DEĞİŞİK BİR BAKIŞ AÇISI İLE PARA ARZI ANALİZİ, ÖRNEKLİ ÇALIŞMALAR VE PARA ÜZERİNE GÖRÜŞLER (2008) 1. KAYDİ PARANIN YER ALMADIĞI BASİT PARA ARZI ANALİZİ - Başlangıçta para arzının sadece dolaşımdaki paradan oluştuğunu, - Merkez Bankasının bütün bankacılık sisteminden açık piyasa işlemiyle ilk seferde menkul kıymet satın alarak rezerv sağladığını, - Bankacılık sisteminde zorunlu rezerv uygulamasının bulunmadığını, bu bakımdan merkez bankasının sağladığı ilk rezervin serbest rezervlerden oluştuğunu, - Söz konusu serbest rezervlerin bir getirisi olmadığı için bankacılık sisteminde tutulmak istenmeyip anında krediye dönüştürüldüğünü ve buna ilişkin ilk vadesiz mevduat hesabının açıldığını, - Başlangıçta dolaşımdaki paradan oluştuğunu belirttiğimiz para arzının bu aşamada dolaşımdaki para ve vadesiz mevduatların toplamından oluştuğunu (M 1 ), - Ancak kümülatif mevduat oluşumuna (yani kaydi paranın yol açtığı para arzı artışına) fırsat verilmeksizin çek verme yerine nakit olarak kredinin kullandırıldığını, - Bu kredilerin yine nakit olarak başka bir bankada mevduat hesabına dönüştürülmeyerek, piyasada mal ve hizmet alımında yine nakit olarak (çek verilmeksizin) kullanıldığını, - Son olarak da piyasada mal ve hizmet alımında kullanılan nakitlerin başka bir bankada mevduat hesabına dönüştürülmediğini, varsayıyoruz. Amacımız, para arzı oluşumu sürecini biçimsel olarak anlatmaktan ibarettir. Yukarıda sözünü ettiğimiz varsayımlar ışığında mevcut rezervlerle kullandırılan krediler ancak kendisine eşit bir vadesiz mevduat yekünü ( para arzı parçası) oluşturacaktır.
Süreç sırasıyla aşağıdaki şekilde işleyecektir: (1) Başlangıçta para arzı dolaşımdaki paradan ibaret olup 70 milyar.-tl dir. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Para Arzı (M 1 ) 70 0 0 0 70 (2) Merkez Bankası bankacılık sisteminden menkul kıymet satın alarak 30 milyar.-tl rezerv sağlamıştır. Krediye ve dolayısıyla mevduata dönüşmeyen bu ilave rezerv para, para arzını henüz artırmamış olup para arzı halen 70 milyar.-tl dir. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Para Arzı (M 1 ) 70 0 30 0 70 (3) Bankalar artan rezervlerinin tamamını hesaben krediye ve dolayısıyla da vadesiz mevduat hesabına dönüştürmüşlerdir. Para arzı bu kez 100 milyar.-tl ye yükselmiştir. Dolaşım ve mevduat toplamına bakıyoruz Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Para Arzı (M 1 ) 70 30 30 30 100 (4) Kredi talep edenler, 30 milyar.-tl lik rezervin tamamını nakit olarak kullandıklarında, öncelikle vadesiz mevduat hesabı aynı miktarda ve adı üzerinde hesaben kapanacak ve dolaşımdaki para miktarı yine aynı miktarda artarak 100 milyar.- TL ye yükselecektir. Para arzı ise değişmemiş olup 100 milyar.-tl dir. Dolaşım ve mevduat toplamına bakıyoruz. 2
Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Para Arzı (M 1 ) 70 + 30 = 100 30-30=0 30 30=0 30 100 (5) Kredi kullananlar şayet bankaların kasalarında bulundurdukları 30 milyar.- TL lik rezervin tamamını talep etmelerine ve kendilerine bu miktarda kredi açılmış olmasına rağmen ilk aşamada örneğin 10 milyar.-tl lik kısmını nakit olarak kullanırlar ise öncelikle vadesiz mevduat hesabı, kullandırılan fiili nakit miktarlar kadar ve adı üzerinde hesaben azalacak ve dolaşımdaki para miktarı yine kullandırılan fiili nakit miktarlar kadar artarak 80 milyar.-tl ye yükselecektir. Para arzı ise değişmemiş olup yine 100 milyar.-tl dir. Dolaşım ve mevduat toplamına bakıyoruz. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Para Arzı (M 1 ) 70 + 10 = 80 30 10 = 20 30 10 = 20 30 100 Kredi sütunlarındaki rakamlar hem banka sisteminin kredi kullananlardan alacağıdır, hem de rezervlerin kredi kanalıyla dolaşıma eklendiğini teyit eder. Bu bakımdan para arzını kaydi para süreci işlemediği sürece, dolaşımdaki para (80 milyar.- TL) ile mevduatın kaynağı olan rezerv paranın (20 milyar.-tl) toplamı olarak da anlamamız mümkündür. Ayrıca, zorunlu rezerv oranının olmadığı ve tamamının krediye dönüştüğü ve harcandığı yerlerden bankacılık sistemine mevduat olarak geri dönmeyen serbest rezervlerin bulunduğu bu modelde para arzı, (2) numaralı gösterim hariç her aşamada para tabanına eşit olup para çarpanı 1 dir. (2) numaralı gösterim de ise para tabanı kısa bir an için bile olsa rezervler mevduat meydana getiren kredilere henüz dönüşmediği için para arzından büyük ( 70 + 30 = 100 > 70 ) olup para çarpanı 70 / 100 = 0,7 dir. 3
Şimdi ise kredinin tamamının bir seferde kullanımına ilişkin gelişmeleri basit muhasebe teknikleriyle izah etmeye çalışalım: -------------------- / --------------------- Dolaşımdaki Para 70.- (1) ve (2) no lu gösterim Para Talebi 70.- ------------------- / ---------------------- Vadesiz Mevduatlar 30.- (3) no lu gösterim Krediler 30.- ------------------ / ----------------------- Krediler 30.- (3) no lu gösterim Para Talebi 30.- ----------------- / ----------------------- Dolaşımdaki Para 30.- (4) no lu gösterim Vadesiz Mevduatlar 30.- ------------------ / ---------------------- Para Talebi 100.- (4) no lu gösterim Para Arzı (M 1 ) 100.- ----------------- / ----------------------- 4
Yukarıdaki basit gösterimde kayıtlar sadeleştirildiğinde (birbirini götürdüğünde) aşağıdaki nihai kayıt ile karşılaşıyoruz: --------------------- / ----------------------- Dolaşımdaki Para 100.- Para Arzı (M 1 ) 100.- -------------------- / ----------------------- Bu son kayıt yukarıda verilen örneğin gelişimi çerçevesinde para arzının son aşamada dolaşımdaki para miktarına eşit olduğunu göstermektedir. 5
Aşağıda ise kredinin kısmen kullanımına ilişkin gelişmeleri basit muhasebe teknikleriyle izah etmeye çalışalım: -------------------- / --------------------- Dolaşımdaki Para 70.- (1) ve (2) no lu gösterim Para Talebi 70.- ------------------- / ---------------------- Vadesiz Mevduatlar 30.- (3) no lu gösterim Krediler 30.- ------------------ / ----------------------- Krediler 30.- (3) no lu gösterim Para Talebi 30.- ----------------- / ----------------------- Dolaşımdaki Para 10.- (5) no lu gösterim Vadesiz Mevduatlar 10.- ------------------ / ---------------------- Para Talebi 100.- (5) no lu gösterim Para Arzı (M 1 ) 100.- ----------------- / ----------------------- 6
