidir. Demir doğramalı olan u kapılarda genellikle genişlik/yükseklik oranı yaklaşık 1/2 dir Dış cepede kemer örgüsünün görünür alde ulunması, cepe özelliği aline gelmiştir (Dizdar, 2005; Şekil 5).
475 Macarlar Yokuşu'nda Bulunan Kagir Yap, Balat Fodlac Sokak'da Bulunan Kagir Yap, Fati Alişan Sokak'da Bulunan Kagir Yap, Kumkap 0.52 0.50 2 /4 /2 K1 /= 1/1.52 = 0.65 (1) K1 /= 1/1.50 = 0.66 K2 /= 1/2 = 0.50 Sveti Stefan Bulgar Kilisesi G.doğusunda Bulunan "A" Kagir Yap s, Fener Sveti Stefan Bulgar Kilisesi G.doğusunda Bulunan " B" Kagir Yap s, Fener İoannes Prodromos Metokion K. G.doğusunda Bulunan Kagir Yap, Balat 0.17 /3 0.17 /3 K2 /= 1/2.17 = 0.46 (2) K2 /= 1/2.17 = 0.46 (2) K2 /= 1/2 = 0.50 otlar 0 1m 1. Zemin katta kap olduğu düşünülen oşluk 2. Yap ya ait giriş kap s günümüzde mevcut olmad ğ ndan enzer örnekler doğrultusunda çizilmiştir. Şekil 5 0.75 /2 2 2 /2 0.64 /2 0.44 0.60 /9 BAĞIMSIZ TAŞ ODALAR Şeit Ali Paşa Konağ Taş Odas, Eminönü Hüsrev Paşa Yal s Taş Odas, Emirgan Memdu Paşa Köşkü Taş Odas, Kuruçeşme 0 1m K1 /= 1/1.64 = 0.60 K1 /= 1/1.44 = 0.69 K1 /= 1/1.60 = 0.62 EKLETİ İTEL.TAŞ ODA. SET ALTI TAŞ ODALARI Şair ai Evi Taş Odas, Üsküdar Y lanl Yal Selaml k Bölümü Taş Odas, Beek Rag p Paşa Yal s Taş Odas, Sar yer 0 1m 0 1m /= 1/2 = 0.50 /= 1/2 = 0.50 K1 /= 1/1.75 = 0.57 K (1) K (2) otlar 0 1m 1. Mevcut kap n n kemer ölçüsü restorasyon uygulamas na göre çizilmiştir. 2. Günümüzde y k nt durumunda ulunduğundan enzer örnekler doğrultusunda çizilmiştir. Şekil 5: Fener Evleri ve Taş Odalara ait giriş kapıları özellikleri Şekil 5
476 Pencereler Taş Odalarda mekan kurgusunda tanımlanan işlevsel özellikler paralelinde, zemin katın depolama ve servis amaçlı ikincil mekanlara ayrılmış olduğu kaulüne dayanarak, u kattaki pencerelerin oyut ve sayısında üst kata oranla ir azalma görüleceği düşünülmesine karşın, öyle ir uygulamaya rastlanmamıştır. Bunun ir nedeni, saklama amaçlı tasarlanmış olan Taş Odaların pencerelerinde kullanılmış olan demir kapaklar, diğer ir nedeni, Taş Oda yapısı veya mekanının sokakla doğrudan ilişkili ulunmaması ve ana yapıya ait açe sınırları içinde konumlanmış olmasındandır. Pencere oşluklarını oluşturan lentolu ve afifletme kemerli açıklıklarda, kemer içimleri çeşitlilik göstermekte olup, düz, asık, sivri ve yarım daire olmak üzere dört ayrı türdendir. Cepedeki dikdörtgen açıklık, üstte iki merkezli sivri kemer veya tek merkezli yarım daire kemer ile tamamlanmaktadır. İç mekanda ise, yarım daire kemer kullanımı genellik kazanmaktadır. Kemer içimlenmesindeki değişimler pencere oşluklarının oyutlarında da gözlenmektedir. Ana mekan pencere oranlarının, ağımsız Taş Oda yapılarında yaklaşık 1/2, eklenti nitelikli ve set altı Taş Odalarında ise 2/3 olması pencere oyutunun mekan oyutu ile orantılı olaileceğini düşündürmektedir. Kemer içimlenmesinde genel özellik aline gelen yarım daire ve iki merkezli sivri kemer uygulamalarında, kemer aynasının dolu olduğu ve tuğla malzemenin kullanıldığı, örgü sisteminde