Ergene yaklaşım: Öykü ve muayene özellikleri Prof. Dr. Dr. Firdevs BAŞ Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Çocuk Endokrinolojisi Bilim Dalı Ergen Sağlığı Bilim Dalı İ.Ü. İstanbul Tıp Fakültesi
Ergenlik dönemi Çocukluktan erişkin hayata geçiş dönemidir Son hızlı fiziksel büyüme, cinsel gelişme ve psikososyal olgunlaşmanın gerçekleştiği dönemdir Psikososyal gelişime göre Erken Orta Geç 10-13 yaş 14-17 yaş 18-21 yaş
Ergenin özellikleri ve ihtiyaçları Ergen henüz erişkin değil ise de çocuk değildir Düşünce, istek ve duyguları dikkate alınmalıdır Söz hakkı verilmeli ve katılımı sağlanmalıdır Ergenin bedensel ve cinsel bakımdan hoşnut olacağı bir beden algısına sahip olmak ve korumak en önemli ihtiyaçlarındandır Benlik saygısı ve kimlik oluşumu
Ergenin değerlendirilmesi Multidisipliner, ergen dostu sağlık hizmet ekibi
Ergen sağlık hizmetinde dikkat edilecek noktalar Ergene verilen sağlık hizmeti aileden bağımsız olamaz Ergen ailenin semptom taşıyan bir bireyi olabilir Hekim gizlilik gereksinimini göz önünde bulundurmalı ve ergen-ebeveyn arasında doğru dengeyi sağlayabilmelidir Yasal düzenlemeler
Öykü alınırken Hekim ne ergen ne de ebeveyn rolü üstlenmemelidir Empati özdeşleşme ile karışmamalıdır Anlaşılır, açık uçlu sorular Hekimin bilgili ve otoriter olması beklenir, fakat otoriter davranış ve aşırı profesyonel görüntü ergende ters etki yapabilir Hekimin bilgisi ve deneyimi ile adil ve doğrulukla yaklaşan ilgili bir kişi olması beklenir
Ergen ile ilk görüşme Yaklaşık 1 saat sürmelidir Bu görüşmede en az 5 dakika kadar ebeveynlerin de bulunması istenir Böylece ergen-ebeveyn ilişkisi gözlemlenebilir Hekime gelme nedeni araştırılırken sorgulama ergene yönelik olmalıdır Hasta-hekim ilişkisi ergen ve ebeveyne anlatılmalıdır Ergenin gelişim düzeyi uygunsa ebeveynin dışarı çıkması istenebilir
Önce yakınmaları ile ilgili sorular sorulur Kişisel konular ile ilgili sorular sorulabileceği ergene söylenmelidir Özgürlüğüne dayanarak sorulan soruları cevaplamamayı seçebileceği bildirilmelidir Koruyucu ve geliştirici sağlık hizmetleri için fırsat değerlendirilmelidir Yakınmalar ile ilgili sorgulama tamamlandığında, sohbet başlatılır ve ergenin rahatlamasına yardım edilir
Öykü alınması Özgeçmiş Gelişim basamakları Hastalıklar Aşılama durumu Pubertal gelişim basamakları Aile ile hikayesi Anne-baba, kardeşlerin sağlığı Hastalıklar Beslenme öyküsü Şikayetler ve öyküsü Psiko-sosyal öykü (HEEADSSS)
Psikososyal değerlendirme- iheeadsss İnternet kullanımı Ev Eğitim Beslenme bozuklukları Etkinlikler Madde kullanımı internet Home environment), Education and employment Eating Cinsel davranışlar, cinsel kimlik Sexuality Özkıyım / depresyon Güvenlik, şiddet ve istismar peer related Activities Drug use and abuse Suicidality / depression Safety ergenlerin psikososyal risklerinin saptanması amacıyla kullanılmaya başlanmıştır. Pediatrics, 2014
Ev Ortamı ve Aile İlişkileri Nerede yaşıyorsun? Ne süredir orada bulunuyorsun? Evde kimlerle yaşıyorsun? Hiç evinden uzakta yaşamak zorunda kaldın mı? Neden? Son 6 ay içerisinde ev değişikliği oldu mu? Evde kendi odan var mı? Yoksa, kimlerle paylaşıyorsun? Bundan memnun musun? Ebeveynler / diğer aile bireyleri / bakıcı ile ilişkilerin nasıl? Sen ve ailen en çok hangi konuda anlaşmazlık yaşarsınız? Evde birbirine fiziksel veya sözel şiddet uygulayan var mı?