Yukarıdaki basit gösterimde kayıtlar sadeleştirildiğinde (birbirini götürdüğünde) aşağıdaki nihai kayıt ile karşılaşıyoruz: --------------------- / ----------------------- Dolaşımdaki Para 80.- Vadesiz Mevduatlar 20.- Para Arzı (M 1 ) 100.- -------------------- / ----------------------- Bu son kayıt ise yukarıda verilen örneğin gelişimi çerçevesinde para arzının son aşamada dolaşımdaki para ve vadesiz mevduatlar toplamına eşit olduğunu göstermektedir. 7
2. KAYDİ PARANIN YER ALDIĞI BASİT PARA ARZI ANALİZİ - Başlangıçta para arzının sadece dolaşımdaki paradan oluştuğunu, - Merkez Bankasının bütün bankacılık sisteminden açık piyasa işlemiyle ilk seferde menkul kıymet satın alarak rezerv sağladığını, - Bankacılık sisteminde zorunlu rezerv uygulamasının bulunduğunu ve örneğin 0,5 olduğunu, - Başlangıçta bankacılık sisteminde serbest rezervlerin bulunmadığını ve kaydi para oluşturma sürecinde meydana geldiklerini, - Serbest rezervlerin bir getirisi olmadığı için bankacılık sisteminde tutulmak istenmeyip tamamının anında krediye dönüştürüldüğünü ve buna ilişkin ilk vadesiz mevduat hesabının açıldığını, - Başlangıçta dolaşımdaki paradan oluştuğunu belirttiğimiz para arzının bu aşamada dolaşımdaki para ve vadesiz mevduatların toplamından oluştuğunu (M 1 ), - Kümülatif mevduat oluşumuna (yani kaydi paranın yol açtığı para arzı artışının gerçekleşmesine) fırsat verildiğini ve bu bağlamda çek vermek suretiyle kredinin kullandırıldığını, - Bu krediler için alınan çeklerin piyasada mal ve hizmet alımında kullanıldığını, - Son olarak da piyasada mal ve hizmet alımında kullanılan çeklerin başka bir bankada mevduat hesabına dönüştürüldüğünü, - Zorunlu rezerv oranına göre meydana getirilen ilk vadesiz mevduattan başlamak üzere bankacılık sisteminde zorunlu rezerv birikimi dışında açılan hiçbir mevduattan sızıntı olmadığını (alınan kredinin elde nakit olarak kısmen veya tamamen tutulmadığını), varsayıyoruz. 8
Amacımız, para arzı oluşumu sürecini biçimsel olarak anlatmaktan ibarettir. Yukarıda sözünü ettiğimiz varsayımlar ışığında mevcut rezervlerle kullandırılan krediler ve vadesiz mevduat yekünü ( para arzı parçası); toplam bankacılık sisteminde zorunlu rezerv oranının tersi olan ( 1 / 0,5 = 2 ) mevduat çarpanının ilk rezervle çarpımına eşit olan ( 2 * 30 milyar.-tl = 60 milyar.-tl ) 60 milyar.-tl ye ve zorunlu rezerv birikimi de tüm sistemde 30 milyar.-tl ye yükselecektir. Süreç sırasıyla aşağıdaki şekilde işleyecektir: (1) Başlangıçta para arzı dolaşımdaki paradan ibaret olup 70 milyar.-tl dir. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Para Arzı (M 1 ) 70 0 0 0 70 (2) Merkez Bankası bankacılık sisteminden menkul kıymet satın alarak 30 milyar.-tl rezerv sağlamıştır. Krediye ve dolayısıyla mevduata dönüşmeyen bu ilave rezerv para, para arzını henüz artırmamış olup para arzı halen 70 milyar.-tl dir. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Para Arzı (M 1 ) 70 0 30 0 70 (3) Bankalar artan rezervlerinin tamamını hesaben krediye ve dolayısıyla da vadesiz mevduat hesabına dönüştürmüşlerdir. Para arzı bu kez 130 milyar.-tl ye çıkmıştır. Dolaşım ve mevduat toplamına bakıyoruz. Rezerv sütunundaki 30 milyar.-tl kümülatif mevduat meydana getirme sürecinin sonunda zorunlu olarak oluşan ve krediye dönüşmemiş bir değerdir ve zorunlu rezerve eşittir. 9
Mevduat ve kredi sütunlarındaki değerler ise kaydi para ( kümülatif mevduat) sürecinde oluşmuş değerlerdir ve serbest rezervlere eşittir. Başka bir deyişle, tüm serbest rezervler tüketilmiş yani krediye dönüşmüştür. Sistemde sadece zorunlu rezerv artışı kalmıştır. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Para Arzı (M 1 ) 70 60 30 60 130 Dikkat edilirse kaydi para oluşma sürecinde, bankaların ve halkın nakit tutma talebi 0 iken (yokken) rezervlerden; kredi kullanımı esnasında mevduatı hesaben indirip, dolaşımdaki nakiti artıracak bir net nakit çıkışı yoktur. Bankacılık sisteminde zorunlu rezerv oranına göre kredi ve mevduat hesapları arasında girdi çıktı yapan ve bu sayede meydana getirilen ilk rezervi bütün sisteme yayan (zorunlu rezerv birikimi) nakitler, varsayım şartlarında belirttiğimiz üzere bankacılık sisteminden dolaşıma çıktığı anda bir sızma yapmayıp dolaşımdan yine bankacılık sistemine döndüğünden dolaşımdaki nakit sabit kalmakta ama para arzı kredi genişlemesi sebebiyle artmaktadır. Sözünü ettiğimiz kredi genişlemesi ise bankaların karlılık ve likidite güçlerinin artmasını sağlar. Ayrıca, zorunlu rezerv oranının bulunduğu ve tamamının krediye dönüştüğü ve harcandığı yerlerden bankacılık sistemine sızıntı olmaksızın mevduat olarak geri dönen serbest rezervlerin bulunduğu bu modelde para arzı, (1) numaralı gösterimde para tabanına eşit olup para çarpanı 1 dir. (2) numaralı gösterim de ise para tabanı kısa bir an için bile olsa rezervler mevduat meydana getiren kredilere henüz dönüşmediği için para arzından büyük ( 70 + 30 = 100 > 70 ) olup para çarpanı 70 / 100 = 0,7 dir. (3) numaralı gösterimde bu kez para arzı kaydi para oluşumunun etkisiyle para tabanından büyük ( 70 + 60 = 130 > 70 + 30 = 100) olup para çarpanı 130 / 100 = 1,3 dür. 10
Yukarıda izah ettiğimiz üzere kaydi para meydana getiren işlemleri basit muhasebe teknikleriyle izah etmeye çalışalım: -------------------- / --------------------- Dolaşımdaki Para 70.- (1) ve (2) no lu gösterim Para Talebi 70.- ------------------- / ---------------------- Vadesiz Mevduatlar 30.- (3) no lu gösterim Krediler 30.- ------------------ / ----------------------- Vadesiz Mevduatlar 30.- (3) no lu gösterim Kaydi Para 30.- ------------------ / ----------------------- Kaydi Para 30.- (3) no lu gösterim Krediler 30.- -------------------- / -------------------- Krediler 60.- (3) no lu gösterim Para Talebi 60.- -------------------- / -------------------- Para Talebi 130.- (3) no lu gösterim Para Arzı (M 1 ) 130.- ------------------- / --------------------- 11
Yukarıdaki basit gösterimde kayıtlar sadeleştirildiğinde (birbirini götürdüğünde) aşağıdaki nihai kayıt ile karşılaşıyoruz: --------------------- / ----------------------- Dolaşımdaki Para 70.- Vadesiz Mevduatlar 60.- Para Arzı (M 1 ) 130.- -------------------- / ----------------------- Bu son kayıt ise yukarıda verilen örneğin gelişimi çerçevesinde para arzının son aşamada dolaşımdaki para ve kaydi para mekanizmasın etkisiyle artan vadesiz mevduatlar toplamına eşit olduğunu göstermektedir. 12
