12. Yürüyüşler 1. İng. sequence; Alm. Sequenz; Fr. marche. Türkçede sekvens ve marş isimleri ile de ifade edilir.

Transkript

1 12. Yürüyüşler 1 Tonal müziğin en önemli araçlarından biri olan yürüyüş 2, melodik ya da armonik bir modelin farklı bir perde üzerinde tekrar edilmesine verilen isimdir. Tekrar edilen bu model kısa bir motif olabileceği gibi, daha uzun melodik ya da armonik bir pasaj da olabilir. İki tip yürüyüşten söz ederiz: 1. Melodik yürüyüş: Kısa bir motif ya da ezgisel bir pasajın farklı bir perdeden başlayarak aynı partide 3 tekrarlanmasıdır. 2. Armonik yürüyüş: İki veya daha fazla akordan oluşan bir modelin, içinde bulunulan tonun farklı bir derecesi üzerinde veya yeni bir tona aktarılmış olarak tekrar edilmesidir. Yürüyüşlerin bazı karakteristik özellikleri aşağıda listelenmiştir: Yürüyüşün gerçekleşmesi için en az iki birim (model ve tekrarı) gereklidir. Yürüyüşler genellikle üç ya da dört birimden uzun sürmezler. Yürüyüşler alışıldık olarak tek bir yönde ilerlerler. Modelin transpoze edildiği perdeler giderek tizleşir ya da pesleşir. 1 Bu bölümün yazımında öncelikli olarak aşağıdaki kaynaklardan yararlanılmıştır: Stefan Kostka, Dorothy Payne, Byron Almén, Tonal Harmony, 7th Edition, McGraw-Hill, New York Théodore Dubois, Traite d Harmonie, Heugel, Paris. 2 İng. sequence; Alm. Sequenz; Fr. marche. Türkçede sekvens ve marş isimleri ile de ifade edilir. 3 Eğer tekrar farklı bir partide gerçekleşirse buna yürüyüş değil taklit adı verilir. Armoni Notları 12 Oğuz Usman 1

2 Yürüyüş birimleri normal olarak aynı aralık ile devam ederler. Örnek olarak, eğer model do perdesinden başlıyor ve modelin ilk tekrarı mi perdesi üzerinde yapılıyorsa, sonraki birimler de 3 lü aralıkla (do, mi, sol, si vs.) devam ederler. Melodik ve armonik yürüyüş bir arada olabileceği gibi, bunlardan her biri yürüyüşü diğerinin katılımı olmaksızın da gerçekleştirebilirler. Yürüyüşler modelin tekrarlanış niteliğine göre farklı şekillerde adlandırılırlar. Gerçek yürüyüş 4 Gerçek yürüyüşte bütün birimler modelin birebir transpozisyonlarıdır. Bütün perdeler hem sayısal hem de niteliksel olarak aynı aralık ile transpoze edilmişlerdir. Aşağıdaki örnekte 1. birimin bütün perdeleri 2. birimde M2 yukarı transpoze edilmiştir (Örnek 1a). 2. birimin bütün perdeleri de 3. birimde M2 yukarı transpoze edilmiş, böylelikle 1. birimin içerdiği aralıklar (M2 yukarı, M2 yukarı ve M3 aşağı) diğer birimlerde de aynen korunmuştur (Örnek 1b). Örnek 1 Gerçek yürüyüş a b Tonal yürüyüş 5 Tonal yürüyüşte izleyen birimler modelin diyatonik transpozisyonlarıdır. Yani perdeler sayısal olarak aynı aralık ile transpoze edilirken, bu aralıkların nitelikleri (M, m,, + vs.) içinde bulunulan tona göre farklılık gösterir. Aşağıdaki örnekte 1. birimin bütün perdeleri 2. birimde 2 li yukarı transpoze edilmiştir. Fakat ilk iki perde için majör olan bu 2 li, üçüncü perdede minör olmuş ve böylelikle 4 İng. real sequence 5 İng. tonal sequence Armoni Notları 12 Oğuz Usman 2