tuğlanın tam oyutuyla örgüye girdiği gözlenmektedir. Parmaklık ve kapak uygulaması ise özgün örneklere göre, taş söveyi ortalayan rozetli demir parmaklık ve içte söveye dayanan milli demir kapak türündedir. Fener Evlerinde zemin katın ikincil mekanlara ayrılmış olduğu kaul doğrultusunda, alt kat pencere oranlarının üst kata göre farklılık gösterdiği görülmektedir. Yapıların cepelerinde görülen duvar örgüsü değişimine uygun olarak, pencere düzenlemesinde de, ön cepede daa özenli ve simetrik ir düzenlenmeye gidilmiş, aynı zamanda katlar arasındaki farklılık pencere oyutları ile de vurgulanmıştır. Bu oran üst katta yaklaşık 1/2 ile 3/5 arasında olurken, zemin katta küçüldüğü ve 5/7 oranına yakın olduğu gözlenmektedir (Dizdar, 2005; Şekil 6).
477 Macarlar Yokuşu'nda Bulunan Kagir Yap, Balat Fodlac Sokak'da Bulunan Kagir Yap, Fati Alişan Sokak'da Bulunan Kagir Yap, Kumkap Arazinin Topografik Durumu Uygulanan Uyglama Düz 4 % 66 Setli 2 % 33 Ana Yol ile İlişkisi Uygulanan Uyglama Doğrudan ağlant l Bağlant s z 5 1 % 83 % 16 0 60m 0 60m 0 40m Ana Yap ile İlişkisi Uygulanan Uyglama 133 m2 42 m2 56 m2 Ana yap ile doğrudan ağlant l Ana yap ile ağlant s z Sveti Stefan Bulgar Kilisesi G.doğusunda Bulunan "A" Kagir Yap s, Fener Sveti Stefan Bulgar Kilisesi G.doğusunda Bulunan "B" Kagir Yap s, Fener Ioannes Prodromos Metokion K. G.doğusunda Bulunan kagir Yap, Balat Kütlesel Büyüklük 6 % 100 Uygulanan Uyglama Ana yap n n % 10 dan üyük Ana yap n n % 10 dan küçük 6 % 100 0 60m 0 60m 0 60m 48 m2 48 m2 80 m2 Fener Evi Ana Yap Ana Yol otlar F2, F3, F4, F5, F6 yap lar n n ana yap lar ile ilgili veriye ulaş lamam şt r. F1 yap s n n mekan kurgusu özellikleri nedeniyle konut amaçl tasarland ğ düşünülmektedir. Şekil 6 Macarlar Yokuşu'nda Bulunan Kagir Fodlac Sokak'da Bulunan Kagir Yap, Balat Yap, Fati Alişan Sokak'da Bulunan Kagir Yap, Kumkap P2 /= 1/1.57 = 0.63 (1) P1 /= 1/1.71 = 0.58 (2) P2 /= 1/1.42 = 0.70 (1) Sveti Stefan Bulgar Kilisesi G.doğusunda Bulunan "A" Kagir Yap s, Fener Sveti Stefan Bulgar Kilisesi G.doğusunda Bulunan "B" Kagir Yap s, Fener İoannes Prodromos Metokion K. G.doğusunda Bulunan Kagir Yap, Balat 0.44 0.60 0.57 0.71 0.42 P3 P1 P2 /= 1/1.98 = 0.50 /= 1/1.44 = 0.69 (3) /= 1/1.60 = 0.62 otlar 1. Günümüzde demir parmakl klar mecvut değildir. 2. Kemer örgüsü s val d r. 3. Zemin kat penceresi 0 1m Şekil 6: Fener Evleri ve Taş Odalara ait pencere özellikleri Şekil 6
478 Cepe Biçimlenmesi ve Üslup Özellikleri Taş Odaların cepe düzenlemelerinde öncelikle gözlemlenen, pencere gruplarının yatay ve düşey aksta ir ütünlük oluşturduğudur. Aynı zamanda yatay doğrultular duvar örgü kompozisyonu/taş ve aralarındaki tuğla sıraları ile oluşturulurken, u etki pencere ve pencere kemerlerinin içimlendirdiği düşey çizgilerle dengelenmeye çalışılmıştır. Taş Odalar, saip oldukları ikincil işlev nedeniyle, anıtsal nitelikler taşımamaktadır. Aynı etkinin devamı olarak, giriş cepesini vurgulayıcı özellikler görülmez. Cepe mimarisindeki aşlıca ezeme ögesi, pencere ve kapılarda tekrarlanan em taşıyıcı em de dekoratif özellik taşıyan kemerlerdir. Bunun dışında, vazgeçilmez ir ezeme elemanı ulunmamaktadır. 