3. KREDİ GİBİ KULLANILAN KREDİ KARTLARI - PARA ARZI ANALİZİ 3.1 Satıcıların mevduat hesaplarından çektikleri paraların banka sistemine dönmeme durumu - Başlangıçta para arzının sadece dolaşımdaki paradan oluştuğunu, - Merkez Bankasının bütün bankacılık sisteminden açık piyasa işlemiyle ilk seferde menkul kıymet satın alarak rezerv sağladığını, - Bankacılık sisteminde zorunlu rezerv uygulamasının bulunmadığını, bu bakımdan merkez bankasının sağladığı ilk rezervin serbest rezervlerden oluştuğunu, - Söz konusu serbest rezervlerin bir getirisi olmadığı için bankacılık sisteminde tutulmak istenmeyip anında kredi kartları harcamalarının finansmanında kullanıldığını ve buna ilişkin olarak kredi kartı hamillerince harcamaların yapıldığı mal ve hizmetlerin sahipleri olan satıcılara ait vadesiz mevduat hesaplarının açıldığını, - Başlangıçta dolaşımdaki paradan oluştuğunu belirttiğimiz para arzının bu aşamada dolaşımdaki para ve vadesiz mevduatların toplamından oluştuğunu (M 1 ), - Kolay anlaşılması açısından kredi kartları dışında hiçbir kredi türüne yer verilmediğini, - Kredi kartı harcama bedellerinin bankalar tarafından satıcılara ödenmesini takiben başka bir bankada mevduat hesabına dönüşmediğini, varsayıyoruz. Amacımız, kredi kartlarındaki uygulamalarla para arzı oluşumu sürecini biçimsel olarak anlatmaktan ibarettir. Süreç sırasıyla aşağıdaki şekilde işleyecektir: 13
(1) Başlangıçta para arzı dolaşımdaki paradan ibaret olup 70 milyar.-tl dir. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Kartı Para Arzı (M 1 ) 70 0 0 0 70 (2) Merkez Bankası bankaların kredi kartı yükümlülüklerini karşılamak amacıyla talep ettikleri 30 milyar.-tl lik rezervi, bankacılık sisteminden menkul kıymet satın alarak sağlamıştır. Bu ilave rezerv para, para arzını artırmamış olup para arzı 70 milyar.-tl dir. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Kartı Para Arzı (M 1 ) 70 0 30 0 70 (3) Kredi kartı sahiplerinin rezervlere eşit harcama yaptıklarını varsayıyoruz. Kart hamillerinin yaptıkları 30 milyar.-tl lik harcama elektronik ortamda anında mal ve hizmet satıcılarının vadesiz mevduat hesaplarına ve kart hamillerinin kredi kartları hesaplarına işleniyor. Bu işlem kredi kullananların bu kredi tutarlarının önce kendileri adına açılan vadesiz bir hesaba alınması işlemine benzemektedir. Para arzı bu kez 100 milyar.-tl ye yükselmiştir. Dolaşım ve mevduat toplamına bakıyoruz Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Kartı Para Arzı (M 1 ) 70 30 30 30 100 (4) Bankalar satıcılara (mevduat sahiplerine) 30 milyar.-tl lik rezervin tamamını verdiklerinde, öncelikle vadesiz mevduat hesabı aynı miktarda ve adı üzerinde 14
hesaben kapanacak ve dolaşımdaki para miktarı yine aynı miktarda artarak 100 milyar.- TL ye yükselecektir. Bu işlem de, normal kredi sisteminde kredi kullananların bizatihi kendilerinin harcama yapmalarına benzemektedir. Ayrıca bu sistemde (kredi kartı sistemi) bankalar adeta bu rolü üstlenmiştir. Bankaların bizatihi kendilerinin kredi kullananlar gibi kredi kullanıcılarının yerine geçerek harcama yapmalarına benzer bir durum söz konusudur. Şöyle bir ifade zannederim yanlış olmayacaktır. Kredi sisteminde bankalar kredi kullanıcılarına adeta bu krediyi al, harcamayı sen yap ve ihtiyaçlarını karşıla derken kredi kartı sisteminde sen ihtiyaçlarını karşıla, ben harcamayı yaparım demektedir. Para arzı ise değişmemiş olup 100 milyar.-tl dir. Dolaşım ve mevduat toplamına bakıyoruz. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Kartı Para Arzı (M 1 ) 70 + 30 = 100 30-30= 0 30 30 = 0 30 100 (5) Satıcılar (mevduat sahipleri) bankaların kasalarında bulundurdukları 30 milyar.-tl lik rezervin tamamını talep etmelerine rağmen diyelim ki ilk aşamada 10 milyar.-tl lik kısmını nakit olarak kullanırlar ise öncelikle vadesiz mevduat hesabı, kullandırılan fiili nakit miktarlar kadar ve adı üzerinde hesaben azalacak ve dolaşımdaki para miktarı yine kullandırılan fiili nakit miktarlar kadar artarak 80 milyar.-tl ye yükselecektir. Para arzı ise değişmemiş olup yine 100 milyar.-tl dir. Dolaşım ve mevduat toplamına bakıyoruz. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Kartı Para Arzı (M 1 ) 70 + 10 = 80 30 10 = 20 30 10 = 20 30 100 15
Şimdi ise kredi kartı hamillerinin yaptıkları harcamalar karşılığında satın aldıkları mal ve hizmetlerin sahiplerinin (satıcıların), bankalarda kendi adlarına açılmış vadesiz mevduat hesaplarında biriken tutarların tamamını çekmeleri ve çektikleri tutarları banka sistemine geri vermemeleri durumuna ilişkin işlemleri basit muhasebe teknikleriyle izah etmeye çalışalım: -------------------- / --------------------- Dolaşımdaki Para 70.- (1) ve (2) no lu gösterim Para Talebi 70.- ------------------- / ---------------------- Vadesiz Mevduatlar 30.- (3) no lu gösterim Kredi Kartları 30.- ------------------ / ----------------------- Kredi Kartları 30.- (3) no lu gösterim Para Talebi 30.- ----------------- / ----------------------- Dolaşımdaki Para 30.- (4) no lu gösterim Vadesiz Mevduatlar 30.- ------------------ / ---------------------- Para Talebi 100.- (4) no lu gösterim Para Arzı (M 1 ) 100.- ----------------- / ----------------------- 16
Yukarıdaki basit gösterimde kayıtlar sadeleştirildiğinde (birbirini götürdüğünde) aşağıdaki nihai kayıt ile karşılaşıyoruz: --------------------- / ----------------------- Dolaşımdaki Para 100.- Para Arzı (M 1 ) 100.- -------------------- / ----------------------- Bu son kayıt yukarıda verilen örneğin gelişimi çerçevesinde para arzının son aşamada dolaşımdaki para miktarına eşit olduğunu göstermektedir. 17
Aşağıda ise kredi kartı hamillerinin yaptıkları harcamalar karşılığında satın aldıkları mal ve hizmetlerin sahiplerinin (satıcıların), bankalarda kendi adlarına açılmış vadesiz mevduat hesaplarında biriken tutarların bir kısmını çekmeleri ve çektikleri tutarları banka sistemine geri vermemeleri durumuna ilişkin işlemleri basit muhasebe teknikleriyle izah etmeye çalışalım: -------------------- / --------------------- Dolaşımdaki Para 70.- (1) ve (2) no lu gösterim Para Talebi 70.- ------------------- / ---------------------- Vadesiz Mevduatlar 30.- (3) no lu gösterim Kredi Kartları 30.- ------------------ / ----------------------- Kredi Kartları 30.- (3) no lu gösterim Para Talebi 30.- ----------------- / ----------------------- Dolaşımdaki Para 10.- (5) no lu gösterim Vadesiz Mevduatlar 10.- ------------------ / ---------------------- Para Talebi 100.- (5) no lu gösterim Para Arzı (M 1 ) 100.- ----------------- / ----------------------- 18
