l'urkıyc VI lurım I konnmısı Kongresi 16-1 K I ylill 2004 I okal Tarım, Çevre ve Enerji Kullanım Etkileşimi Burhan Özkan Handan Akçaöz C. Fcyza Karadeniz Cemal Fert Akdeniz Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Hkonomisi Bölümü, 07070, Antalya Ö Z E T : Teknolojik gelişmeler vc mckanizasvonlaşma. yoğun girdi kullanımına paralel olarak tarımsal Üretimde fosil kasnaklardan elde edilen enerji kullanımını arttırmıştır. Tarımsal üretimde yüksek verimli yeşillerin, gübrelerin, yeşilli kirmasalların. petrol ve elektrik gibi yoğun girdilerin kullanımıyla birim alandan elde edilen ürün miktarlarında önemli artışlar gerçekleşmiştir. Ancak tarımsal üretimde fosil enerji kaynaklarının yoguıı kullanımı biryok sorunu da beraberinde getirmiştir. 1973 yılında petrol ambargosuyla başlayan sorunlar, günümüzde fosil enerji kaynaklarının azalması. hava kirliliği, sera etkisi yapan gazların atmosferdeki oranlarının artması ve asit yağmurları gibi yeşilli yevresel sorunlar ile tarımsal üretimde sürdürülebilirlik sorununa dönüşmüştür Bu nedenle günümüzde sürdürülebilir tarımsal üretim anlatışının oluşturulması zorunluluk haline gelmiştir. Dolayısıyla fosil kaynakların yerine yenilenebilir enerji kaynaklarının ikame edilmeleri önem kazanmıştır. Diğer yandan dünya nüfusunun artması ve teknolojik gelişmeler sürdürülebilir üretim açısından tarımsal üretimde daha etkin enerji kullanımını gerekli kılmaktadır. Bu çalışmanın amacı enerji kullanımının tarım ve çevreyle olan etkileşimlerini tartışmaktır. Çalışma kapsamında, tarımsal üretimde kullanılan enerji girdileri ve alternatif enerji kaynaklan ayıklanmış, enerji kullanımında değişik enerji formlarının değerlendirilme şekilleri üzerinde durulmuştur. Çalışmada ayrıca, enerji kullanım etkinliği incelenmiş, tarımda enerji kullanımındaki mevcut sorunlar vc bu sorunlara yönelik çözüm önerileri tartışılmıştır Anahtar kelimeler: Tarım: çevre; enerji; enerji analizi; girdi-çıktı Agriculture, Environment and Energy Use Interaction A B S T R A C T : Technological changes and meehanization has inereased the energy use derived from fossil lüels in agricultural produetion parallel to intensive use of inputs. Thcre became signifıcant inereases in per unit area produclion by the use of intensive inputs such as high yield varielies. fertilizers, several Chemicals, peimleum and eleciricily. Hovvever intensive use of fossil energy resources has brought some problems. The problems slarted with the oil eınbargo in 1973, today resulted vvith some environmental problems such as decrease in the fossil energy resources. air pollulion. inerease in the gases that cause greenhouse affect and acid rains. and has lurned to sustainability problem in the agricultural produetion. Kor this reason today formalion of a sustainable produetion manner has become nccessary. Hıerefore, substitution of renevvablc energy sourccs instead of fossil resources has gained greal importance On the other hand inerease in the population and technological developments require efleetive use ot energy in agricultural produetion in the scope of sustainable produetion. The aim of this study was to discuss the interaetion of energy use between agriculture and environment. İn the scope of the study, energy inputs used in agricultural produetion and alternative energy resources \vere e\plained: evaluation of different energy form s in energy use was examined. İn the study, energy use eflicicncv was also investigated and eurrent problems