18. yüzyılın sonundan itiaren kagir yapılarda tipik cepe özelliklerinden iri olarak kaul edilen gösterişli taş konsollara ise, incelenen Taş Odaların iç irinde rastlanmamıştır. Konut mimarisinde maremiyet olgusu etkisiyle içimlenen dışa kapalı zemin kat ile üst katta çıkmalarla dışa açılma ve manzaraya yönelme gii özellikler, u yapılara özgü karakteristiklerden değildir. Geleneksel konutlarda pencere düzeni, ait oldukları mekanın oyutları, işlevi, statüsü gii etkenlere ağlı olarak elirlenmektedir. Bu özellik Taş Odalarda da tekrarlanmış, cepelerdeki pencere düzeni yapının önemine ve oyutuna göre farklılıklar göstermiştir. Zemin katlarda, arazi konumundan dolayı sağır yüzeylerin egemen olup pencerelerin kimi zaman asit irer delik olarak düzenlenmiş örneklerine rastlanaildiği gii, üst kat pencereleri ile aynı oyutlara saip pencerelerin tekrarlandığı da görülmektedir. Üslup özelliği açısından ezemeden uzak, oldukça yalın görünümlü olan Taş Oda cepelerinde, erken tarili örneklerde iç ir ezeme elemanına rastlanmazken, Batılılaşma etkilerinin yoğunlaştığı 19. yy. sonunda arok ve ampir özellikli ezemelerin kullanıldığı görülmektedir. Bezeme elemanları ve seçilen duvar örgü sisteminin sadece ön cepede değil, yapının diğer cepelerinde de uygulanmış olması, kendi aşlarına anlamsal ütünlük içerdiğini göstermektedir (Dizdar, 2005; Resim 18).
479 Resim 1 Resim 2 Resim 3 Resim 4 Resim 5 Resim 6 Resim 7 Resim 8 TAŞ ODALAR Resim 1 Şeit Ali Paşa Konağı Taş Odası Resim 2 Hüsrev Paşa Yalısı Taş Odası Resim 3 Memdu Paşa Yalısı Taş Odası Resim 4 Arnavutköy de Taş Oda Resim 5 Cağaloğlu nda Taş Oda Resim 6 Şair ai Evi Taş Odası Resim 7 Edip Efendi Yalısı Taş Odası Resim 8 Yılanlı Yalı Selamlık Taş Odası Fener Evleri adını alan yapıların tümünde ise ön cepenin vurgulanması ve ezeme elemanlarının ön cepede kullanılmış olması genel özellik 12 oluşturmaktadır. Yan ve arka cepeler, aynı malzeme ve oşluk oranının
480 tekrarlanmadığı gösterişsiz ve ikincil derecede önem taşıyan cepeler konumundadır. Zeminden çatıya kadar olan yapısal değerlendirmede, zemin katların mümkün olduğu kadar dışa kapalı olduğu gözlenmektedir. Zemin kat ile irinci kat ayırımı gösterişli taş konsollarla elirgin ale gelirken, konsol ulunmayan yapılarda taş silme kullanıldığı görülmektedir. Konsollu çıkma ve silmelerde malzeme olarak özel profilli taş eleman kullanılmıştır. Üst katta görülen özel profilli taş konsollar, genellikle cepe oluşturma endişesi ile uygulanmış, cepe oyunlarının yanı sıra gösterişli ir görünüm elde edilmesini de sağlamıştır. (Dizdar, 2005; Resim 914). Resim 9 Resim 10 Resim 11 Resim 12 Resim 13 Resim 14 FEER EVLERİ Resim 9 Macarlar Yokuşu nda Kagir Yapı Resim 10 Fodlacı Sokak ta Kagir Yapı Resim 11 Alişan Sokak ta Kagir Yapı Resim 12 Sveti Stefan Bulgar Kilisesi nin Güneydoğusunda A Kagir Yapısı Resim 13 Sveti Stefan Bulgar Kilisesi nin Güneydoğusunda B Kagir Yapısı Resim 14 Balatkapı Ioannes Prodromos Metokion Kilisesi Güneydoğusunda Kagir Yapı Kagir Yapı, Resim 15 Edip Efendi Yalısı Taş Odası Resim 16 Yılanlı Yalı Selamlık Taş Odası