Yukarıdaki basit gösterimde kayıtlar sadeleştirildiğinde (birbirini götürdüğünde) aşağıdaki nihai kayıt ile karşılaşıyoruz: --------------------- / ----------------------- Dolaşımdaki Para 80.- Vadesiz Mevduatlar 20.- Para Arzı (M 1 ) 100.- -------------------- / ----------------------- Bu son kayıt ise yukarıda verilen örneğin gelişimi çerçevesinde para arzının son aşamada dolaşımdaki para ve vadesiz mevduatlar toplamına eşit olduğunu göstermektedir. 19
3.2 Satıcıların mevduat hesaplarından çektikleri paraların banka sistemine dönme durumu - Başlangıçta para arzının sadece dolaşımdaki paradan oluştuğunu, - Merkez Bankasının bütün bankacılık sisteminden açık piyasa işlemiyle ilk seferde menkul kıymet satın alarak rezerv sağladığını, - Bankacılık sisteminde zorunlu rezerv uygulamasının bulunduğunu ve yine oranın 0,5 olduğunu, - Merkez bankasının sağladığı ilk rezervin serbest rezervlerden oluştuğunu, - Söz konusu serbest rezervlerin bir getirisi olmadığı için bankacılık sisteminde tutulmak istenmeyip anında kredi kartları harcamalarının finansmanında kullanıldığını ve buna ilişkin olarak kredi kartı hamillerince harcamaların yapıldığı mal ve hizmetlerin sahipleri olan satıcılara ait vadesiz mevduat hesaplarının açıldığını, - Başlangıçta dolaşımdaki paradan oluştuğunu belirttiğimiz para arzının bu aşamada dolaşımdaki para ve vadesiz mevduatların toplamından oluştuğunu (M 1 ), - Kolay anlaşılması açısından kredi kartları dışında hiçbir kredi türüne yer verilmediğini, - Kredi kartı harcama bedellerinin bankalar tarafından satıcılara ödenmesini takiben başka bir bankada mevduat hesabına dönüştüğünü, varsayıyoruz. Amacımız, kredi kartlarındaki uygulamalarla para arzı oluşumu sürecini biçimsel olarak anlatmaktan ibarettir. Süreç sırasıyla aşağıdaki şekilde işleyecektir: 20
(1) Başlangıçta para arzı dolaşımdaki paradan ibaret olup 70 milyar.-tl dir. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Kartı Para Arzı (M 1 ) 70 0 0 0 70 (2) Merkez Bankası bankaların kredi kartı yükümlülüklerini karşılamak amacıyla talep ettikleri 30 milyar.-tl lik rezervi, bankacılık sisteminden menkul kıymet satın alarak sağlamıştır. Bu ilave rezerv para, para arzını artırmamış olup para arzı 70 milyar.-tl dir. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Kartı Para Arzı (M 1 ) 70 0 30 0 70 (3) Kredi kartı sahiplerinin rezervlere eşit harcama yaptıklarını varsayıyoruz. Kart hamillerinin yaptıkları 30 milyar.-tl lik harcama elektronik ortamda anında mal ve hizmet satıcılarının vadesiz mevduat hesaplarına ve kart hamillerinin kredi kartları hesaplarına işleniyor. Bu işlem kredi kullananların bu kredi tutarlarının önce kendileri adına açılan vadesiz bir hesaba alınması işlemine benzemektedir. Bankalar satıcılara (mevduat sahiplerine) 30 milyar.-tl lik rezervin tamamını verdiklerinde, öncelikle vadesiz mevduat hesabı aynı miktarda ve adı üzerinde hesaben kapanacak, daha sonra bu rezerv miktarı başka bir bankaya mevduat olarak yatırılacaktır. Dolayısıyla rezerv ve mevduat yer değiştirmişse de bankacılık sisteminde mevduat ve rezervler kaydi para sürecini aynen normal kredilerde olduğu gibi başlatacaktır. Zorunlu rezerv oranının geçerli olduğu bir modelde sisteme örneğin hiç sızıntı vermeksizin dönen rezervler, kümülatif mevduatların artmasını ve para arzının 21
genişlemesini sağlamaktadır. Çünkü örneğin A bankasında kredi kartı hamillerinin harcamalarının otomatik kaydedildiği vadesiz mevduatları bulunan satıcıların, bu mevduatları çekerek B bankasına bir mevduat hesabına yatırmaları ile mevduat (rezervler) yer değiştirecek, zorunlu rezerv ayrıldıktan sonra kalan rezerv dilimi bu kez B bankasının kredi kartlarını kullanan kart hamillerinin harcamalarının otomatik olarak kaydedildiği satıcı mevduat hesaplarının yine satıcılara ödenmesini finanse edecektir. Böylelikle toplam para arzı 130 milyar.-tl dir. Dolaşım ve mevduat toplamına bakıyoruz. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Kartı Para Arzı (M 1 ) 70 60 30 60 130 22
Yukarıda izah ettiğimiz üzere kaydi para meydana getiren işlemleri basit muhasebe teknikleriyle izah etmeye çalışalım: -------------------- / --------------------- Dolaşımdaki Para 70.- (1) ve (2) no lu gösterim Para Talebi 70.- ------------------- / ---------------------- Vadesiz Mevduatlar 30.- (3) no lu gösterim Kredi Kartları 30.- ------------------ / ----------------------- Vadesiz Mevduatlar 30.- (3) no lu gösterim Kaydi Para 30.- ------------------ / ----------------------- Kaydi Para 30.- (3) no lu gösterim Kredi Kartları 30.- -------------------- / -------------------- Kredi Kartları 60.- (3) no lu gösterim Para Talebi 60.- -------------------- / -------------------- Para Talebi 130.- (3) no lu gösterim Para Arzı (M 1 ) 130.- ------------------- / --------------------- 23
Yukarıdaki basit gösterimde kayıtlar sadeleştirildiğinde (birbirini götürdüğünde) aşağıdaki nihai kayıt ile karşılaşıyoruz: --------------------- / ----------------------- Dolaşımdaki Para 70.- Vadesiz Mevduatlar 60.- Para Arzı (M 1 ) 130.- -------------------- / ----------------------- Bu son kayıt ise yukarıda verilen örneğin gelişimi çerçevesinde para arzının son aşamada dolaşımdaki para ve kaydi para mekanizmasın etkisiyle artan vadesiz mevduatlar toplamına eşit olduğunu göstermektedir. 24
4. ÇEK GİBİ (ÖDEME ARACI OLARAK) KULLANILAN KREDİ KARTLARI - PARA ARZI ANALİZİ 4.1 Satıcıların mevduat hesaplarından çektikleri paraların banka sistemine dönmeme durumu - Başlangıçta para arzının sadece dolaşımdaki paradan oluştuğunu, - Kredi kartı hamillerinin ceplerinde veya kasalarında para taşımak istememeleri ve bankalara rezerv sağlayacak olan vadesiz hesaplar açtırmaları üzerine dolaşımdaki nakit miktarının düştüğünü ve mevduatların arttığını, - Bankacılık sisteminde zorunlu rezerv uygulamasının bulunmadığını, - Kart hamillerinin sağladığı bu ilk rezervin serbest rezervlerden oluştuğunu, - Kredi kartı hamillerince harcamaların yapıldığı mal ve hizmetlerin sahipleri olan satıcılara ait vadesiz mevduat hesaplarının açıldığını, - Başlangıçta dolaşımdaki paradan oluştuğunu belirttiğimiz para arzının bu aşamada dolaşımdaki para ve vadesiz mevduatların toplamından oluştuğunu (M 1 ), - Kredi kartı harcama bedellerinin bankalar tarafından satıcılara ödenmesini takiben başka bir bankada mevduat hesabına dönüşmediğini, varsayıyoruz. Amacımız, kredi kartlarındaki uygulamalarla para arzı oluşumu sürecini biçimsel olarak anlatmaktan ibarettir. Süreç sırasıyla aşağıdaki şekilde işleyecektir: 25