3 içinde bulunulan do majör tonuna yabancı bir arıza kullanılmamıştır (Örnek 1a). Aynısı 3. birim için de uygulanan bu işlem sonucu 1. birimin içerdiği aralıklar 2. ve 3. birimde değişkenlik göstermektedir (Örnek 1b). Örnek 2 Tonal yürüyüş a m2 b Değiştirilmiş yürüyüş 6 Değiştirilmiş yürüyüş, gerçek veya tonal olarak nitelendirilemeyen, modelin karakterine ve yeniden tanınabilirliğine zarar vermeksizin birimlerden bir veya birkaçının yapısında küçük değişiklikler yapıldığı yürüyüştür. Bu değişiklik genellikle Örnek 3 te olduğu gibi içinde bulunulan tonun derece akorlarını monofonik olarak ifade etmek içindir. Bu nedenle 1. birimin aralıkları izleyen birimlerde değişikliğe uğratılmış, buna karşın modelin ritim ve aralıkların yönü gibi karakteristik özellikleri korunmuştur. Örnek 3 Bach, İkili Konçerto, 2. Bölüm, 2. solo keman partisi, ö. 3-4 Örnek 4 te, önceki örneğin yürüyüş modeli bu kez tonal ve gerçek yürüyüşte kullanılmıştır. Tonal yürüyüşte ortaya çıkan akorların aslından çok farklı derecelere 6 İng. modified sequence Armoni Notları 12 Oğuz Usman 3

4 sahip olmasına, gerçek yürüyüşte ise bütün birimlerin farklı tonlarda oluşlarına dikkat edilmelidir. Örnek 4 Değiştirilmiş yürüyüş, Örnek 5 te olduğu gibi süsleme ve çeşitleme yoluyla da yapılabilir. Buradaki ölçüt, modelin orijinal karakterini kaybetmemesi ve tekrar tanınabilir olmasıdır. Örnek 5. P. E. Bach, Keman ve Piyano için Sonat Aldatıcı yürüyüş 7 Aldatıcı yürüyüş, modelin bir kısmını tekrarlarken geri kalanı ile yürüyüş gerçekleştirir. Bir başka deyişle, tekrar ve yürüyüşün karışımıdır. Motifin tekrarlanan ve yürüyüşe sokulan kısımları birbirine eşit veya yakın oranlara sahip olabileceği gibi (Örnek 6) aralarında büyük bir fark da olabilir (Örnek 7). 7 İng. false sequence Armoni Notları 12 Oğuz Usman 4

5 Örnek 6 Schubert, Sib Majör 5. Senfoni, D. 485, 1. Bölüm, ö. 5-8 Örnek 7 Beethoven, Trio, Op. 11, 2. Bölüm: Adagio, ö. 1-4 Ton değiştirici yürüyüş 8 Ton değiştirici yürüyüş başladığı tondan farklı bir tonda sona erer. Sıklıkla bir modülasyon tekniği olarak kullanılan bu yürüyüşte tüm birimler teknik olarak farklı bir tonda bulunmaktadır. (Örnek 8a ve b) Örnek 8 8 İng. modulating sequence Armoni Notları 12 Oğuz Usman 5

6 Klasik armonide yürüyüş Her ne kadar verilen örneklerin büyük bir kısmı melodik yürüyüşlere ait olsalar da, şu ana kadar ele aldığımız bütün yürüyüş çeşitleri armonik yürüyüşler için de geçerlidir. Klasik armonide akorların yürüyüşlerde kullanılması ile ilgili bilinmesi gereken en önemli nokta, modeli izleyen birimlerdeki akorların tonal fonksiyonlarının artık geçerli olmadığıdır. Örnek 9 da V 6 I modelinin kullanıldığı ve izleyen birimlerde modelin 2 li aşağı transpoze edildiği tonal bir yürüyüş verilmiştir. 2. birimde yer alan vii akorunun hem sakınılması gereken kök halinde, hem de bası (yani yeden sesi!) katlanmış olarak kullanıldığını görüyoruz. Bunun yanı sıra bu akor armonik ilerleyiş ilkelerine 9 aykırı bir biçimde iii 6 akoruna bağlanmaktadır. Bu ve bunun gibi durumlar, modelin kendisinde ortaya çıkmadığı sürece, yürüyüşlerde bir önem taşımamaktadır. Örnek 9 Benzer bir şekilde, yürüyüşün modelindeki akorlar ile izleyen birimin ilk akorunun bağlantıları parti yönetimi kurallarına 10 göre doğru bir şekilde yapıldığında, izleyen birimlerde ortaya çıkabilecek melodik hatalar önem taşımamaktadır (Örnek 10). 9 Bkz. Armoni notlarımın Beşliler çemberi ilerleyişi başlıklı 4. bölümü. 10 Bkz. Armoni notlarımın Parti yönetimi başlıklı 2. bölümü. Armoni Notları 12 Oğuz Usman 6

