16 Dışişleri Bakanı Davutoğlu nun ziyareti büyük ölçüde Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi nin çalışmalarına işlerlik kazandırmak amacıyla gerçekleştirilmiştir. İnceleme Yrd. Doç. Dr. Serhat ERKMEN ORSAM Ortadoğu Danışmanı Ahi Evran Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü serhaterkmen@orsam.org.tr DIŞİŞLERİ BAKANI AHMET DAVUTOĞLU NUN BAĞDAT ZİYARETİ IŞIĞINDA TÜRKİYE-IRAK İLİŞKİLERİ Turkey-Iraq Relations in the Light of Foreign Minister Ahmet Davutoglu s Visit to Baghdad Abstract Issues arising due to Iraq s particular situation are leaving Turkey in a tight spot. In contrast to the widespread manner in the Middle East, a constructive solution is sought. Therefore, the Turkish-Iraqi relations are representing one of the most interesting relation styles in the Middle East. Particularly the period started in early 2008 is generating a new wave in relations. Number of mutual top-level visits has increased significantly. These developments make it worth to examine the relations between the two states. This paper is studying on which routes the relations are carried out and what the main mechanism is. In this frame, the course of developments and visits which are expected to take place in the near future will be analyzed.
17 Irak taki tüm siyasi gruplarla ilişki kuran Türkiye, bu kapasiteye sahip tek ülke konumundadır. Sünni gruplardan Muktada Sadr a kadar geniş bir yelpazedeki Iraklılarla Türkiye arasındaki ilişkiler Türkiye nin Irak taki siyasal sürece olumlu ve istikrar yönünde katkı yapma çabasının bir parçasıdır. Irak, 2003 yılından itibaren Türkiye nin en önemli dış politika sorunu haline gelmiştir. İşgalin etkisiyle iç çatışmalara ve siyasi istikrarsızlığa sürüklenen Irak ın geleceği son yıllarda Ortadoğu nun en dikkat çekici konusu olmuştur. Buna ek olarak Türkiye açısından PKK terör örgütünün Irak ın kuzeyinde üslenmesi ve buradan Türkiye ye yönelik terör eylemlerini yürütmesi de Türkiye için önemli bir güvenlik sorunu yaratmaktadır. Ancak, Irak ta yıkılan devlet otoritesinin yeniden inşası ve ülke ekonomisinin dünya ekonomisine entegre olma çabaları Saddam Hüseyin döneminde mümkün olmayan gelişmeleri de ortaya çıkartmaktadır. Bu gelişmelerin başında Irak ın bölge ülkeleriyle iyi ilişkiler kurma çabası gelmektedir. Konuya özellikle Türkiye-Irak ilişkileri perspektifinden bakıldığında son iki yılda ilişkilerin çok önemli bir noktaya geldiği görülebilir. Irak ın özel durumundan kaynaklanan sorunlar Türkiye yi güvenlik açısından zor durumda bırakmasına rağmen sorunun çözümü Ortadoğu da genel olarak görülenin tersine yapıcı yollarla aranmaktadır. Bu nedenle Türkiye-Irak ilişkileri Ortadoğu daki en ilginç ilişki biçimlerinden birini sunmaktadır. Özellikle, 2008 yılı başındaki sınır ötesi operasyonun hemen ardından başlayan dönem, ilişkilerde yeni bir dalga yaratmaktadır. İki ülke arasındaki üst düzey ziyaretlerde önemli bir artış olmuştur. Ayrıca ekonomik ilişkiler gelişmektedir. Tüm bu gelişmeler iki ülke ilişkilerini incelemeyi anlamlı kılmaktadır. Bununla birlikte dergimizin daha önceki sayılarında ilişkinin kökenleri ve Ortadoğu siyaseti içindeki yeri değerlendirildiği için bu çalışmada ilişkinin hangi hatlarda yürüdüğü ve mekanizmasının ne olduğu üzerinde durulacaktır. Bu çerçevede önümüzdeki aylarda