481 Cepe düzeni olarak, üst kat pencere oranlarının zemin kata göre üyüdüğü, demir kapak ve parmaklıkların üst katlarda da tekrarlanması ile görsel ütünlük sağlandığı görülmektedir. Plan şemasında akim olan simetrik etki, taş konsollarla vurgulanan ve çıkmalı tasarlanan ön cepelerde de devam etmiş, orta aksın vurgulanarak önem kazanması sağlanmıştır Genel Değerlendirme Fener Evleri ile Taş Odaların, mimari içimlenmeler açısından enzerlikler taşımalarına karşın, aynı işlevsel özelliği gösteren yapılar oldukları akkında yapılacak ir yorum çeşitli kuşkular içerecektir. Fener Evleri, mimari özellik olarak Taş Odalar ile uyum göstermelerine karşın, içimlenmelerinde, sosyokültürel gelişimlerin yaşandığı dönemin, karmaşık ve siyasal olaylarının irlikteliği etken olmuştur. Özel ve kamusallık olgularının yerleşmeye aşladığı 18. yüzyılın aşlarında, Haliç surları dışında konumlanan Fener Evleri, Mora, Taşoz, Samatros ve İzmir den gelen soylu Rumların yerleştikleri Fener semtinde şekillenen yapılar olmuştur. Büyük ailelerden olan, er irinde zenginlik ve akraalık nedeniyle soyluluk unvanları ulunan Rumlar, ir yandan mümkün olduğu kadar zenginliklerini göstermeye çalışırken, öte yandan Osmanlı toplumu içinde azınlık durumunda olmaları, Müslüman kitlesi içinde ir anlamda kayolmuş durumda ulunmaları nedeniyle fiziksel ve psikolojik güvene itiyaç duymuşlardır. Fener Evinde etnik kökenden kaynaklanan toplumsal uzursuzluklar paralelinde güvenliğe gereksinim duyulan, ir mekanlaşmanın önem kazandığı görülmektedir. Mimari özellik olarak korunaklı ve sağlam kagir yapılar olan Taş Odaların şekillenmesi ise, yeni mekan tanımlamaları yerine, İlk Çağ dan eri var olan depoamar yapılarının işlevselmimari özelliklerinin, yeni eğilim ve arayışlara göre düzenlenmesi ile oluşmuştur. Yapıları meydana getiren öğeler, plan ve mekan anlayışında ayırt edici olmaktan çok tanımlayıcı özelliklerin devamı olarak yorumlanmalıdır. Taş Oda ve Fener Evleri nin içimlenmesindeki ana etken; özel alan kavramının kişiler arasında gelişmesi ve u düşüncenin eraerinde getirdiği mülkiyetgizlilik endişeleri olurken, davranışlara yansıması; lüks tüketime artan düşkünlük ve u alışkanlıkların dışa vurumu olarak şekillenmiştir. Bu ağlamda, mekansal ögelerin farklı yapı türlerinde tekrarlanması aynı işlevsel özellikleri sürdürdüklerinin de ir kanıtı olarak kaul edilemez. Osmanlı İmparatorluğu nda yönetim sisteminin tek merkezli olmasına karşın, farklı kültürlerin ir arada ulunduğu kozmopolit ir özellik taşıması,