(1) Başlangıçta para arzı dolaşımdaki paradan ibaret olup 100 milyar.-tl dir. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Kartı Para Arzı (M 1 ) 100 0 0 0 100 (2) Ödemelerini nakit yerine kredi kartı ile yapmak isteyen para sahipleri ceplerinde veya kasalarında bulunan 30 milyar.-tl lik nakdi, bankalarda vadesiz mevduat hesaplarına yatırırlar. Böylelikle dolaşımdaki nakit bu miktar kadar azalır rezervler ise söz konusu miktar kadar artar. Ancak bu değişim sonunda para arzı sabit kalmış olup miktarı 100 milyar.-tl dir. Dolaşım ve mevduat toplamına bakıyoruz Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Kartı Para Arzı (M 1 ) 100-30=70 0+30=30 0+30=30 0 100 (3) Kredi kartı sahiplerinin rezervlere eşit harcama yaptıklarını varsayıyoruz. Kart hamillerinin yaptıkları 30 milyar.-tl lik harcama elektronik ortamda anında mal ve hizmet satıcılarının vadesiz mevduat hesaplarına, kart hamillerinin vadesiz hesaplarından virman yoluyla (hesaptan hesaba nakil) aktarılıyor. Ancak bu değişim sonucunda da toplam para arzı 100 milyar.-tl düzeyinde sabit kalmaktadır. Hesaptan hesaba aktarma işleminin rezervlere ve dolaşıma etkisi yoktur. Mevduatta kendi içerisinde yer değiştirmiştir. Dolaşım ve mevduat toplamına bakıyoruz. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Kartı Para Arzı (M 1 ) 100-30=70 0+30-30+30=30 0+30=30 0 100 26
(4) Mevduatlar artık satıcılara aittir. Satıcılar da hesaplarında bulunan 30 milyar.-tl yi çekerek nakitte kalmak istemektedir. Böylelikle çekilen mevduatlar rezervleri azaltarak dolaşıma ekleyecektir. Bu işlem sonucunda da para arzı değişmemiştir. 100 milyar.-tl dir. Dolaşım ve mevduat toplamına bakıyoruz. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Kartı Para Arzı (M 1 ) 100-30+30=100 0+30-30+30-30=0 0+30-30=0 0 100 Kart hamilleri bankalara dolaşımdan alıp yatırdıkları mevduatların üzerinde harcama yapmak isteyebilirler. Bu durumda bankalar ilave rezerv ihtiyaçlarını merkez bankasından sağlarlar. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, kart hamillerinin kendi kaynaklarının üzerinde yaptıkları harcamaların kredi gibi kullanılan kredi kartları konusunda belirttiğimiz işlemlere tabi olmasıdır. O bakımdan burada tekrar etmiyoruz. 27
Şimdi ise kredi kartı hamillerinin yaptıkları harcamalar karşılığında satın aldıkları mal ve hizmetlerin sahiplerinin (satıcıların), bankalarda kendi adlarına açılmış vadesiz mevduat hesaplarında biriken tutarların tamamını çekmeleri ve çektikleri tutarları banka sistemine geri vermemeleri durumuna ilişkin işlemleri basit muhasebe teknikleriyle izah etmeye çalışalım: -------------------- / --------------------- Dolaşımdaki Para 100.- (1) no lu gösterim Para Talebi 100.- ------------------- / ---------------------- Vadesiz Mevduatlar (kart hamilleri) 30.- (2) no lu gösterim Dolaşımdaki Para 30.- ------------------ / ----------------------- Vadesiz mevduatlar (satıcılar) 30.- (3) no lu gösterim Vadesiz Mevduatlar (kart hamilleri) 30.- ----------------- / ----------------------- Dolaşımdaki Para 30.- (4) no lu gösterim Vadesiz Mevduatlar (satıcılar) 30.- ------------------ / ---------------------- Para Talebi 100.- (4) no lu gösterim Para Arzı (M 1 ) 100.- ----------------- / ----------------------- 28
Yukarıdaki basit gösterimde kayıtlar sadeleştirildiğinde (birbirini götürdüğünde) aşağıdaki nihai kayıt ile karşılaşıyoruz: --------------------- / ----------------------- Dolaşımdaki Para 100.- Para Arzı (M 1 ) 100.- -------------------- / ----------------------- Bu son kayıt yukarıda verilen örneğin gelişimi çerçevesinde para arzının son aşamada dolaşımdaki para miktarına eşit olduğunu göstermektedir. 29
4.2 Satıcıların mevduat hesaplarından çektikleri paraların banka sistemine dönme durumu - Başlangıçta para arzının sadece dolaşımdaki paradan oluştuğunu, - Kredi kartı hamillerinin ceplerinde veya kasalarında para taşımak istememeleri ve bankalara rezerv sağlayacak olan vadesiz hesaplar açtırmaları üzerine dolaşımdaki nakit miktarının düştüğünü ve mevduatların arttığını, - Bankacılık sisteminde zorunlu rezerv uygulamasının bulunduğunu, - Kart hamillerinin sağladığı bu ilk rezervin serbest rezervlerden oluştuğunu, - Kredi kartı hamillerince harcamaların yapıldığı mal ve hizmetlerin sahipleri olan satıcılara ait vadesiz mevduat hesaplarının açıldığını, - Başlangıçta dolaşımdaki paradan oluştuğunu belirttiğimiz para arzının bu aşamada dolaşımdaki para ve vadesiz mevduatların toplamından oluştuğunu (M 1 ), - Kredi kartı harcama bedellerinin yine satıcılar tarafından bankalarda bırakıldığını veya bankalar tarafından satıcılara ödenmesini takiben başka bir bankada yine mevduat hesabına dönüştüğünü, varsayıyoruz. Amacımız, kredi kartlarındaki uygulamalarla para arzı oluşumu sürecini biçimsel olarak anlatmaktan ibarettir. Süreç sırasıyla aşağıdaki şekilde işleyecektir: (1) Başlangıçta para arzı dolaşımdaki paradan ibaret olup 100 milyar.-tl dir. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Kartı Para Arzı (M 1 ) 100 0 0 0 100 30
(2) Ödemelerini nakit yerine kredi kartı ile yapmak isteyen para sahipleri ceplerinde veya kasalarında bulunan 30 milyar.-tl lik nakdi, ilk aşamada bankalarda vadesiz mevduat hesaplarına yatırırlar. Böylelikle dolaşımdaki nakit bu miktar kadar azalır rezervler ise söz konusu miktar kadar artar. Ancak bu değişim sonunda para arzı sabit kalmış olup miktarı 100 milyar.-tl dir. Dolaşım ve mevduat toplamına bakıyoruz Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Kartı Para Arzı (M 1 ) 100-30=70 0+30=30 0+30=30 0 100 (3) Kredi kartı sahiplerinin rezervlere eşit harcama yaptıklarını varsayıyoruz. Kart hamillerinin yaptıkları 30 milyar.-tl lik harcama elektronik ortamda anında mal ve hizmet satıcılarının vadesiz mevduat hesaplarına, kart hamillerinin vadesiz hesaplarından virman yoluyla (hesaptan hesaba nakil) aktarılıyor. Hesaptan hesaba aktarma işleminin rezervlere ve dolaşıma etkisi yoktur. Mevduat kendi içerisinde yer değiştirmiştir. Mevduatlar artık satıcılara aittir. Satıcılar paralarını çekmek istememektedirler. Böylelikle kaydi para mekanizması işlemeye başlayacaktır. Daha önce gerek normal kredilerde ve gerekse kredi kartlarında bu mekanizmanın işleyişi anlatıldığından tekrar değinmiyoruz. Ancak bu değişim sonucunda da toplam para arzı, 100 milyar.-tl düzeyinde sabit kalmayıp kümülatif mevduat meydana getirme sürecinde zorunlu rezerv oranının belirlediği artış kadar artmış olacaktır. Ancak konumuz gereği henüz bu süreç başlamadan önceki duruma bakıyoruz. Para arzı aşağıda gösterildiği üzere 100 milyar.-tl dir. Dolaşım ve mevduat toplamına bakıyoruz. Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Kartı Para Arzı (M 1 ) 100-30=70 0+30-30+30=30 0+30=30 0 100 31