gerçekleşmesi beklenen ziyaretlerin ve gelişmelerin gidişatına ilişkin analiz yapılmaya çalışılacaktır. Türkiye-Irak İlişkileri ve Irak ın Türkiye İçin Önemi Saddam Hüseyin in devrilmesi ve yeni bir rejimin işbaşına gelmesinden itibaren tüm dünyanın gözü Irak a çevrilmiştir. Irak ın yeni durumu Türkiye yi de çok yakından ilgilendirmektedir. Hatta, Irak ın Türkiye nin en önemli dış politika meselelerinden birisi haline geldiği söylenebilir. Bu önemin neden kaynaklandığı konusunda özetle şu hususların altı çizilebilir: Irak, Ortadoğu daki olası jeopolitik ve bölgesel değişimlerin anahtarı konumundadır. Irak ın parçalanması ya da bölgede sorun yaratan bir ülke haline gelmesi Ortadoğu yu yeni gerginliklere ve çatışmalara sürükleyebilir. Özellikle, iki ya da daha fazla parçaya ayrılması Birinci Dünya Savaşı sonrası temelleri atılan ve Soğuk Savaş sırasında şekillenen bilinen Ortadoğu dengelerinin sonunu getirecektir. Değişimin yumuşak olmayacağı, büyük olasılıkla yeni çatışmalar yaratacağı söylenebilir. Bu nedenle, Irak bölgedeki özgün konumu nedeniyle Türkiye nin Ortadoğu politikasında kilit bir yer tutmaktadır. İkinci neden Türkiye nin bölgesel bir güç olarak tarihi ve stratejik sorumluluklarının olmasıdır. Tüm dünyada bölgesel işbirliğinin arttığı bir dönemde Ortadoğu her geçen gün işbirliğinden uzaklaşmaktadır. Kutuplaşmalar ve adı konulmamış bloklaşmalar hala en belirleyici bölge dinamiklerindendir. Türkiye açısından Irak ile kurulacak iyi ilişkiler bölgede model olabilecek bir işbirliği potansiyeli açısından önemlidir. Irak ile Türkiye arasında kurulabilecek işbirliği sadece Türkiye nin diğer bölge ülkeleriyle olan ilişkileri için değil bölge ülkelerinin birbiriyle olan ilişkileri açısından da örnek teşkil edebilir. Üçüncüsü, Türkiye ye yönelik en ciddi güvenlik tehdidi olan PKK terör örgütünün faaliyetlerinin sona erdirilebilmesi için Irak hükümeti ile işbirliği hayati önem taşımaktadır. Irak ın kuzeyinde üslenen
18 İlişkilerin gelişmesinde fark yaratan nokta Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi nin oluşturulmasıdır. PKK; coğrafyanın, Irak ın özgün durumunun ve bölge dinamiklerinin etkisiyle kendine bir korunma alanı bulmaktadır. PKK ile mücadelenin sınır ötesi boyutları açısından Irak hükümetiyle işbirliği büyük önem taşımaktadır. Son olarak dünyanın en önemli petrol ve doğalgaz ülkelerinden birisi olan Irak hem Türkiye nin enerji ihtiyaçlarının karşılanması hem de enerji nakil hatlarına sayesinde jeostratejik öneminin artması açısından önemli bir ülkedir. Türkiye-Irak ilişkilerinin yukarıdaki dört madde çerçevesinde ele alınması 2003 ten sonra Türkiye nin Irak politikasını şu genel yaklaşımlar etrafında şekillenmesini sağlamıştır: Irak ta siyasi istikrarın, güvenliğin ve toplumsal refahın sağlanması; Türkiye ye Irak tan yönelen terör eylemlerinin engellenmesi ve Irak la iyi komşuluk ilişkilerinin geliştirilmesi. Bu yaklaşımların Türk dış politikasındaki somut hali ise Irak ın toprak bütünlüğünün korunması, Türkmenlerin siyasal ve soysal durumunun iyileştirilmesi, Kerkük te hakkaniyete dayalı kalıcı bir istikrarın sağlanması, PKK terör örgütünün Irak taki varlığının sona erdirilmesi, Irak taki enerji kaynaklarının uluslararası pazarlara ulaştırılması ve Türkiye nin Irak taki petrol çalışmalarının geliştirilmesi olmuştur.
