GEN MUTASYONLARI Yrd. Doç. Dr. DERYA DEVECİ
Gen mutasyonları 2 temel mekanizma ile gerçekleşir. A. İnsersiyon; Bir veya daha fazla nükleotidin araya girmesiyle B. Delesyon; Bir veya daha fazla nükleotidin aradan çıkması
Mutasyonlar 2 nedenden dolayı oluşmakatdır. a. DNA replikasyonu sırasında ya da harap olan DNA'nın tamirinin yapılamaması b. Fiziksel veya kimyasal ajanlarla etkileşme ile Bu ajanlara mutajen adı verilmektedir.
Bir pürinin diğer bir pürinle (A-G) veya bir pirimidinin diğer bir pirimidinle (T-C) olan nükleotid değişikliklerine 'transisyon' adı verilir. Tersi olarak, bir pürinin yerini bir pirimidin alması (ya da tam tersi) ise 'transversiyon' adı verilir.
Transisyon : AT GC TA CG Transversiyon : AT TA AT CG GC AT CG TA GC CG GC TA
Purines Pyrimidines A C Transitions Transversions G T
Nükleotid Değişimleri : Yerini alma nukleotidler 3 katogoriye ayrılır. - missense - sense - nonsense
missense mutasyonlar Bir DNA dizisindeki tek bir nükleotid değişimi (veya nokta mutasyonu) üçlü bazdaki kodu değiştirebilir ve gen ürününde bir aminoasidin diğeriyle yer değiştirmesine sebep olur. Bunun gibi mutasyonlara yanlış anlamlı mutasyonlar (missense mutasyonlar) adı verilir. bunlar genin kodlayan dizisinin anlamını değiştirip farklı bir amino asid oluşturur. Birçok hastalık da (örneğin: hemoglobinopatiler) saptanmış olan mutasyonların büyük çoğunluğu yanlış anlamlı mutasyonlardır..
Missens Mutasyon: DNA üçlü (triplet) kodonunda bir nokta mutasyon sonrasında kodondan sentezlenen aminoasitde değişikliğe neden oluyorsa denir. Ör: GCA alanin GAA glutamik asit
Gen beta- globin Mutasyon E6V geçmesi (orak hücre hastalığı) Tanımlama Altıncı pozisyondaki glutamik asit yerine valin Kistik fibrozis CFTR G551D geçmesi CFTR 551 pozisyondaki glisin yerine aspartik asitin RII7H II7 pozisyondaki arginin yerine histidin geçmesi LDL reseptör EF2-8DUP LDL reseptör EXI3-15DEL HPRT LW508 INS G, NT207 508 pozisyondaki fenilalanin kodonunun delesyonu transmembran regüiatör LDL reseptör geninin 2 ve 8 eksonunun duplikasyonu LDL reseptör geninin 13 ve 15 eksonunda delesyon HPRT cdna nin 207 nükleotid
Zincir Sonlanma Mutasyonları 'nonsense' (anlamsız mutasyon) Normalde, mrna translasyonu bir sonlanma kodonu geldiğinde durur. "Dur" kodonu (UAG, UGA, UAA ) oluşturan mutasyon, translasyonun erken sonlanmasına sebep olabilir, bunun yanında "dur" kodonunu bozan bir mutasyon ise, sonraki "dur" kodonuna gelinceye kadar translasyonun devam etmesini sağlar.
Üç "dur" kodonundan birini (UAA,UAG,UGA) meydana getiren mutasyona 'nonsense' (anlamsız mutasyon) adı verilir. Genelde, bu gibi mutasyonlar transkripsiyon üzerinde hiçbir etkiye sahip olmaz. Bu tür mutasyon taşıyan mrna, sıklıkla kararsız bir yapıdadır. Eğer mrna, translasyon olacak kadar yeterli kararlılıkta ise, kısa translasyon ürünü oluşturup hücrede çok hızlı bir şekilde yıkıma uğrar (nonsense-mediated mrna decay). Bu gibi mutasyonlar, hastalığa neden olan mutasyonların yaklaşık %12'sini içerir.
Neutral mutasyon Benzer aminoasitler oluşur.aynı görevi yapan equavalent. AGG (Arginine) AAG (lysine) Silent ( sessiz) mutasyon Kodondaki mutasyonal değişiklik amino asit değişikliğine yansımaz. Çünkü DNA dan mrna ya yansıyan değişiklik, yine aynı amino asiti kodlayan diğer bir kodona dönüşmüştür. Aynı aminoasit belirlenir. AGG AGA (Arg) (Arg)
Frame- shift mutasyonları: Üç baz çiftinin tam katsayısı olmayan delesyon veya insersiyon mutasyonları ve bunların genin okuma çerçevesini değiştirmesidir. Bu durum proteinin karboksil ucunda farklı bir aminoasit dizisinin oluşmasına neden olur. Bu tür mutasyonlara çerçeve kayması mutasyonları (frame-shift mutations) adı verilir.
SPONTAN MUTASYONLAR : İnsanlarda mutasyon oranı her gen için (10)-4 ile 4X (10)-6 dır.
KROMOZOM MUTASYONLARI Her 1700 hücre bölünmesinde yaklaşık olarak 1 oranında oluşurlar.
MUTAJENLER Fiziksel Mutajenler : a- Isı b-ph c- Işınlar 1-İyonize ışınlar ( X ve gamma ) 2-Non-iyonize ( UV, 260 nm dalga boyu ışınlar ) 3-Mor ötesi ışınlar
II-Kimyasal Mutajenler : a- Baz Analogları ( 5-Bromodeoksiuridin-BrdU, 6thioguanin, 2-aminopürinler en yaygınları ) b- Deaminasyon yapan ajanlar: DNA yapısında amino gruplarının kaybına neden olan ajanlar ( Nitröz asidi, hidroksil aminler ) c- Alkilleyici ajanlar: DNA yapısına alkil grubu takan ajanlar ( Kükürt, Nitrojen mustard, Etilenoksitler )
İNDUCED MUTASYON LAR Radyasyon ve kimyasal mutajenlerdir. A) RADYASYON: U.V.,X-ray, gamma ve cosmicray. U.V. sterilizasyonda kullanılır.(mutasyon etkisiyle) pürin ve pirimidin dimerler U.V.leyi absorbe ederler. 254-260 nm pirimidin dimerleri oluşur.
b) Kimyasal Mutajenler