agricultural energy use and some implicalions to these problems uere discussed. Keyvvords: Agriculture; environment; energy; energy analysis; input-output 1. G iriş Günümüzde temel gereksinimlerimizin karşılanmasında enerji kullanımının vazgeçilmez oluşu ve diğer yandan enerjinin ekonomik kalkınmanın önemli unsurlarından biri olması, enerji kaynaklarını tüm ülkeler iyin önemli kılmaktadır. Enerji kullanımı, özellikle 1973 ve 1979 enerji krizlerinden sonra enerji maliyetlerinin artmasından dolayı tüm ülkeler tarafından öncelikli olarak ele alınmış ve önemli bir konu haline gelmiştir. Ancak I980Merden sonra çevre bilincinin gelişmesiyle fosil yakıtların kullanımıyla oluşan kirliliğin enerji kaynaklarının seçimini etkilemesi gerektiği gündeme taşınmıştır. Yoğun enerji kullanımı, atmosferdeki karbondioksit miktarını arttırmakta olup, atmosferde asit yağmurları ve sera etkisi oluşmaktadır. Bunun sonucunda ise mevcut sera gaz emisyonları ve iklimlerde meydana gelen değişiklikler dünyaca endişe ile izlenmektedir. Son dönemlerde kalıcı çevre sorunları yaratan asit yağmurlarına S ü : ve NOz gazları neden olmaktadır. Atmosferdeki S ü 2 emisyonlarının % 7 0 ini elektrik üretimi ve endüstriyel enerji kullanımı oluşturmaktadır. O EC D ülkelerindeki ulaşım sektörü N ü 2 emisyonlarının (% 4 8 ) atmosfere yayılmasında etkili rol oynamaktadır. Diğer önemli bir çevresel problem
Tarım, Çevre ve Enerji Kullanım Etkileşimi olan küresel ısınmaya C 0 2 neden olmaktadır. C H 4 CFCs, N 0 2 ozon, peroksiasetilnitrat gibi zararlı unsurlarda endüstriyel faaliyetler sonucu oluşan zararlı etkileri arttırmaktadır (Dinçer, 2003). tiklimde meydana gelen değişikliklerin canlı yaşamını, tarımsal üretimi ve ekolojik dengeyi olumsuz yönde etkileyeceği bir çok araştırmada belirtilmektedir (Dincer, 1999; Özkan et al, 2004a). Söz konusu bu sorunlar dünya genelinde enerji kullanımının giderek artmasıyla bağlantılıdır. 2001 yılı değerleriyle dünya toplam enerji tüketimi 6 995 mtoe olup, bu kaynaklardan en yüksek payı petrol (%43) almaktadır. Dünyada kullanılan enerjinin önemli kısmının kömür ve petrol gibi fosil kaynaklar ile karşılanmakta olması, birçok ülkenin enerji üretimini çevreye duyarlı ve güvenli yöntemler ile gerçekleştirme çabası içine girmeye yönlendirmiştir. Diğer yandan mevcut bu kaynakların sonlu yapıda olması çevre sorunlarına potansiyel çözüm olarak alternatif enerji kaynaklarının kullanımını öne çıkarmaktadır. Yenilenebilir enerji kaynakları üzerine çalışmalar özellikle 1970'lerde yaşanan petrol krizlerinden sonra hız kazanmıştır. Son yıllarda uygulanan çevre politikalarının etkisiyle bu çalışmalara daha da yoğunlaşılmıştır. Nitekim günümüzde dünya toplam enerji arzının %13,5 ini yenilenebilir enerji kaynakları oluşturmaktadır (Sayin et al., 2004; İEA, 2002; IEA, 2003). Alternatif enerji kaynaklarının sınıflandırılması Çizelge l de verilmiştir. Buna göre alternatif enerji kaynaklan yenilenebilir ve yenilenemez olarak ikiye ayrılmaktadır. Yenilenemez enerji kaynaklan ağır yağlar, kömür, şist yağı, gaz hidratlar, nükleer fızyon ve jeotermal kaynaklardır. Yenilenebilir enerji kaynaklarından başlıcaları su, güneş, rüzgar, dalga enerjileri ve odun kaynaklarıdır. Çizelge 1. Alternatif Enerji Kaynakları Yenilenemez Ağır yağlar Kömür Şist yağ Gaz hidratlar Nükleer fızyon Jeotermal A lternatif En erji Kaynakları Yenilenebilir Odun/diğer biyokütle Su enerjisi Güneş enerjisi Rüzgar enerjisi Dalga enerjisi Gelgit kuvveti Füzyon Okyanus termal enerji