Susam Bitkisinde Farkl ı Sulama ve S ı ra Aral ı klar ı nda Yağ murlama Sulaman ın Su-Verim ili şkisine Etkisi

TARIM BILIMLERI DERGISI 23, 9 (2) 136-142 Susam Bitkisinde Farkl ı ve S ı ra Aral ı klar ı nda Yağ murlama n ın Su-Verim ili şkisine Etkisi Mehmet Ş IMŞEK Erkan BOYDAK2 Halil KIRNAK 1 Sinan GERÇEK' Ya şar KASAP 3 ş Tarihi : 28.2.22 Geli Özet: Bu çal ış mada, yağmurlama sulama yöntemiyle sulanan susam bitkisinde, de ğ işik sulama ve s ı ra aral ıklar ın ın verim-su üretim fonksiyonlar ı üzerine etkileri ara şt ır ı lm ışt ır. Çal ışma, Şanl ı urfa' da Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi deneme ve uygulama alan ında 1998-1999 y ı l ı yetişme döneminde dört de ğ işik sulama (6, 12, 18 ve 24 gün) ve s ı ra aral ığı nda (5-3, 7-3, 8-4 ve 7-7 cm) yürütülmü ştür. Ara şt ırma sonunda, ilk y ı l 398-971 mm ve ikinci y ı l 486-137 mm aras ı nda sulama suyu uygulanm ışt ı r. Farkl ı sulama ve de ğ işik s ı ra aral ığında, iki y ı l ı n verim ortalamas ı s ı ras ıyla, 179.-12.8; 16.5-115.3; 155.5-115.3 ve 113.2-59.9 kg da -1 aras ında saptanm ışt ır. WUE değeri, 1.19-2.82 kg ha"' mm-1 aras ında hesaplanm ışt ı r. De ğ işik sulama ve s ı ra aral ı klar ındaki farkl ı l ı klar istatistiki anlamda çok önemli bulunmuştur (P<.1). Oransal evapotranspirasyon aç ığı ile oransal verim dü şüşleri aras ında verim tepki etmeni ky.45-1.22 aras ı nda değişmiştir. Su tüketimindeki % 1' luk bir azalma verimde % 4.5-12.2 aras ı nda değ işen dü şüşe neden olmuştur. Araşt ırma sonucunun verilen ışığında, 6 günde bir sulama ve 5x3 cm s ıra aral ığı bölge için önerilebilir. Su k ısı nt ısı n ın oldu ğu y ı llarda 18 günde bir sulama uygulamas ı, % 37' lik su tasarrufu sa ğ lad ığı ndan ve verimde % 14' lük bir azalma yaratt ığından dolay ı, doğru bir seçenek olaca ğı söylenebilir. Anahtar Kelimeler: yağ murlama sulama, susam bitkisi, sulama aral ığı, s ı ra aral ığı Effect of Sprinkler Irrigation Method with Different Irrigation Intervals and Row Spacings on Water-Yield Relationships of Sesame Crop Abstract: This study was conducted in 1998 and 19999 growing periods in order to determine water use-yield relations on sesame plant irrigated by sprinkler along with four irrigation intervals (6, 12, 18, 24 days) and four row spacings (5-3, 7-3, 8-4, 7-7 cm) at the research station of Agricultural Faculty of Harran University. An amount of 398-971 mm and 486-137 mm irrigation water was applied respectively. The average yield of both years was 179.-12.8, 16.5-115.3, 155.5-115.3 and 113.2-59.9 kg da - based on different irrigation intervals and row spaces, respectively. Water use effıciency (WUE) was changed between 1.19 and 2.82 kg ha -1 mm -1. There was a significant change between irrigation intervals and row spaces statistically at P<.1 level. The yield response factor (ky) between relative evopotranspiration def ıcit and relative yield loss was changed between.45-1.22. A 1% of decrease in ET resulted in a reduction of 4.5-12.2 % in yield. According to the research result, A 6 days irrigation interval along with 5x3 cm row space can be recommended for the region. Irrigation interval can be prolonged to 18 days under drought conditions since this irrigation program saves 37% of irrigation water with only 14 % yield reduction. Key Words: sprinkler irrigation, sesame, irrigation interval, row spacing Giriş Susam çok eski ça ğlardan beri tar ı m ı yap ılan bir bitkidir. Tohumunda % 5-6 ya ğ ve % 2-3 oran ı nda protein içermesinden dolay ı önemli bir endüstri bitkisidir. Susam Güneydo ğ u Anadolu, Akdeniz ve E ğe bölgelerinde yoğun olarak ekilmektedir. Geli şme periyodunun k ı sal ığı, üretim girdilerinin azl ığı ve bir çok bitki ile ekim nöbetine girmesi nedeniyle ana ve ikinci ürün olarak önemli tarla bitkilerinden say ı lmaktad ır (Ataki şi 1984). Türkiye' de yakla şık 68 ha alanda susam tar ı m ı yap ılmakta ve dekara verim 49 kg olarak verilmektedir. Üretiminin yaklaşık % 6' ı Güneydo ğu Anadolu Bölgesinden (GAP' tan) kar şı land ığı bildirilmektedir (Anonymous 