482 İmparatorluk altında irleşen etnik gruplanmalara ait yapılarda, gerek mimari, gerek estetik unsurlar söz konusu olduğunda, farklılık gösteren kültürlerin, farklı etkiler ortaya koyduğu/koyacağı kesindir. Buna karşın işlevsel ve kültürel farklılıkların fiziksel içimlenişinde, Taş Oda ve Fener Evleri örneğinde olduğu gii yapıların mevcut örneklerden etkilenmemesi olanaksızdır (Dizdar, 2005). KAYAKÇA Adülaziz Bey, (2000), Osmanlı Adet, Merasim ve Tairleri, Haz.: K. Arısan ve D. Arısan Günay, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tari Vakfı Yurt Yayınları: 20, İstanul. Akın,., (1993), Balat, Dünden Bugüne İstanul Ansiklopedisi, Kültür BakanlığıTari Vakfı Yayını, İstanul, 2: 212218. Akın,., (1993), Fener, Dünden Bugüne İstanul Ansiklopedisi, Kültür BakanlığıTari Vakfı Yayını, İstanul, 3: 279281. Alatur, Ç., (1992), Taş Oda, Arredamento Dekorasyon, 39: 5063. Arseven, C. E., (1989), Eski İstanul, Çelik Gülersoy Vakfı, İstanul. Batur, A., (1970), Almaşık Duvar ve Osmanlı Almaşık Duvarı Üzerine Genellemeler, Anadolu Sanatı Araştırmaları: 2, İstanul, 135227. Belge, M., (1997), Boğaziçi nde Yalılar, İnsanlar, İletişim Yayınları, İstanul. Bellaire, M., (1972), Mazen İslam Ansiklopedisi, İstanul, Milli Eğitim Basımevi, 7: 189194. Bozkurt, G., (1989), Gayrımüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (18391914), Türk Tari Kurumu Yayınları VII/107, Ankara. Cerasi, M., (1999), 18.Yüzyıl Osmanlı Kenti, Cogito, Yapı Kredi Yayınları, İstanul, 19: 200215. Cerasi, M., (1999), Osmanlı Kenti, Osmanlı İmparatorluğu nda 18. ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi, Çeviren: A.Ataöv, Yapı Kredi Yayını, Toplumsal Tari Araştırmaları: 2, İstanul. Deleon, J., (1999), Balat ve Çevresi (İstanul un Feti ve Haliç Çevresi), Remzi Yayınevi, İstanul. Derleme (1977), Fenerliler, İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanul, 4: 547550. Dizdar, S.İ., (2005), Osmanlı Sivil Mimarlığında İstanul daki Taş Odalar ve Fener Evleri, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanul. Eldem, S.H., (1973), Türk Baçeleri, Kültür Bakanlığı Yayını, Türk Sanat Eserleri: I, İstanul. Eldem, S.H., (1986), Türk Evi Osmanlı Dönemi II, İstanul, Türkiye Anıt ve Çevre Değerlerini Koruma Vakfı, İstanul. Eldem, S.H., (1993), Boğaziçi Yalıları III, Vei Koç Vakfı Yayını, İstanul. Faroqi, S., (1998), Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, Çeviren: E. Kılıç, Tari Vakfı Yurt Yayınları: 48, İstanul. Gurlitt, C., (1999), İstanul un Mimari Sanatı, Çeviren: R. Kızıltan, Enformasyon ve Dökümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara.
483 Kuan, D., (1996), İstanul Bir Kent Tarii, Çev.: Z. Rona, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tari Vakfı, İstanul. Küçükerman, Ö., (1996), Kendi Mekanının Arayışı İçinde Türk Evi, Türkiye Turing ve Otomoil Kurumu Yayını, İstanul. Sakaoğlu,., (1994), Fenerliler, Dünden Bugüne İstanul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı ve Tari Vakfı Ortak Yayını, İstanul, 3: 288289. Şesuvaroğlu, H., (a), İstanul Baçeleri, Asırlar Boyunca İstanul, 169170. Sözen, M. ve Eruzun, C., (1992), Anadolu da Ev ve İnsan, Creative Yayıncılık ve Tanıtım Ltd., Yayın Yeri yok.
484