dönüşümü Dünyada tarımsal üretimde meydana gelen artışlar, 1960 larda sulama, kimyasal gübre, ilaç ve geliştirilmiş çeşitler gibi modem girdilerin kullanımındaki gelişmeler ile başlamıştır. Ancak tarımsal üretimdeki artış günümüzde küresel ısınmanın oluşturduğu çevre sorunları sonucunda 672 tarımsal üretimin sürdürülebilirliği ve tarımsal üretimde enerji etkinliğinin arttırılması önemli sorun haline gelmiştir 2000 yılı değerleriyle dünya nüfusu 6 milyardan fazla olup, mevcut nüfus artış oranları göz önüne alındığında önümüzdeki 50 yıl içinde bu rakamın ikiye katlanarak 12 milyara ulaşması beklenmektedir (PRB, 2000). Nüfus artışı ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan şehirleşme, besin üretimi için vazgeçilmez olan fosil enerji kaynaklarının yanı sıra insan, hayvan, rüzgar, su, odun, kömür, gaz, petrol ve nükleer enerji kaynaklarının üzerinde bir baskı oluşturmaktadır. Fosil enerji kaynakları besin üretiminde en etkili kaynaktır. Ancak tarımsal üretimi arttırmak için üretimde kullanılan gübre, pestisit, sulama ve mekanizasyon için gerekli fosil enerji kaynakları yenilenemez olup giderek tükenmektedir. Bu anlamda sürdürülebilirlik kavramı önem kazanmakta ve tarımsal üretimde enerji kullanım etkinliğinin sağlanması gelecek yıllar için hayati önem taşımaktadır. Günümüz tüketim oranları ve mevcut nüfus artışı göz önüne alınarak incelendiğinde, dünya petrol arzının 40-50 yıl, doğalgazın 50, kömürün ise yaklaşık 100 yıl sonra biteceği tahmin edilmektedir (Pimental, 2002). Ülkemiz tarım sektöründe enerji kullanımı dünyadaki duruma benzer bir yapı göstermektedir. Nitekim Türkiye nin tarımdaki enerji tüketimi geçmiş yıllar göz önüne alındığında giderek artmaktadır. Son 20 yılda ekonomimizde meydana gelen yapısal değişim sonucunda tarımın GSMH içindeki önemi azalmakla birlikte istihdam, ihracat ve G SM H ya sağladığı katkılar nedeniyle önde gelen sektörlerden birisi olmayı sürdürmektedir. 2000 yılı itibariyle aktif nüfusun %34,9 u tarımda istihdam edilmektedir. Tarımın ihracat ve GSMH içerisindeki payları sırasıyla % 7,1 ve %12,9 olarak gerçekleşmiştir (IG EM E, 2002, DPT, 2002). Türkiye de tarımsal üretimde mekanizasyon, kimyasal gübre, ilaç ve verimli çeşitlerin kullanımı ile birlikte üretim sistemi gelişmiştir. Bu gelişme girdi kullanımındaki artışa bağlı olarak tarımda enerji kullanımının artması sonucunu doğurmuştur. Başka bir deyişle, tarım alanlarının sınırlılığı nedeniyle üreticiler verimi arttırmak için daha fazla girdi kullanmakta olup, daha fazla enerji tüketmektedirler. Özkan et al., (2004a) tarafından yapılan bir çalışmada Türk tarımında girdi anlamında enerji kullanımının 1975-2000 yılları arasında 1,72 kat arttığı belirlenmiştir. Çalışmada ayrıca üreticilerin genel olarak eğitim seviyelerinin düşük olması ve daha etkili enerji girdileri hakkında yetersiz bilgi sahibi olmalarının bilinçsiz enerji kullanımım etkilemekte olduğu ifade edilmiştir. Gübre, ilaç, su gibi girdilerin kullanımındaki artış miktarı ürün verimini arttırmakta iken, enerji kulanım etkinliğini azaltmaktadır. Fosil kaynaklı girdilerin aşırı kullanımı sonucunda elde edilen