7 !! Örnek 10 Örnek 8, 9 ve 10 da, 1. birimdeki akor pozisyonlarının izleyen birimlerde de aynı kaldığı görülmektedir. Böylece armonik ve melodik yürüyüş bir arada gerçekleşmektedir. Her ne kadar armonik yürüyüşte akorların pozisyonun değişmemesi gibi bir zorunluluk olmasa da, yürüyüşün etkisini güçlendirdiği için akor pozisyonlarının korunması sıklıkla tercih edilmektedir. Bu yüzden klasik armoni çalışmalarında yürüyüş modelindeki akor pozisyonlarının izleyen birimlerde de korunması özel bir önem taşımaktadır. Yaygın olarak kullanılan armonik yürüyüş modelleri Armonik ilerleyiş ilkelerine uygun olan her türlü ilerleyiş armonik yürüyüş için model olarak kullanılabilir. Yine de repertuarda bütün dönemlerde sıklıkla kullanılan bazı modellerin bilinmesi yararlı olacaktır. Örnek 11, bu modellerden bazılarını göstermektedir. Örnek 11 a. b. c. W W # W W 5ths 5 li aşağı down etc. vs. 5ths 5 li yukarı up etc. vs. 3 lü 3rd down, aşağı, 4th 4 lü upyukarı etc. vs. D: I IV vii ª iii I V ii vi I vi ii vii ª d. e. f. W W aynısı 4 lü aşağı, 2 li yukarı aynısı # W W Same etc. vs. 4th down, 2nd up etc. vs. Same etc. vs. I vi 6 ii vii ª6 I V vi iii I V 6 vi iii 6 Hiç kuşkusuz bütün modeller içinde en öne çıkanı, Örnek 11a da verilen 5 li aşağı ilerleyişidir. Öyle ki, armonik ilerleyiş ilkeleri büyük oranda bu ilerleyişe Armoni Notları 12 Oğuz Usman 7

8 dayanmaktadır. Bunun tersi olan 5 li yukarı ilerleyiş ilki kadar yaygın olmasa da önemli modellerdendir (Örnek 11b). Örnek 11c deki 3 lü inişi izleyen 5 li yukarı ilerleyişi, sıklıkla ikinci akorun Örnek 11d de olduğu gibi birinci çevrim olarak kullanılması ile de görülür. Örnek 11e deki 4 lü inişi izleyen 2 li yukarı ilerleyişi, Pachelbel in ünlü kanonunda da kullanılmıştır (Örnek 12). Örnek 11f de aynı ilerleyiş, ikinci akorun birinci çevrim halinde kullanılması ile gerçekleşir. Örnek 12 Pachelbel, Re Majör Kanon Armonik yürüyüşler hakkında bilmemiz gerekenleri özetlersek: 1. Yürüyüşün modeli ve 2. birime geçiş armonik ilerleyiş ve parti yönetimi açısından doğru olmalıdır. 2. Yürüyüşün izleyen birimlerinde alışılmadık katlamalar, kök halinde eksilmiş 5 li akorları ve parti yönetiminin melodik kurallarına aykırı atlamalar ortaya çıkabilir. Bunlar tamamen kabul edilebilirdir. 3. Akorlar yürüyüş içinde tonal fonksiyonlarını kaybederler. Bu yüzden, ortaya çıkabilecek armonik ilerleyiş ilkelerine aykırı kullanımlar yürüyüşlerde sorun oluşturmaz. 4. Yürüyüş herhangi bir yerde sona erebilir. Tekrar modele ulaşılması ya da modelin sonuna kadar tekrar edilmesi gerekmez. Armoni Notları 12 Oğuz Usman 8