Eğitim ve/veya İş (Education / Employment) Okula gidiyor musun? Okulunun adı nedir? / Son karne notun ne? Okulundan memnun musun? Öğretmenlerinle / arkadaşlarınla ilişkilerin nasıl? Okulun nasıl bir yer? Güvenli mi? Okulda hiç zorbalığa uğradın mı? Son dönem içinde okula devamsızlık ve/veya okuldan kaçma var mı? Hiç disiplin cezası aldın mı? Son yıllarda okul değişikliği oldu mu? Hiç sınıf tekrarın var mı? Ders başarın nasıl? En sevdiğin ve en sevmediğin dersler hangileri? Geleceğe dair planların nelerdir? Okula gitmiyor ise; Okulu niçin ve ne zaman bıraktın? Tekrar devam etmek istiyor musun? Ne iş yapmaktasın? Ne zamandır çalışıyorsun? Memnun musun?
Yeme Davranışları (Eating) Ağırlığın ve görünümün hakkında ne düşünüyorsun? Son zamanlarda ağırlığında değişiklik oldu mu? Son bir yıldır hiç diyet yaptın mı? Ne sıklıkta? Kilonu değiştirmek için başka bir şey denedin mi? (kusma/ilaç/madde kullanımı) Günlük ne kadar egzersiz yaparsın? Sence sağlıklı beslenme biçimi nedir? Kendi beslenmen ile kıyaslama yapar mısın? Yemeni hiç kontrol edemediğin olur mu? Uzun süre aç kaldığın zaman rahatsızlık duyar mısın? Sorularının cevabı aranmalıdır.
Etkinlikler (peer related Activities) Eğlenmek için neler yaparsın? Arkadaşlar veya ailen ile nasıl vakit geçirirsin? Hiç spor yapar mısın? Yürüyüş ne kadar yaparsın? Kitap okumak hakkında ne düşünüyorsun? Ne tür kitaplar okursun? Ne tür müzik dinlemekten hoşlanırsın? Yakın arkadaşın kim? Arkadaş grubun var mı? Birlikte neler yaparsınız? Aynı cinsten ve karşı cinsten arkadaşların ile ilişkilerin nasıl?
Günümüzde internet yaygın kullanılıyor, sen interneti hangi amaçlarla kullanırsın? Evde kullandığın bilgisayar var mı? Odanda bilgisayar ve/veya TV var mı? Günde ne kadar ekran karşısında kalırsın? (Bilgisayar, TV ya da akıllı telefon vb...) Bunlar karşısında daha az vakit harcamak ister miydin? Bilgisayar oyunu oynadıktan sonra kendini nasıl hissedersin?
Sigara, Alkol ve Madde Kullanımı (Drugs) Arkadaşlarından veya ailenden sigara, alkol veya başka bir madde kullanan var mı? Bu konuda ne düşünüyorsun? Hiç denedin mi / denemek istedin mi? Sen sigara / alkol / madde kullanır mısın? Hangi sıklıkta, nerede ve kimlerle kullanırsın? Bırakmak istiyor musun?
Bağımlılıktan şüphe edilen vakalarda CRAFFT sorgulaması C (Car) R (Relax) A (Alone) F (Forget) F (Friends) T (Trouble) Hiç alkollü birinin kullandığı araca bindin mi? Hiç kendini rahatlatmak için alkol veya madde aldın mı? Hiç yalnızken alkol ya da madde kullandın mı? Hiç alkol ya da madde kullandığın için bir şeyleri unuttun mu? Hiç arkadaşların ya da ailen alkolü veya başka bir maddeyi azaltman veya kesmen gerektiğini söyledi mi? Hiç alkollü veya madde etkisindeyken başın belaya girdi mi?
Cinsel Aktiviteler (Sexuality) Karşı cinsle rahat arkadaşlık edebiliyor musun? (arkadaşlığın boyutu belirlenmeli) Özel bir arkadaşın var mı? Varsa ne zamandır, kaç yaşında? Birlikte nasıl vakit geçiriyorsunuz? Hiç duygusal ilişkin oldu mu? Bana çıktığın insanlardan bahseder misin? Cinsellik ile ilgili ne biliyorsun? Bu konuda kaygıların var mı? Cinsellik ile ilgili soruların ya da kafana takılan herhangi bir sorun var mı? Cinsel olarak aktif misin? Cinsel olarak etkilendiğin kimse var mı?
Özkıyım / depresyon (Suicidality / depression) Son zamanlarda kendini nasıl hissediyorsun? Stresli / sinirli / üzgün / mutsuz? Genellikle neşeli misin ya da sık sık sıkılır mısın? En son ne zaman ve ne için ağladın? Yalnızlık veya değersizlik hissediyor musun? Hiç kendini daha iyi hissetmek için kendine zarar verdin mi? Hiç ölsem de kurtulsam dedin mi? Hiç intihar etmeyi düşündün mü? İnternette seni rahatsız eden kişi veya kişiler oldu mu? Facebook gibi sosyal medya sitelerini kullanırken kendini üzgün hissettiğin zamanlar olur mu?