Şimdi ise kredi kartı hamillerinin yaptıkları harcamalar karşılığında satın aldıkları mal ve hizmetlerin sahiplerinin (satıcıların), bankalarda kendi adlarına açılmış vadesiz mevduat hesaplarında biriken tutarları çekmemeleri veya çektikleri anda başka vadesiz hesaplara yatırmaları durumuna ilişkin işlemleri basit muhasebe teknikleriyle izah etmeye çalışalım: -------------------- / --------------------- Dolaşımdaki Para 100.- (1) no lu gösterim Para Talebi 100.- ------------------- / ---------------------- Vadesiz Mevduatlar (kart hamilleri) 30.- (2) no lu gösterim Dolaşımdaki Para 30.- ------------------ / ----------------------- Vadesiz mevduatlar (satıcılar) 30.- (3) no lu gösterim Vadesiz Mevduatlar (kart hamilleri) 30.- ----------------- / ----------------------- Para Talebi 100.- (3) no lu gösterim Para Arzı (M 1 ) 100.- ----------------- / ----------------------- 32
Yukarıdaki basit gösterimde kayıtlar sadeleştirildiğinde (birbirini götürdüğünde) aşağıdaki nihai kayıt ile karşılaşıyoruz: --------------------- / ----------------------- Dolaşımdaki Para 70.- Vadesiz mevduatlar (satıcılar) 30.- Para Arzı (M 1 ) 100.- -------------------- / ----------------------- Bu son kayıt ise yukarıda verilen örneğin gelişimi çerçevesinde para arzının son aşamada dolaşımdaki para ve vadesiz mevduatlar toplamına eşit olduğunu göstermektedir. 33
5. ÇEKLER VE PARA ARZI ANALİZİ - Başlangıçta para arzının sadece dolaşımdaki paradan oluştuğunu, - Piyasada vadesiz mevduat hesaplarına dayanmayan ve vadeli olarak düzenlendiklerinden vadeleri gelinceye kadar para gibi tedavül eden çekler bulunduğu, - Merkez Bankasının bütün bankacılık sisteminden açık piyasa işlemiyle ilk seferde menkul kıymet satın alarak rezerv sağladığını, - Bankacılık sisteminde zorunlu rezerv uygulamasının bulunmadığını, bu bakımdan merkez bankasının sağladığı ilk rezervin serbest rezervlerden oluştuğunu, - Söz konusu serbest rezervlerin vadesi gelen çeklerin, borçlular tarafından ödenmesini sağlamak üzere bankacılık sisteminde tutulmak istenmeyip anında krediye dönüştürüldüğünü ve buna ilişkin ilk vadesiz mevduat hesabının açıldığını, - Başlangıçta dolaşımdaki paradan oluştuğunu belirttiğimiz para arzının bu aşamada dolaşımdaki para, çekler ve vadesiz mevduatların toplamından oluştuğunu (M 1 +çekler), - Ancak kümülatif mevduat oluşumuna (yani kaydi paranın yol açtığı para arzı artışına) fırsat verilmeksizin karşılıklı açıldığı vadesiz mevduat hesaplarından nakit olarak kredinin kullandırıldığını, - Bu kredilerin yine nakit olarak başka bir bankada mevduat hesabına dönüştürülmeyerek, piyasada mal ve hizmet alımında yine nakit olarak (çek verilmeksizin) kullanıldığını, - Son olarak da piyasada mal ve hizmet alımında kullanılan nakitlerin başka bir bankada mevduat hesabına dönüştürülmediğini, varsayıyoruz. Amacımız, para arzı oluşumu sürecini biçimsel olarak anlatmaktan ibarettir. Süreç sırasıyla aşağıdaki şekilde işleyecektir: 34
(1) Başlangıçta para arzı dolaşımdaki paradan ibaret olup 70 milyar.-tl dir. Dolaşım(Nakit) Dolaşım(Çek) Mevduat Rezerv Kredi Para Arzı (M 1 +çek) 70 0 0 0 0 70 (2) Vadeli düzenlenen ve vadesi gelinceye kadar herhangi bir vadesiz mevduat alt yapısı olmayan, nakit gibi ödemelerde kullanılan (özellikle ülkemizde) çeklerin bulunduğunu ve üzerinde yazılı bedellerin toplamının 30 milyar.-tl olduğunu varsayıyoruz. Vadesi gelinceye kadar paranın fonksiyonlarını pek ala görebilen bu çekleri ilk aşamada para arzına ilave ediyoruz. Böylelikle para arzı 100 milyar.-tl olmuştur. Dolaşımdaki nakit ve çekler ile mevduat toplamına bakıyoruz. Dolaşım(Nakit) Dolaşım(Çek) Mevduat Rezerv Kredi Para Arzı (M 1 +çek) 70 30 0 0 0 100 (3) Merkez bankası açık piyasa işlemiyle bankalara 30 milyar.-tl rezerv sağladığında para arzının henüz değişmediğini ve 100 milyar.-tl düzeyinde devam ettiğini görüyoruz. Dolaşımdaki nakit ve çekler ile mevduat toplamına bakıyoruz Dolaşım(Nakit) Dolaşım(Çek) Mevduat Rezerv Kredi Para Arzı (M 1 +çek) 70 30 0 30 0 100 (4) Zorunlu rezervlerin bulunmadığını ve merkez bankasınca sağlanan serbest rezervlerin ise krediye dönüştükleri anda nakitte kalındığını ve banka sistemine tekrar rezerv aktarımının olmadığını, yani kümülatif mevduat oluşturma sürecinin oluşmadığını ve 30 milyar.-tl değerindeki çeklerin vadelerinin geldiğini varsayıyoruz. 35
Bu durumda çeklerin parasal alt yapısı sağlandığından dolaşımdaki çeklerin 0 a düştüğünü, gelen 30 milyar.-tl lik rezervlerin ise çek borçlularına karşılıklı biçimde kredi ve vadesiz mevduat hesapları açılarak çek ödemelerini yapılabilir hale getirdiğini görüyoruz. Para arzı yine 100 milyar.-tl dir. Dolaşımdaki nakit ve çekler ile mevduat toplamına bakıyoruz. Dolaşım(Nakit) Dolaşım(Çek) Mevduat Rezerv Kredi Para Arzı (M 1 +çek) 70 0 30 30 30 100 (5) Nihayet çek borçlularının mevduat hesaplarına kredi kullandırılarak aktarılan 30 milyar.-tl lik tutarın çek alacaklılarına nakden ödendiğini ve bu ödemenin rezerv azalışına yol açarken dolaşımdaki nakde ilave edildiğini görüyoruz. Para arzı sonuçta 100 milyar.-tl olup dolaşımdaki nakit ve çekler ile mevduat toplamına bakıyoruz. Dolaşım(Nakit) Dolaşım(Çek) Mevduat Rezerv Kredi Para Arzı (M 1 +çek) 100 0 0 0 30 100 Ayrıca, özellikle ülkemizde çeklerin parasal alt yapısı (vadesiz mevduatlar) olmaksızın 3,4,6 ay gibi çek için çok uzun sayılabilecek vadelerde düzenlendiği ve piyasada ciro yoluyla nakit gibi tedavül ettiği, yine parasal alt yapısı olmadığı gerekçesiyle vadesi gelen kimi çeklerin, tutarları da değiştirilerek başka çeklerle değiştirildiği, pek çok çekin karşılıksız çıktığı ve karşılıksız çıkana kadar vadesiz mevduatlara dayanmaksızın alışverişlerde ve ödemelerde kullanıldığı göz önüne alınırsa (bu durumda çekin karşılıksız çıktığı anda dolaşımdaki çeklerden ve dolayısıyla para arzından düşülmesi gerektiğini düşünüyoruz) tedavülü vadesiz mevduatlara dayanana kadar para arzının içinde neden değerlendirdiğimiz de ortaya çıkmış olur. 36