B Ö Z K A N. II A k t, A Ü Z. C K E Y Z A K A R A D E N İZ. ( KIRI yüksek verim kısa dönemde avantajlı olmasına rağmen, uzun dönemde yenilenebilir enerji kaynaklan ile dengelenmesi gerekmektedir Bu nedenle enerji kullanım desenlerinin, alternatif üretim sistemleri açısından incelenmesi önem arz etmektedir. Enerji kaynaklarının kullanımı konusunda birçok ülkede çalışmalar yapılmasına karşın, ülkemiz koşullarında özellikle de enerji ekonomisiyle ilgili olarak yapılan çalışmalar oldukça sınırlı kalmıştır. Bu çalışma île enerji kullanımının tarım ve çevreyle olan etkileşimlerinin ortaya konulması, tarımsal üretimde kullanılan enerji girdileri ve alternatif enerji kaynaklarının açıklanması amaçlanmıştır. 2. Enerji Analizi Enerji analiziyle bir ürünün üretilmesi için gerekli enerjinin hesaplanması amaçlanmaktadır. Üretimde gereksinim duyulan enerji miktarı ürüne, ülkeye ve üretim dönemine bağlı olarak değişmektedir. Ayrıca enerji analizi tek bir ürün için sınırlı olmayıp, ekonomik sektörleri de ilgilendirmektedir. Bu nedenle enerji analizi çalışmaları yürütmek ve ürün ekonomisi ile ilişkilendirmek önemlidir. Enerji analiziyle bir ürünün tüm üretim zincirindeki enerji gereksinimi İncelenmektedir Dolayısıyla, ürünün üretiminde doğrudan enerji kullanımının yanı sıra üretim işlemindeki dolaylı enerji kullanımı da belirlenmektedir. Enerji analiziyle ayrıca bir ürün veya sistem için enerji gereksinimlerinin farklı alternatifleri karşılaştırılmaktadır. Bu karşılaştırmalar tüm üretim aşamasının incelenmesini ve yoğun enerji kullanımı olan aşamaların ortaya çıkarılmasını sağlamaktadır. Belirlenen bu aşamalar ise enerji tasarrufu için yapılacak çalışmalar açısından başlangıç noktası oluşturmaktadır. Enerji analizi hem teknik ve hem de ekonomik açıdan yürütülebilmektedir. Teknik açıdan enerji analizi, oluşum (process) analizi olarak adlandırılmaktadır. Ekonomik açıdan kullanılan enerji analizi ise girdi-çıktı (input-output) analizidir. Hazırlanan bir girdi-çıktı tablosu ile ekonomik sektörler arasındaki enerji kullanımı ve sektörlerin enerji yoğunluğu hesaplanabilmektedir. Bu durum enerji kullanımında ülkeler arasında karşılaştırma yapılmasına olanak sağlamaktadır. Bu enerji yoğunluğu bir birim üretim için sektörün ihtiyaç duyduğu toplam birincil enerjiyi vermekte olup, girdi çıktı analizi ile ürünün hayat döngüsündeki tüm girdiler hesaplanabilmektedir (W i Iting, 1996). 3. Girdi-Ç ıklı Analizi Girdi-çıktı enerji analizi ekonomik girdi-çıktı analizinin özel bir uygulamasıdır Girdi-çıktı enerji analizi ilk olarak 1970'lerde \VTight (1974), Bullard ve Herendeen (I975)'ın çalışmalarında yer alınıştır. Girdi-çıktı enerji analizinde temel amaç enerji yoğunluklarını hesaplamaktır. Enerji yoğunluğu sektörün bir birim üretim yapması için gerekli doğrudan ve dolaylı enerji miktarını vermektedir. Sektörün doğrudan enerji kullanımı, üretim işleminde doğrudan kullanılan enerjiden oluşmaktadır. Dolaylı enerji kullanımı ise üretim işlemi sırasında mal ve hizmetlerin üretilmesi için gerekli enerjidir. Girdi-çıktı analizinde toplam girdi enerjisinin toplam çıktı enerjisine bölümüyle hesaplanan rakam, girdi çıktı oranı olarak ifade edilmektedir. Bu rakam tarımsal sürdürülebilirliğin bir ölçütü olmakta ve farklı üretim sistemlerinin etkinliğinin karşılaştırılmasında kullanılmaktadır 4. Tarım da En erji Kullanım ı Tarım sektörü, endüstri ve hizmet sektörlerinden sonra en fazla enerji tüketimine sahiptir. Tarım sektörünün toplam birincil enerji kaynaklarından aldığı pay yaklaşık % 5 dir. Tüm girdiler enerji değerleri olarak nitelendirildiğinde Türkiye de dahil birçok ülkede tarımda kullanılan enerji gereksiniminin artmakta olduğu görülmektedir. Bu konuda yapılan bir çalışmada gelişmekte olan ülkelerde insan, hayvan, yakıt ve diğer enerji formlarının tarımda kullanılan toplam enerjinin %60-80 ini oluşturduğu bulunmuştur (Pimental. 