19 Kısa vadede Irak gazının Nabucco ya destek vermesi güçtür. Ancak, orta vadede Irak ın Nabucco nun en önemli unsurlarından birisi haline gelmesi mümkün olabilir. Bu durum Türkiye-Irak ilişkilerinde yeni bir stratejik boyut kazandırabilir. İlişkilerin Yürümesini Sağlayan Mekanizmalar ve Dışişleri Bakanı Davutoğlu nun Ziyareti Türkiye ile Irak arasındaki ilişkiler iki ülke açısından da önemli olmasına rağmen ilişkinin iyileştirilmesine ivme kazandırılması 2007 yılının ortalarında başlamıştır. İlişkilerin gelişmesinde asıl fark yaratan nokta ise 2008 yılının Temmuz ayında Türkiye ile Irak arasında Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi nin oluşturulmasıdır. Dışişleri Bakanı Davutoğlu nun ziyareti de büyük ölçüde bu Konsey in çalışmalarına işlerlik kazandırmak ve Başbakan Erdoğan ın ziyareti öncesinde gerekli çalışmaları yürütmek amacıyla gerçekleşmiştir. Dışişleri Bakanı Davutoğlu nun ziyaretinin dört ana eksende gelişme sağlama amacını taşıdığı söylenebilir. Bu eksenlerden birincisi PKK terör örgütüyle mücadele kapsamında işlerlik kazandırılmaya ve somut sonuçlar üretilmeye çalışılan Üçlü Mekanizma dır. İkinci eksen, Türkiye ile Irak arasındaki ekonomik ilişkilerin güçlendirilmesi ve bu çerçevede enerji konusundaki işbirliğinin geliştirilmesidir. Ziyaretin üçüncü boyutu Irak taki siyasi gelişmelere ilişkindir. Dördüncü eksen ise Ortadoğu da yeni bir ilişki modelinin tesis edilmesidir. Bu model, iki ülke arasındaki potansiyel sorunları ilişkinin gelişmesinin önünde bir engel olarak ele almaktan ziyade işbirliğine ve çeşitli alanlarda entegrasyona yapılan vurgu yoluyla stratejik bir ilişki biçiminin oluşturulmasıdır. Ziyaretin Ana Konularını Oluşturan Maddeler ve Mekanizmalar Ziyaretin ana konusunu ve Türkiye-Irak ilişkilerindeki gündemi Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi çerçevesindeki çalışmalar oluşturmuştur. Bu noktada Konsey in yapısı hakkında bazı bilgilerin aktarılması yararlı olabilir. Konseyi oluşturan ilk adım iki ülke başbakanları arasında 7 Ağustos 2007 de imzalanan mutabakat muhtırası olmuştur. Asıl olarak terörle mücadeleye vurgu yapan muhtıra, o dönemde henüz somut adımların üretilememiş olduğunu gösterse de sonraki gelişmeler için temel teşkil etmiştir. Aynı tarihlerde enerji alanında işbirliğini içeren bir muhtıra daha imzalanmıştır. Enerji alanındaki işbirliği elektrik iletim kapasitesinin artırılması, iki ülkede birer termik santral kurulması ve Irak doğalgazının Türkiye üzerinden Avrupa ya taşınması başlıklarını içermekteydi. Asıl muhtıra ise PKK nın faaliyetlerinin tecrit edilmesi ve varlığına son verilmesini amaçlıyordu. Bu çerçevede içişleri bakanları arasında işbirliğine ilişkin çalışmaların yürütüleceği bildirilmiştir. Son olarak bu dönemde belirtilen diğer bir önemli nokta Türkiye nin Basra Konsolosluğu nun açılmasıydı. Bu mutabakat metninin bazı boyutları hayata geçmesine rağmen asıl olarak sonuç vermeye başlaması