etmeye çalışalım: Şimdi ise çeklerle para arzı ilişkilerini basit muhasebe teknikleriyle izah -------------------- / --------------------- Dolaşımdaki Para 70.- (1) no lu gösterim Para Talebi 70.- ------------------- / ---------------------- Dolaşımdaki Çekler 30.- (2) no lu gösterim Para Talebi 30.- ------------------ / ----------------------- Rezervler 30.- (3) no lu gösterim Rezervler 30.- ----------------- / ----------------------- Vadesiz Mevduatlar 30.- (4) no lu gösterim Krediler 30.- ------------------ / ---------------------- Krediler 30.- (4) no lu gösterim Dolaşımdaki Çekler 30.- ------------------ / ----------------------- Dolaşımdaki Para 30.- (5) no lu gösterim Vadesiz Mevduatlar 30.- ------------------ / -------------------- 37
------------------/ --------------------- Para Talebi 100.- (5) no lu gösterim Para Arzı (M 1 ) 100.- ----------------- / ----------------------- Yukarıdaki basit gösterimde kayıtlar sadeleştirildiğinde (birbirini götürdüğünde) aşağıdaki nihai kayıt ile karşılaşıyoruz: --------------------- / ----------------------- Dolaşımdaki Para 100.- Para Arzı (M 1 ) 100.- -------------------- / ----------------------- Bu son kayıt yukarıda verilen örneğin gelişimi çerçevesinde para arzının son aşamada dolaşımdaki para miktarına eşit olduğunu göstermektedir. 38
6. PARA ARZI, PARA TABANI VE PARA ÇARPANI ANALİZİ M = Para Arzı m = Para Çarpanı MB = Para Tabanı D = Vadesiz Mevduatlar C = Dolaşımdaki Nakit R = Toplam Rezervler RR = Zorunlu Rezervler ER = Serbest Rezervler rd = Zorunlu rezerv oranı rs = Serbest rezerv oranı Para Çarpanı M = m x MB m = M / MB M = D + C MB = R + C m = ( D + C ) / ( R + C ) R = RR + ER RR = rd x D 39
ER = rs x D R = ( rd x D ) + ( rs x D ) R = D x ( rd + rs ) D = ( 1 / ( rd + rs )) x R m = ( D + C ) / ((rd + rs) x D ) + C ) (1) m = ((( 1 / ( rd + rs )) x R) + C) / ( R + C ) (2) M 1 Para Arzı (vadesiz mevduatlar + dolaşımdaki nakit) tanımından yola çıkarsak; Para çarpanı, vadesiz mevduatlar ve dolaşımdaki nakit toplamının, zorunlu ve serbest rezerv oranlarının toplamıyla çarpılan vadesiz mevduatlara eklenen dolaşımdaki nakit toplamına oranıdır (1 no lu formül). Para çarpanı, zorunlu ve serbest rezerv oranlarının toplamının tersiyle çarpılan toplam rezervlere eklenen dolaşımdaki nakit toplamının, toplam rezervler ve dolaşımdaki nakit toplamına oranıdır (2 no lu formül). Parasal taban, esasta bankacılık sistemindeki (kasalardaki) nakit ile dolaşımdaki nakit toplamını ifade eder. Yani nakitlerden oluşur. Bankacılık sistemindeki (kasalardaki) nakit zorunlu ve serbest rezervlerin toplamıdır. Para arzı ise vadesiz mevduatlar ile dolaşımdaki nakitlerden oluşur. Ama para arzı, bankacılık sistemindeki (kasalardaki) nakdi yani toplam rezervleri içine almaz. Bunun nedeni vadesiz mevduatlar arasında bunların zaten var oluşudur. Alırsa bu rezervler iki defa toplanmış olacaktır. 40
Örneğin karşımıza aşağıdaki gibi bir tablo çıktığını düşünelim: Dolaşım Mevduat Rezerv Kredi Para T. (MB) Para Arzı(M 1 ) Para Çarpanı(m) 500 350 10 340 510 850 1,67 Krediye dönüşmemiş yani dolaşıma çıkmamış 10 milyar.-tl lik bir vadesiz mevduat parçası vardır ki ( 350 340 = 10 ) bu da zorunlu ve serbest rezerv olarak alıkonulduğu için çıkmamıştır. Toplam rezerv 10 milyar.-tl olduğuna göre zorunlu ve serbest rezerv oranlarının toplamı (1) ve (2) no lu formül ve tanım gereği 10 / 350 = 0,0286 dır. Zorunlu rezerv oranı örneğin 0,01 ise serbest rezerv oranı 0,0286 0,01 = 0,0186 ya eşittir. Demek ki bankaların kredi olarak kullandırmadığı ve getirisi olmadığı halde kasalarında isteyerek bulundurdukları rezerv miktarı 350 x 0,0186 = 6,5 milyar.- TL dir. Kalan 3,5 milyar.-tl ( 10 6,5 = 3,5 ) ise zorunlu olarak tutulan rezervlerdir. Dolaşımdaki 500 milyar.-tl nin 340 milyar.-tl lik bölümü krediye dönüşmek suretiyle nakit olarak dolaşıma girmiş vadesiz mevduatlardan, 160 milyar.-tl lik bölümü ise banka sistemi dışında dolaşan nakit toplamından oluşmaktadır. Sistemde 340 milyar.-tl lik kredi birden bire geri ödense, para arzı para tabanına eşitlenecek ve 510 milyar.-tl ye düşecektir (ilk durumdaki para arzına göre yaklaşık % 40 oranında bir düşüş). Bu son durumda para arzı para tabanı kadar olmuş ve para çarpanının değeri 1 e düşmüştür. Aslında bu uç durum arzu edilmeyen sonuçlar doğurmasına rağmen yatırımların ve kredilerin daralmasının (yukarıdaki gibi olmasa da) gelirleri ve ekonomiyi ne denli etkileyebileceğini görebilmek açısından önem taşıyor. 41
7. SPEKÜLASYON AMAÇLI PARA TALEBİNDE PARA BULUNDURMA ve PARA BULUNDURMAMA MALİYETİ ANALİZİ Tablo: 1 Tahvil faizi TAHVİL para bulundurmama maliyeti para bulundurma maliyeti tahvil bulundurma maliyeti Para faizi PARA Tahvil getirisi Para getirisi Toplam maliyet TG-PG Fark Faiz 1 100.000 5 900.000 1.000 45.000 46.000-44.000-4 6 200.000 9 800.000 12.000 72.000 84.000-60.000-3 11 300.000 13 700.000 33.000 91.000 124.000-58.000-2 16 400.000 17 600.000 64.000 102.000 166.000-38.000-1 21 500.000 21 500.000 105.000 105.000 210.000 0 0 26 600.000 25 400.000 156.000 100.000 256.000 56.000 1 31 700.000 29 300.000 217.000 87.000 304.000 130.000 2 36 800.000 33 200.000 288.000 66.000 354.000 222.000 3 41 900.000 37 100.000 369.000 37.000 406.000 332.000 4 42
Şekil: 1 PARA TALEBİ TAHVİL TALEBİ FARKSIZLIĞI 400.000 350.000 300.000 PARA BULUNDURMA MALİYETİ EĞRİSİ 250.000 MALİYETLER 200.000 150.000 100.000 21; 105.000 PARA BULUNDURMAMA MALİYETİ EĞRİSİ 50.000 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 FAİZ ORANI Faiz oranı farksızlık noktası olan % 21 seviyesinde iken para bulundurma maliyeti ile bulundurmama maliyetinin birbirine eşit olduğu (her ikisinde de 105.000), gerek tablo 1 in 5.satırındaki değerlerden, gerekse şekil 3 te para bulundurma ve bulundurmama eğrilerinin kesiştiği noktadan (her ikisinde de 105.000) aşağıya inilen dikmenin faiz oranı eksenini kestiği noktadan (% 21) rahatlıkla görülecektir. İşte bu farksızlık noktası olan % 21 seviyesi, halkın tahvil de alsa işlem amaçlı para talebinde de bulunsa kayıplarını eşitlediği, tahvil tutma ile para tutma arasında kayıtsız kaldığı bir noktayı temsil etmektedir. Halk bu noktada isterse para talebini ve tahvil talebini eşitleyebilir, isterse tamamen para talebinde bulunabilir veya isterse tamamen tahvil talebinde bulunabilir. Tahvil faiz oranı, paranın getiri oranının üzerinde yükselirken, farksızlık noktasının üzerinde ise (örneğin % 26 ve % 25 noktasında) elde para tutmanın fırsat maliyetini artırdığını, buna karşın elde para tutmamanın (tahvil tutmanın) fırsat maliyetini düşürdüğünü görüyoruz. 43