1979). Tarımsal üretimde ele alınan tüm girdiler enerji anlamında değerlendirildiğinde, Türk tarımının enerji gereksiniminin arttığı görülmektedir. Türkiye nin tarımsal verimliliğindeki büyümenin devamı için enerji arzı önemli gereksinimlerden birisi olup, üretim aşamasında kullanılan yakıt ve elektrik maliyeti oluşturan önemli unsurlardan biridir. Tarımsal üretimde sağlanacak büyüme kırsal kesimde ve ekonomi genelinde gelişmeyi hızlandıracaktır. Tarımsal üretimde kullanılan ticari enerjinin ve üretimde kullanılan enerji girdilerinin değerlendirilmesini konu alan çeşitli çalışmalar mevcuttur. Yapılan bu enerji analizleri tarımsal üretim için gerekli ticari enerji kullanımını incelediği gibi, tarımsal girdiler içinde yer alan enerji yanında, insan ve hayvan enerjisi ve üretimi yapılan ürünlerin enerji değerlerini de vermektedir. Tarımda kullanılan enerji de doğrudan ve dolaylı olmak üzere iki formdadır (C A EED A C. 2000; Kennedy, 2000). Doğrudan enerji; elektrik, odun, gaz, petrol ve kişisel enerji kullanımım kapsamaktadır. Dolaylı enerji kullanımı ise tohum, gübre ve ilaç gibi bitkisel üretim sürecinde gereksinim duyulan girdilerden oluşmaktadır. Tarımsal üretimde kullanılan enerji üretim şekli ve ürüne göre önemli farklılıklar göstermektedir. 673
Tarım. Çevre ve Enerji Kullanım Etkileşimi 4.1. Tarımsal Üretimde Doğrudan Enerji Kullanımı Tarım sektöründe kullanılan doğrudan enerji kaynaklarından en önemlisi mekanik enerjidir. Çiftlikte kullanılan mekanik enerji, traktör ve dizel motorlardır. Mekanik enerji tarımsal faaliyetlerde harcanan toplam yakıt tüketimi göz önüne alınarak hesaplanmaktadır. Bu enerji toprak hazırlığı, harman, hasat, nakliye ve sulama gibi tarımsal faaliyetler için gereklidir. Elektrik enerjisi ise genelde aydınlatma, ürünlerin depolanması ve sulama amacıyla motorların kullanımını içermektedir. Diğer yandan gelişmekte olan ülkelerde insan ve hayvan işgücü tarımsal üretimde doğrudan enerji kaynağı olarak önemini korumaktadır. Türkiye genelinde yapılan bir çalışmada toplam fiziksel enerji girdisi olarak adlandırılan insan, hayvan, elektrik ve petrol enerjisi kullanımında son 25 yıl içerisinde 1,58 katlık bir artış olduğu belirlenmiştir (Özkan et al., 2004a). Ürün bazında incelenen bir başka çalışmada turunçgil üretiminde insan enerjisinin toplam enerji girdisinin % 2,65 ini, mekanik enerji olarak dizelin % 3 1,18' in i, elektriğin ise % 16,69 unu oluşturduğu bulunmuştur (Özkan et al., 2004b). Diğer yandan örtü altı yetiştiricilikte, domates, biber ve patlıcan için doğrudan enerji kaynakları içerisinde dizel %32,17, %42,64 ve o31,39 ile ilk sırayı almaktadır (Özkan et al., 2004c). Pamuk üretiminde de dizel /o31,l ile ilk sıradadır (Yılmaz et al., 2004). Araştırma sonuçlarına göre tarımsal üretimimizde fosil kaynaklı enerji kullanımı yaygındır. 4.2. Tarımsal Üretimde Dolaylı Enerji Kullanımı Tarımsal üretimde dolaylı enerji olarak tohum, gübre, ilaç ve makine enerjisi ele alınmaktadır. Söz konusu ürünler için tohum, ilaç ve makine enerjisinin miktarı gübre kullanımına göre nispeten düşüktür. Gelişmekte olan ülkelerde tarımsal üretimde kullanılan enerjinin %40 ını gübrelerin oluşturduğu belirtilmektedir (Muhadar et al., 1987). Gübre kullanımında genellikle azot, fosfor ve potasyum göz önüne alınmaktadır. Bu durum ülkemiz açısından da paralellik göstermektedir. Türkiye genelinde gübre enerjisi kullanımına bakıldığında 1975-2000 yılları arasında azotta 3,75 lik, fosforda 