Türkiye nin Irak ın kuzeyinde PKK ya karşı yürüttüğü sınır ötesi operasyondan sonra Irak Devlet Başkanı Celal Talabani nin Ankara ya gelişiyle olmuştur. Operasyon sonrası yeni bir aşamaya giren Türkiye-Irak ilişkilerinde 7-8 Mart 2008 tarihlerinde Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi kurulması kararlaştırılmıştır. Konsey, 10 Ağustos 2008 de iki ülkenin başbakanları tarafından imzalanan bir belgeyle hayata geçirilmiştir. Bu konuda geliştirilen mekanizma şöyle işlemektedir. Konsey e iki ülkenin başbakanları başkanlık ederken, eşgüdüm ve gündem belirleme çabaları dışişleri bakanları tarafından yürütülecektir. Ticaret, yatırım, güvenlik ve su kaynaklarından sorumlu bakanlar da konseyin üyesidir. Yılda en az bir kez başbakan, üç kez de bakan düzeyinde toplanması planlanan Konsey in çalışma alanları ise şöyle belirlenmiş-
20 tir: Irak ın toprak bütünlüğü, terörizmle mücadele, öğrenciler ve kamu görevlileri arasında değişim programı uygulanması, turizmin geliştirilmesi, serbest ticaret antlaşması imzalanması, su kaynakları ve ziraat alanındaki işbirliği, Irak gazının dünya pazarlarına ulaştırılması, askeri çerçeve antlaşmasının tamamlanması, Irak ordusunun eğitimi ve iki ülke arasında terörle mücadele antlaşmasını imzalanması. 1 Bu alanların bazılarında sonuç alınmış olup kalan kısmında süreç devam etmektedir. Örneğin ilk mutabakat metninin parçası olan Türkiye nin Basra Konsolosluğu faaliyete geçmiş, iki ülke içişleri bakanları arasında toplantılar başlamış ve Türkiye ile Irak Genelkurmay Başkanlıkları arasında 9 Haziran 2009 da Askerî Alanda Eğitim, Teknik ve Bilimsel İş Birliği Mutabakat Muhtırası imzalanmıştır. 2 Buna karşılık su kaynakları ve su yönetimi konusunda görüş ayrılıkları sürmektedir. Nitekim Dışişleri Bakanı Davutoğlu nun ziyaretinde de gündeme gelen su sorunu Türkiye-Irak ilişkilerinde bazı sıkıntılar yaratma potansiyeline sahiptir. Türkiye-Irak ilişkilerinde son dönemde ön plana çıkan diğer bir mekanizma terörle mücadelede işbirliğidir. PKK terör örgütüyle mücadele için ABD-Türkiye-Irak arasında kurulmuş olan üçlü mekanizma son bir yılda yeniden etkin hala getirilmeye çalışılmaktadır. Bu çerçevede Kasım 2008 de Bağdat ta yapılan toplantıda içişleri bakanları arasındaki ana komitenin yanı sıra komiteye bağlı olarak askeri yetkililerin başkanlık ettiği, dışişleri, içişleri bakanlıkları ile ilgili kurumların temsilcilerin yer aldığı bir alt komite kurulmuştur. Bu alt komitenin görevi PKK ile mücadelede istihbarat paylaşımının ve Irak ın içinde alınacak tedbirlerin koordinasyonunun sağlanmasıdır. Bu nedenle, alt komitede Irak ın kuzeyindeki bölgesel yönetimden de temsilciler bulunmaktadır. İçişleri bakanları düzeyindeki ana komite toplantıları 4 ayda bir yapılırken, alt komite başkanları ayda bir toplanmaktadır. İlk toplantısını 15 Ocak 2009 da Bağdat ta yapan Alt Komite nin faaliyetleri devam etmektedir. Ana komite toplantılarının sonuncusu ise 28 