Güvenlik, Şiddet ve İstismar (Safety) Hiç ciddi şekilde yaralandın mı? Nasıl? Araç içinde her zaman emniyet kemeri kullanır mısın? İnternette tanıştığın birisiyle yüz yüze görüşmek için buluştuğun oldu mu? Hiç evde, okulda veya mahallede şiddete şahit ve / veya dahil oldun mu? Bugüne kadar hiç sana istemediğin bir davranışta bulunan oldu mu? Şimdiye kadar izin almadan ve seni rahatsız edici bir şekilde vücuduna dokunan oldu mu?
Uyku Alışkanlıkları Uyku, gelişimi ve bilişsel fonksiyonları etkiler Uyku ile ilgili bilgi alınır: Düzeni Süresi Kalitesi Uykuya dalma süresi
Fizik muayenede Somatik büyüme Antropometrik değerlendirme-persentile işaretleme Ağırlık, boy Vücut kitle indeksi : ağırlık (kg)/boy (m) 2 Deri bulguları: Akne, vb Puberte evresi Meme muayenesi Skrotum-Testis muayenesi Sistemlerin muayenesi Kan basıncı : Dört ekstremiteden ölçüm, nabız Dün sistemlerin muayenesi Kronik hastalık bulgusu
Vertebra Skolyoz Kifo-skolyoz Görme muayenesi Miyopi İşitme muayenesi Odiometri
Fizik muayenede yaklaşım Her türlü işlem için öncelikle ergene açıklama yapılmalı Ergenden izin alınmalı İstemiyorsa zorlanmamalı ancak neden gerekli olduğu anlatılmalı Her ergende fizik muayenenin her dönemde en az bir defa yapıldığı belirtilmeli
Fizik muayene sırasında dikkat edilmesi gerekenler-1 Herkesin rahatça girip çıkabildiği bir yer olmamalı (ayrı bir muayene odası) Oda olabildiğince sade ve sessiz olmalı Ebeveynin / bakıcının muayene odasında kalmasını isteyip istemediği ergene sorulmalı Farklı cinsiyetlerdeki hasta/doktor ikilisi varsa muayene odasında mutlaka üçüncü kişi bulundurulmalı
Fizik muayene sırasında dikkat edilmesi gerekenler-2 Muayene masası üzerinde değiştirilebilen örtü olmalı Genital bölge muayenesi eldiven ile yapılmalı Erkeklere testis muayenesi, kızlara meme muayenesinin nasıl yapılacağı gösterilmeli ve nelere dikkat edeceği belirtilmeli Muayene sırasında her işlem ve bulgu ergene anlatılmalı
Fizik muayene sırasında dikkat edilmesi gerekenler-3: Ergen fizik muayeneyi kabul etmiyorsa; Odada pubertal gelişimin evrelerini gösteren bir kitapçık ve orşidometri üzerinden pubertesinin hangi evrede olduğu belirlenmeli ve genital organlarında herhangi bir normal dışı bulgu olup olmadığı sorgulanmalı Testis boyutları eşit mi? Ağrı/renk değişikliği var mı? Memede ağrı/akıntı var mı? Ele gelen kitle var mı? Eğer ergen bilmiyorsa bir sonraki gelişinden önce kendini bu açıdan muayene etmesi ve bulguları bizimle paylaşması önerilmeli..
Görüşme ve muayene sonunda Muayene bulguları, tanı ve tedavi hakkında öncelikle ergene bilgi verilmeli Son konuşma sırasında ailenin de desteğini sağlayabilmek için ebeveyn/bakıcının bulunması sağlanmalı Ergene herhangi bir sorusu olup olmadığı sorulmalı ve bunun için ona zaman tanınmalı Bir sonraki muayene randevusu için beraber gün belirlenmeli Ergenin her zaman bu birimdeki sağlık elemanlarına direkt veya telefon ile ulaşabileceği güvencesi verilmeli
Ergene verilen sağlık hizmetinin vazgeçilmez öğeleri Gelişimsel perspektif Psikosomatik felsefe Multidisipliner ekip ve iletişim ağı olmalıdır Ergenin hekimin yanından kendisinin bir doktoru olduğu duygusu ile ayrılması istenilir
Kaynaklar 1. Adolescent Health Care: A practical guide. Neinstein LS, Gordon CM, Katzman DK, Rosen DS, Woods ER (eds). 5 th edition, Lippincott Williams & Wilkins, Wolters Kluwer, Philadelphia, 2008 2. Adolesan Sağlığı. Ercan O, Alikaşifoğlu M, Ercan G (eds). İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri. Deomad Medikal Yayıncılık, İstanbul, 2005 3. Adolescent Medicine (Part XII). In: Kliegman RB, Behrman RE, Jenson HB, Stanton BF (eds), Nelson Textbook of Pediatrics. 18 th edition, Saunders, Philadelphia, 2007; 813-866