1,94 lük ve potasyumda 5,194uk bir artışın olduğu belirlenmiştir (Özkan et al., 2004a). Turunçgil üretiminde yürütülen bir çalışmada gübrenin toplam enerji girdileri arasında %44,42 ile en fazla paya sahip olduğu ortaya konulmuştur (Özkan et al., 2004b). Pamuk üretiminde ise gübre kullanım durumu toplam girdi enerjisinin %28,9 u kadardır (Yılmaz et al., 2004). Diğer yandan serada üretimi yapılan domates, biber ve patlıcan içinde gübre enerjisi tüketimi yaklaşık % 2 I civarındadır (Özkan et al., 2004c). Yürütülen araştırma sonuçlarına göre tarımsal üretimimizde 674 dolaylı enerji kullanımında gübre enerjisi kullanımı tohum, ilaç ve makine enerjisine göre daha fazladır. 4.3. Tarımda Yenilenebilir ve Yenilenemez Enerji Kullanımı Enerji kaynakları yenilenebilir ve yenilenemez olarak da sınıflandırılmaktadır. Yenilenebilir enerji kaynakları güneş ışığı, rüzgar ve gel-giî gibi doğada kendiliğinden oluşan ve yine kendiliğinden yenilenebilen kaynaklardır. Diğer yandan odun gibi biyolojik materyallerin kullanımı da yenilenebilir enerji kaynağı olarak değerlendirilmektedir. Yenilenebilir kaynaklar fosil yakıtlar gibi güneş enerjisi depolamalarına karşın nispeten daha hızlı yenilenebilmektedirler. Yenilenemez enerji kaynakları ise kömür, petrol, doğal gaz gibi oluşumları yüzyıllarca süren ve sonlu olarak nitelendirilen yakıtlardır. Tarımda kullanılan yenilenebilir enerji kaynakları insan, hayvan, tohum ve hayvan gübresidir. Diğer yandan yenilenemeyen enerji kaynakları ise dizel, elektrik, kimyasal ilaç, gübre ve makinedir. Ülkemizde son 25 yıllık dönemde yenilenemez enerji kaynakları kullanımı 3,68 kat artmıştır (Hatırlı et al., 2005). Buna karşın yenilenebilir enerji kaynakları kullanımı nispeten daha azdır. Ülkemizde turunçgil ve pamuk üretimine dair yapılan çalışmalarda yenilenemez enerji kaynağı kullanımının sırasıyla %95,90 ve %87,4 olduğu ortaya konulmuştur (Özkan et al., 2004b; Yılmaz et al., 2004). 5. Sonuçlar ve Tartışma Temel gereksinimlerin karşılanması için günümüzde üretim faaliyetlerinin tüm aşamasında enerji tüketmek gerekmektedir. Enerji üretiminde ve tüketim aşamasında enerji kaynaklarının seçimi konusu gelecek yıllarda toplum ve çevre üzerinde çeşitli göstergeler açısından önemini daha da arttıracaktır. Tarımsal üretimde artan nüfusun gereksinimlerini karşılamak için yoğun girdi kullanımı dolayısıyla enerji kullanımı giderek artmaktadır. Dolayısıyla tarımsal üretimde enerji kullanımının hem sürdürülebilir bir üretim açısından hem de tarımsal üretimde enerji kullanımı etkinliği ve üretim maliyeti çalışmalarıyla karşılaştırılması önemli bir konu haline gelmiştir. Böylece tarımsal üretimin sürdürülebilirliği açısından üreticiler ve politika belirleyiciler tarafından alınması gereken önlemlerin ortaya konulması bakımından yararlı bulgular sağlamaktadır. Diğer yandan günümüz tarımsal üretiminde kullanılan enerji kaynaklarının fosil yakıtlar olması ve sonlu olmakları, çevre ve sürdürülebilirlik açısından fosil kaynakların yerine yenilenebilir alternatiflerinin ikame edilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu dönüşümün sağlanmasında ise