Temmuz 2009 da Ankara da yapılmıştır. Mahmur kampının dağıtılması ve 150 PKK lı teröristin verilmesine ilişkin taleplerin de tartışıldığı toplantıdan kesin bir sonuç çıktığı söylenemez. Ancak, üçlü komitenin faaliyetlerinin yavaş yavaş sonuç vermeye başladığı söylenebilir. Örneğin, Irak ın kuzeyindeki bölgesel meclis için yapılan seçimlere PKK yandaşı partinin katılmasına izin verilmemiş, Irak ın genelindeki PKK büroları kapatılmıştır. Ancak, Türkiye nin Iraklı yetkililerden talep ettiği Terörle Mücadele Anlaşması ndaki değişiklik taleplerinin henüz sonuca bağlanmamış olması daha alınacak çok yol olduğunun göstergesidir. Üçlü komitenin bir sonraki toplantısının 2 Ekim de Bağdat ta yapılacağı açıklanmıştır. 3 Türkiye-Irak ilişkilerinin diğer bir önemli boyutu Irak doğal gazı ve petrolünün çıkarılması, işletilmesi ve dünya pazarlarına ulaştırılmasında işbirliği yapılmasıdır. Neredeyse tek gelir kaynağı petrol ihracatı olan Irak için bu konu hayati önemdedir. Petrol fiyatlarının tüm dünyada yükseldiği dönemde rahatlama yaşayan, ancak buna rağmen savaşın getirdiği yıkım, yıllarca süren ambargolar, altyapı yatırımı yapılmamasının etkileri, ekonominin kötü yönetimi, yolsuzluk ve petrole dayalı ekonomi modelinin yapısal sorunları nedeniyle istediği ekonomik ivmeyi yakalayamayan Irak için Türkiye önemli bir ihraç kapısıdır. Kerkük-Ceyhan hattına ek olarak bir gaz hattı döşenmesi ise mevcut ikili ekonomik ilişkilere yeni bir boyut katabilir. Yüzyılın projesi olarak adlandırılan ve imzalandığı günlerde çok büyük yankı uyandıran Nabucco Projesi ne Irak ın da dâhil olması söz konusu olabilir. Asıl olarak Avrupa nın tek bir kaynağa olan enerji bağımlılığını kırmak için Orta Asya enerji kaynaklarının Batıya ulaştırılması olarak planlanan Nabucco Projesi ne Irak ın desteği önemli tartışmaları beraberinde getirmiştir. Hatta, Nabucco için yapılan törene Irak Başbakanı Maliki nin de katılması ve Irak gazının Nabucco üzerinden dünyaya satılabileceği önerisi başlangıçta büyük bir etki yapmasa da zaman içinde farklı yansımalar yaratmıştır. Irak ın bu projeye dâhil olması konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Bazı görüşlere göre Irak ancak kendine yetecek kadar gaz üretebilmektedir. Ancak; Başbakan Maliki, bazı Avrupalı ve ABD li yetkililer Irak ın gelecekte Nabucco için yılda 15 milyar metreküp gaz sağlayabileceğini ileri sürmektedir. 4 Bu noktadaki sorunların başında Irak ın kuzeyindeki bölge-
21 sel yönetimin petrol yasasının çıkmamasından ve anayasadaki muğlâklıktan yararlanarak kendi bölgesinde enerji çalışmaları yapması ve bunu Bağdat tan bağımsız yürütme arayışı gelmektedir. Görünen o ki; kısa vadede Irak gazının Nabucco ya destek vermesi güçtür. Ancak, orta vadede Irak ın Nabucco nun en önemli unsurlarından birisi haline gelmesi mümkün olabilir. Bu durum Türkiye-Irak ilişkilerinde yeni bir stratejik boyut kazandırabilir. İkili ilişkilerde resmi olarak olmasa bile işleyen