BİLKENT ÜNİVERSİTESİ Müzik ve Sahne Sanatları Fakültesi Teori Kompozisyon Ana Sanat Dalı TONAL ARMONİDE İŞLEVSEL PEDAL TONU Öğ. Gör. Gökçe ALTAY
2 03.10.2011 İlgilinin dikkatine, Bilkent Üniversitesi, Müzik ve Sahne Sanatları Fakültesi, Teori Kompozisyon Ana Sanat Dalı, öğretim görevlisi Gökçe Altay tarafından hazırlanan Tonal Armonide İşlevsel Pedal Tonu adlı eğitim içerikli çalışma, aşağıda adı geçen uzmanlarca onaylanmıştır. Söz konusu çalışma basıma hazırdır. Bilgilerinize saygılarımla, Prof. Ersin ONAY Prof. Muammer SUN Doç. Kağan KORAD Doç. Hande DALKILIÇ Yard. Doç. Dr. Tolga YAYALAR Dr.Onur TÜRKMEN
3 Tarihsel olarak bakıldığında, çoğunlukla org müziğinde, uzayan bas ses olarak görülen pedal tonları, akort sisteminin düzenlenmesi 1 ve tonal sistemin öne çıkmasıyla, kendilerine ait birer armonik işleve sahip olmuşlardır. Öyle ki bu durum, tonal armonideki yabancı ses 2 kavramının ötesinde, genişletilmiş kadans oluşumlarını da destekler bir yapı halini almıştır. Aşağıda yer alan iki örnek, söz konusu iki koşulu işaret etmektedir. Örneklerden ilki erken 17. yüzyıla ait bir org eserinden alınmıştır. Eserin tamamı, uzayan bas ses şeklinde kullanılan pedalları içermektedir. İkinci örnek ise erken 18. yüzyıla ait, genişletilmiş bir kadans yapısını ele alan bir klavye eserini içermektedir. Örnek 1: Örnek 2: 1 Tamperaman sistemine geçiş. 2 İşleme, geçit, öncelem vb. türlerde olduğu gibi, akora ait olmayan ses anlamındadır.
4 Tonal (klasik) armonide pedal tonu/sesi ya da org pedalı 3 olarak tanımlanan oluşum, temel olarak tonik (T), dominant (D) ya da nadiren, subdominant (SD) olmak üzere, uzayan (en az) bir sesi içerir. Pedallar, güçlü ve dinamik bir karakter sergilemeye yatkın olduklarından, sıklıkla dominant işlevi taşırlar. Bunun diğer bir nedeni de, az önce sözü geçen gelişkin bir kadans işleminin parçası olarak da kullanılmalarıdır. Pedallar, çoğunlukla bas seste yer alarak, kuvvetli bir armonik çekim alanı yaratırlar ve kendi armonik işlevine ait olmayan, en az bir diğer armonik işlevle beraber kullanılabilirler (örneğin, dominant pedalı üzerinde bir tonik armonisi hüküm sürebilir). Bu nedenle, kimi zaman yabancı ses olarak da ele alınabilirler. Herhangi bir armonik işlem, ne kadar tonalite sınırlarını zorlarsa zorlasın (hatta tonaliteden kopma noktasına gelsin), söz konusu pedal oluşumu, armoniyi tonal alana doğru çekme potansiyeline sahiptir. Bu nedenle pedal, özellikle (geç) romantik dönemde sıkça başvurulan armonik araçlardan biri haline gelmiştir. Örnek 3: Pedal tonu, armonik işlevinin yanı sıra, konumuna göre de nitelendirilebilir. Söz konusu nitelendirme, Fransız müzik kuramcıları tarafından ileri sürülen üç konumu işaret eder: 1) Pédale infèrieure (basta yer alan pedal) 2) Pédale supèrieure (üst partide yer alan pedal) 3) Pédale intèrieure (iç/ara partide yer alan pedal) Bunlardan pédale intèrieure en nadir görülen konumdur. Yukarıda belirtilen konumların yanı sıra, çoklu konumlar (soprano ve bas pedalları bir adara vb.) görmek de olasıdır (bkz. Örnek 5). 3 İngilizce organ point ; Almanca der Orgelpunkte
5 Örnek 4: Bas Pedalları Sıradaki örneklerde ise üst seste yer alan pedal türleri yer almakta. Bu pedallar çoğunlukla dominant derecesi üzerinde belirirler. Bu durumun yanı sıra, bas pedalı ile eş zamanlı olarak da kullanılabilirler. Örnek 4:Soprano (Üst Parti) Pedalları
6 Örnek 5:Ara Parti Pedalı Pedal tonları figüratif bir hâl alıp, tekrar eden, sürekli bir devinim sergilediklerinde ise ostinato 4 (pedalı) olarak nitelendirilirler. Özellikle eserlerin coda kısmında görülebilecek bu yapı, yine çoğunlukla bas partisinde yer alır. Bunun dışında öncelikle romantik dönemde, figüratif bir gerilim atmosferi yaratmak için, seri etki (sequence) şeklinde de gözlemlenebilir. Örnek 6a: Chopin; Etude, Op. 10, nr. 4 (Do diyez minör) Fa diyez minör üzerinden Dominant Ostinato (model) 4 İtalyanca da inatçı anlamına gelir.
7 Örnek 6b: Chopin; Etude, Op. 10, nr. 4 (Do diyez minör) [devam] Sol diyez minör üzerinden Dominant Ostinato (Seri etki)
8 ALIŞTIRMALAR Pedal tonu alıştırmalarınızı üç ses + pedal tonu ve dört ses + pedal tonu şeklinde düzenleyebilirsiniz. Hangi türde pedal istendiği ve nerelerde kullanılacağı ise, alıştırmaların üzerinde belirtilmiştir. Pedal tonlarının armonik işlevlerine (T D ya da SD) dikkat ediniz. Dilediğiniz çalışmaya ostinato ekleyebilirsiniz. Ancak yine armonik işlevleri göz önünde bulundurmayı unutmayınız. Yaptığınız çalışmalarda mutlaka (akor) dereceleri(ni) ve pedal işlevini belirtiniz. 1)
9 2) Bu alıştırmada ise üst pedal ton verilmiştir. Alıştırma dört seslidir. Ara partileri uygun şekilde yerleştiriniz. 3) Şifreli bas ile dört partili pedal sesi. Tire işareti (-), şifrenin aynen devam ettirilmesi anlamındadır (Örneğin 4 - = 4 lüyü bir sonraki akorda da devam ettiriniz).
10 4) Farklı dönemlere ait, pedal tonu içeren eserler inceleyiniz. Söz konusu eserlerde: a) Pedallar daha çok işlevsel olarak mı, yoksa yabancı ses olarak mı ele alınmış? b) Pedal tonunun tonal anlamda bir çekim gücü var mıdır ( tonaliteyi bağlayıcı etkisi var mıdır)? c) Pedal kullanımında dokusal ya da konum olarak farklılıklar var mıdır? Varsa nasıl gerçekleştirilmiştir?
11 KAYNAKÇA Mulder, W. E., Harmonie De Practische Hamonieleer, W. De Haan, Utrecht, (1947) Kostka S., Payne D.; Tonal Harmony, McGraw Hill, 6 th Edition, (2008) Jadassohn S., Der Generalbass, Breitkopf & Härtel, Leipzig, (1901) Schouten H., Harmonieleer, Strengholt, (1951) Louis R., Grundriss der Harmonielehre - Ernst Klett Verlag, Stuttgart, (1928)