B Ö Z K A N. H A K Ç A Ö Z. C F E Y Z A K A R A D E N İZ, C F E R T tarımsal üretim sistemlerinde mevcut enerji kullanım deseninin ve etkinliğinin ortaya çıkarılm ası ve enerji kullanımının ekonomik analizinin yapılm ası gerekmektedir. Yapılacak enerji ve ekonomik analizler ile üreticilerin sosyo-ekonomik özelliklerinin belirlenmesi, enerji kullanım deseni ile ilgili verilerin saptanması, üretim sürecinde kullanılan enerji formlarının ve oranlarının ortaya konulması, enerji etkinliğinin hesap lan m fisi, birim alana düşen maliyetler ve kârlılık ile enerji kullanım etkinliğinin karşılaştırılması amaçlanmaktadır. Ayrıca girdi-çıktı analizi eneıji kullanım ının ekonomik ve çevresel etkileşim lerini değerlendirmede planlayıcılara ve politika yapıcılarına güncel, geçerli ve güvenilir veri sağlamaktadır. Ancak işletme düzeyinde elde edilen bulguların büyük ölçüde üretim tekniği, üreticiler tarafından kullanılan girdi m iktarı, üretimi yapılan ürün, çevre ve iklim şartlan ile yakından ilişkili olduğu göz önüne alınm alıdır. Kaynaklar Bullard, C.W., Herendeen, R.A., 1975. The energy cost of goods and Services. Energy Policy; 3: 484-493. CAEEDAC. A deseriptive analysis of energy consumption in agriculture and food sector in Canada, Final Report, February 2000. Dinçer, İ., 1999. Environmental impacts of energy. Energy Policy; 27:845-854. Dinçer, İ., 2003. On energy conservation policies and implementation praetises. International Journal of Energy Research; 27:687-702. DPT, 2002. Devlet Planlama Teşkilatı, Temel ekonomik göstergeler, Ankara-Türkiyc. Özkan, B., Akcaoz, H., Fert, C., 2004a. Energy inputoutput analysis in Turkish agriculture. Renewable Energy; 29:39-51. Özkan, B., Akcaoz, H., Karadeniz, F.? 2004b. Energy requirement and economic analysis of citrus produetion in Turkey. Energy Conversion and Management; 45:1821-1830. Özkan, B., Kürklü, A., Akcaoz, H.( 2004c. An inputoutput energy analysis in greenhouse vegetable produetion: a case study for Antalya region of Turkey. Biomass and Bioenergy; 26:89-95. Hatirli, S.A., Özkan, B., Fert, C., 2005. An econometric analysis o f energy input-output in Turkish agriculture. Renewab!e and Sustainable Energy Reviews (Basımda). IEA, 2002. Renewables in global energy supply. International Energy Agency (IEA ). IE A Statistics, Paris, France. hltp://u vvwieaorgvstalist/index htm. IEA, 2003. Renevvables Information. International Energy Agency (IE A ). IE A Statistics, Paris, France. http://w\v\v.icaorg/statist/indc\.lnm. IG EM E, 2002. T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etöd Merkezi (IG E M E ) wcb sayfası htpp://w w w.igeme.org.tr Kennedy S. Energy use in American agriculture. Sustainable Energy Tcrm Paper 2000. 5/1/2000. Muhadar, M S., Trignett, T.P., 1987 Fcrtilizcr and energy use İn: Helsel, JR, m (Ed). Energy in plant nutrition and pes! control Energy in World agriculture. Vol 2. Chapter 1, Elsevier, Amsterdam, 1987. p. 293. PRB, 2000. World population data shect. Washington, DC: Population Reference Burcau. Pimental, D., Pimental, M. 1979. Food, energy and society. Edvvard Amold, London, 165 pp. Pimental, D., Doughty. C.C. Lamberson, S, Bora, N.. Lee, K., 2002. Energy inputs in erop produetion in developing and developed countries. Food Securiiy and Environmental Quality in Developing World. Sayın, C., Mencet, M.N.. Özkan, B., 2004. Assessing of energy policies based on Turkish agriculture: current status and some implications. Energy Policy (Basımda) Yılmaz, L, Akcaoz, H., Özkan, B., 2004. An analysis of energy use and input costs for cotton produetion in Turkey. Renevvable Energy (Basımda) Wilting, H.C., 1996. An energy perspeetive on cconomic activitics [Online Resource] http://www ub.rug.nl/eldoc/dis/science/h c.wilting/ Wright, D.J., 1974. Goods and Services: an input-output analysis Energy Policy; 2:307-315. 675