Farksızlık noktasının üzerinde olan her nokta için aynı tespitleri yapmak mümkündür. Dikkat edilirse faiz oranı farkının tahvil lehine giderek yükselmesi sonucu aynı zamanda, elde para tutmanın fırsat maliyeti ile elde para tutmamanın fırsat maliyeti arasındaki farkın da tahvil lehine arttığı da görülecektir. Demek ki tahvil lehine çok yüksek faiz oranı farklarına yaklaşıldıkça elde para tutmamanın maliyeti 0 a yaklaşacak ve halk elindeki paranın tamamını tahvile yatırabilecektir. Paranın getiri oranı, tahvil faiz oranının üzerinde yükselirken, farksızlık noktasının altında ise (örneğin % 16 ve % 17 noktasında) elde para tutmanın fırsat maliyetini azalttığını, buna karşın elde para tutmamanın (tahvil tutmanın) fırsat maliyetini artırdığını görüyoruz. Farksızlık noktasının altında olan her nokta için aynı tespitleri yapmak mümkündür. Dikkat edilirse faiz oranı farkının paranın lehine giderek yükselmesi sonucu aynı zamanda, elde para tutmanın fırsat maliyeti ile elde para tutmamanın fırsat maliyeti arasındaki farkın da paranın lehine arttığı görülecektir. Demek ki para lehine çok yüksek faiz oranlarına yaklaşıldıkça bu kez elde para tutmanın maliyeti 0 a yaklaşacak ve halk elindeki paranın tamamını talep edebilecektir. Nihayet, tahvil lehine faiz farkı yükseldikçe para bulundurma maliyetinin (tahvil getirisinin) sürekli arttığı, para bulundurmama maliyetinin (paranın getirisinin) ise önce arttığı daha sonra bir maksimum yaparak düşme eğilimine girdiği görülmektedir. Bu durumu tablo: 1 de 5. ve 6. sütunlarda ve şekil: 3 de izlemek mümkündür. Para bulundurmama maliyeti eğrisinin (paranın getirisinin) maksimum olduğu nokta ise farksızlık noktasıdır. Bu konuya daha önce değinilmişti. Para bulundurma maliyeti (tahvil getirisinin) eğrisi ise söz konusu eğriyi maksimum noktada kesmektedir. Maksimum noktanın (farksızlık noktası) altında tahvil faiz oranının paranın getirisinin altında olmasına rağmen paranın getirisinin azalan oranda arttığı ve bir maksimum yaparak artan oranda azaldığı görülecektir. Bunun sebebi paranın getiri oranının tahvil faizine göre daha yavaş yükselmesidir. Aynı sebep, tahvil faiz getirisinin giderek daha hızlı artan oranda atmasını da açıklamaktadır. 44
8. MİLTON FRİEDMAN IN BAZI GÖRÜŞLERİNİN PRATİK KANITLARI 8.1 MİLTON FRİEDMAN IN TALEP FONKSİYONUNDA YER ALAN SÜREKLİ GELİR REFAH ÖLÇÜTÜNÜN PRATİK KANITI Friedman a göre sürekli gelir ile para talebi arasında pozitif bir ilişki söz konusudur. Sürekli gelir, uzun dönemde beklenen ortalama gelirdir. Sürekli gelir kısa dönemden daha küçük dalgalanmalar gösterir. Zira gelirdeki değişikliklerin çoğu kısa ömürlü olduğundan geçicidir. A nın yıllar itibariyle elde ettiği nominal gelir seviyeleri aşağıda gösterilmiştir. YILLAR NOMİNAL GELİR (TL) KÜMÜLATİF 1990 1.000.- 1.000.- 1991 1.200.- 2.200.- 1992 1.450.- 3.650.- 1993 1.750.- 5.400.- 1994 2.100.- 7.500.- TOPLAM 7.500.- 45
I. Kanıt: I. Uzun Dönemde Nominal Gelir Artış Oranı A nın uzun dönem olarak kabul ettiğimiz 1990 1994 yılları arasında elde ettiği nominal gelirlerin ortalaması 7.500.-TL / 5 yıl = 1.500.-TL/yıl dır. A nın bu kez yine uzun dönem olarak kabul ettiğimiz 1990 1993 yılları arasında elde ettiği nominal gelirlerin ortalaması ise 5.400.-TL / 4 yıl = 1.350.- TL/yıl dır. A nın 5 yıllık nominal gelirlerinin ortalamasının, 4 yıllık nominal gelirlerinin ortalamasına - burada aritmetik ortalamalar hesaplanmıştır oranı 1.500 / 1.350 = 1,11 olup uzun dönem ortalama nominal gelir artışı % 11 (0,11) olarak gerçekleşmiştir. II. Kısa Dönemde Nominal Gelir Artış Oranı A nın kısa dönem olarak kabul ettiğimiz 1992 yılında elde ettiği nominal gelir 1.450.-TL dir. A nın bu kez yine kısa dönem olarak kabul ettiğimiz 1991 yılında elde ettiği nominal gelir ise 1.200.-TL dir. A nın 1992 yılı nominal gelirinin, 1991 yılı nominal gelirine oranı 1.450 / 1.200 = 1,21 olup kısa dönem nominal gelir artışı % 21 (0,21) olarak gerçekleşmiştir. Gerekli hesaplar yapıldığında örneğin 1994 yılı nominal gelirinin, 1993 yılı nominal gelirine oranı 2.100 / 1.750 = % 20 (0,20) olarak gerçekleşmiştir. III. Sonuç ve İspat A nın uzun dönem ortalama nominal gelir artış oranı (0,11), kısa dönem nominal gelir artış oranından (0,21) ve (0,20) küçük bulunmuştur. Bunun anlamı sürekli gelirin kısa dönem gelirine göre daha az değişmiş olmasıdır. 46
II. Kanıt: I. Uzun Dönemde Nominal Gelir Artış Oranı A nın 1990 1992 yılları arasında elde ettiği nominal gelirlerin ortalaması 3.650.-TL / 3 yıl = 1.217.-TL/yıl dır. A nın bu kez 1992 1994 yılları arasında elde ettiği nominal gelirlerin ortalaması ise 3.850.-TL / 3 yıl = 1.283.-TL/yıl dır. A nın ikinci 3 yıllık nominal gelirlerinin ortalamasının, birinci 3 yıllık nominal gelirlerinin ortalamasına - burada aritmetik ortalamalar hesaplanmıştır oranı 1.283 / 1.217 = 1,054 olup ortalama nominal gelir artışı % 5,4 (0,054) olarak gerçekleşmiştir. II. Kısa Dönemde Nominal Gelir Artış Oranı A nın kısa dönem olarak kabul ettiğimiz 1992 yılında elde ettiği nominal gelir 1.450.-TL dir. A nın bu kez yine kısa dönem olarak kabul ettiğimiz 1991 yılında elde ettiği nominal gelir ise 1.200.-TL dir. A nın 1992 yılı nominal gelirinin, 1991 yılı nominal gelirine oranı 1.450 / 1.200 = 1,21 olup kısa dönem nominal gelir artışı % 21 (0,21) olarak gerçekleşmiştir. Gerekli hesaplar yapıldığında örneğin 1993 yılı nominal gelirinin, 1992 yılı nominal gelirine oranı 1.750 / 1450 = % 21 (0,21) olarak gerçekleşmiştir. III. Sonuç ve İspat A nın uzun dönem ortalama nominal gelir artış oranı (0,054), kısa dönem nominal gelir artış oranından (0,21) ve (0,21) küçük bulunmuştur. Bunun anlamı sürekli gelirin kısa dönem gelirine göre daha az değişmiş olmasıdır. 47
KANITI 8.2 MİLTON FRİEDMAN IN PARA TALEBİNİN FAİZ ORANINDAN ETKİLENMEDİĞİ TEZİNİN PRATİK A) Para Talebi İnelastik Tablo: 3 Dönem Para Talebi Tahvil Faiz Oranı Tahvil Faiz Tutarı Paranın Getiri Oranı Paranın Getiri Tutarı Faiz ve getiri oran farkı Faiz ve getiri tutar farkı (T) (PT) (TFO) (TFT) (PGO) (PGT) (TFO-PGO) (TFT-PGT) T1 100.000 0,04 4.000 0,03 3.000 0,01 1.000 T1+T2 100.000 0,05 5.000 0,04 4.000 0,01 1.000 T1+T2+T3 100.000 0,06 6.000 0,05 5.000 0,01 1.000 T1+T2+T3+T4 100.000 0,07 7.000 0,06 6.000 0,01 1.000 48