son boyut Türkiye ile Irak taki farklı gruplar arasındaki ilişkilerdir. Irak taki tüm siyasi gruplarla ilişki kuran Türkiye, bu kapasiteye sahip tek ülke konumundadır. Sünni gruplardan Muktada Sadr a kadar geniş bir yelpazedeki Iraklılarla Türkiye arasındaki ilişkiler Türkiye nin Irak taki siyasal sürece olumlu ve istikrar yönünde katkı yapma çabasının bir parçasıdır. Son dönemde yoğunlaşan ziyaretler Ankara da adeta bir Iraklı trafiği yaratmıştır. Son bir ay içinde Usame Tıkriti den İbrahim Caferi ye kadar dini, milliyetçi, radikal, ılımlı birçok partinin temsilcisi ya da bazı milletvekilleri ve bakanlar Türkiye yi ziyaret etmiştir. Bu ziyaretler çerçevesinde Ankara da çeşitli temaslarda bulunan Iraklılar üzerinde Türkiye nin yapıcı bir etkisi bulunduğu gözlemlenmektedir. Özellikle, 2010 yılında Irak ta yapılacak genel seçim öncesinde bu ziyaretlerin artması beklenmektedir. Genel seçim bugün Irak ın en önemli siyasi gündemini oluşturmaktadır. Irak ta seçim öncesi etnik ve mezhepsel koalisyonların oluşması seçim sonuçlarını ve sonrasında ülke istikrarını tehlikeye atabilir. Bu nedenle, Türkiye nin bir süredir Irak taki siyasi gruplara istikrarsızlık yaratacak siyasi oluşumlardan uzak durma mesajı verdiği söylenebilir. Önümüzdeki günlerde bu ziyaretlerin sayısının artması sürpriz olmamalıdır. Yukarıdaki dört ayağın bileşkesi olarak yürütülen Türkiye-Irak ilişkileri, Dışişleri Bakanı Davutoğlu nun ziyaretiyle önümüzdeki günlerdeki yeni gelişmelere hazırlanmaktadır. Ekim ayında Bağdat ta toplanacak Üçlü Mekanizma Toplantısı nda yeni bazı gelişmelerin yaşanması beklenmektedir. Ancak bunun da ötesinde Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ın Irak ziyaretinin Ekim ayı içinde yapılması beklenmektedir. Türkiye-Irak ilişkilerine özellikle ekonomik alanda canlılık getirmesi beklenen bu ziyaretin ikili ilişkilerde model yaratma sürecine katkıda bulunması beklenebilir. 1 Türkiye Cumhuriyeti ile Irak Cumhuriyetleri Hükümetleri Arasında Yüksek Düzeyli İşbirliği Konseyi nin Kurulmasına İlişkin Ortak Siyasi Bildirge http://www.mfa.gov.tr/data/dispolitika/bolgeler/ortadogu/irak/ Ortak%20Siyasi%20Bildirge.pdf 2 Genelkurmay Başkanlığı Bilgi Notları 10 Haziran 2009, http://www.tsk.tr/10_arsiv/10_1_basin_yayin_faaliyetleri/10_3_bilgi_notlari/2009/bn_51.html 3 Atalay: Daha somut sonuçlar peşindeyiz NTV 28 Temmuz 2009, http://www.ntvmsnbc.com/id/24986682/ 4 Delphine Strauss ve Ed Crooks Iraq offers half gas needed for Nabucco Financial Tims, 13 Temmuz 2009, http://www.ft.com/cms/s/0/cd846434-6f93-11de-bfc5-00144feabdc0.html?nclick_check=1 ; Iraq To Supply Gas For Nabucco Project, Energy Business Review, 14 Nisan 2009, http://www.energy-business-review.com/ news/iraq_to_supply_gas_for_nabucco_project_090414 ; Missy Ryan, Iraq Says No Gas For Nabucco, May Supply Someday, 12 Temmuz 2009 http://www.arabianbusiness.com/561773-iraq-says-no-gas-for-nabucco-may-supply-someday. DİPNOTLAR