1998). Tar ımsal faaliyetlerde yüksek verim için önemli faktörlerden birisi sulamad ır. Bitkilerin su gereksinimlerine; büyüme mevsimi uzunlu ğu, iklim (s ıcakl ı k, yağış, nem, buharla şma ve rüzgar h ızı ), topra ğı n mevcut nem içeri ği, topografya ve toprak bünyesi gibi bir çok faktör etki etmektedir. Kanber (1984), Goldberg ve ark. (1967)' n ı n bildirdi ğine göre; aç ı k su yüzeyinden yararlanarak sulama suyu miktar ı n ı n belirlenmesinde kullan ı lan ET/ET oran ı (bitki su tüketimi/aç ı k su yüzeyi buharla şmas ı ); bitki çe şidine, topra ğı n bünyesine, topra ğı n nem miktar ı na ve buharla şma kab ı n ı n tipine ba ğ l ı d ı r. Susam bitkisinin su tüketimi ve su verim ili ş kisi konusunda ülkemizde ve dünyada yap ı lm ış oldukça s ı n ı rl ı çal ışma bulunmaktad ır. Bu ara şt ı rmalar ı n ço ğu, fızyoloojik ve morfolojik amaçl ı olduklar ı belirlenmi ştir. Kimi çal ışmalar da ya ğışı n efektif oldu ğu mikro klimalarda yürütülmü ştür. Çukurova ko şullar ında susam ın su tüketimin belirlenmesi amac ıyla yürütülen bir çal ışmada; en yüksek 'Harran Üniv. Ziraat Fak. Tar ı msal Yap ılar ve Bölümü-Şanl ı urfa 2Harran Üniv. Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü- Şanl ı urfa 3Harran Üniv. Ziraat Fak. Toprak Bölümü- Şanl ı urfa

Ş IMŞ EK, M., E. BOYDAK, H. KIRNAK, S. GERÇEK ve Y. KASAP, "Susam bitkisinde farkl ı sulama ve s ıra aral ıklar ında 137 yağmurlama sulaman ın su-verim ilişkisine etkisi" verimin, elveri şli nem %5 düzeyine dü ştü ğünde yap ılan sulama konusunda 164 kg da -1 olarak saptam ış, mevsimlik su tüketimi 396.4 mm olarak hesaplam ışt ı r (Dervi ş 1981). Ayn ı araşt ı r ı c ı, bu kez bu ğdaydan sonra ikinci ürün susamda en yüksek verimin, 166.8 kg da l ve mevsimlik su tüketimi ise 464.61 mm olarak belirlemi ştir (Dervi ş 1986). Praveen and Raikhelkar (1994) bitki su tüketimi ile aç ı k su yüzeyi buharla şma oran ı n ı (ET/ET) sulama suyu miktar ı n ı n belirlenmesinde kullanm ışlard ır. Susam bitkisinde sulama suyu olarak ET/ET oran ı n ı n.6,.9 ve 1.2' si al ı nm ış, farkl ı azot (, 4 ve 8 kg ha -1 ) ve farkl ı fosfor (, 13 ve 26 kg ha -1 ) düzeylerinin bitki su tüketimleri üzerine etkilerini ara şt ı rm ışlar, ET/ET oran ı n ı n 1.2 değeri uyguland ığı sulama suyunda 8 kg ha -1 azot ve 26 fosfor kg hal uygulamas ında, en yüksek bitki su tüketimi ve verim değeri belirlemi şlerdir. Iran' da yar ı kurak bölgede susam bitkisinin bitki geli şim katsay ı lar ı n ı (1<c) belirlemek amac ıyla yürütülen çal ışmada gerçek bitki su tüketimini 91 mm, orta ve geç sezon için k, katsay ı s ı n ı 1.8 ve.64 olarak saptam ış lard ı r (Sepaskhah ve Andam 21). Yüzey sulama yöntemlerinde su kay ı plar ı n ı n fazlal ığı, özellikle suyun s ı n ı rl ı oldu ğ u yörelerde gündeme di ğer sulama yöntemlerini ve özellikle, ya ğmurlama ve damla sulamay ı gündeme getirmi ştir (Goldhammer ve Peterson 1984). Materyal ve Yöntem Çal ışma, Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ara şt ı rma ve Uygulama Alan ı nda 1998 ve 1999 y ı llar ı nda susam bitkisinde yürütülmü ştür. Deneme alan ı topraklar ı ikizce serisinde yer almaktad ı r. Topraklar ı n topografyas ı düz ve düze yak ı n, ph' s ı 7.3-7.4 aras ı nda değ işmektedir. Tüm profil kil tekstürlü ve prof ıl boyunca çok kireçlidir. Yüzeyde organik madde %1.1 derinlerde %.8' e dü şmektedir (Dinç ve ark 1988). Deneme topraklar ı n ı n kimi fiziksel özelliklerinden say ılan tarla kapasitesi %32.71-33.19, solma noktas ı 21.18-22.55 ve hacim a ğı rl ığı 1.37-1.39 g cm -3 aras ı nda değ i şmektedir. suyu C2S1 s ı n ıf ı nda olduğu saptanm ışt ır. Ara şt ı rma topraklar ı n ın çift silindir infiltrasyon yöntemine göre ortalama su alma h ızlar ı 1 mm h -1 olarak belirlenmi ştir. Deneme alan ı n ı n denizden yüksekli ği ortalama 464-467 m olup, co ğrafi olarak 37 8N - 38 46E enlem ve boylamlar ı nda yer almaktad ı r. Harran Ovas ı, semi and iklim ku ş a ğı nda bulunmaktad ı r. Yazlar s ıcak ve kurak, k ış lar ı l ı k ve az ya ğış l ı geçmektedir. Ovan ı n sulamaya aç ı lmas ı ndan sonra meteorolojik verilerde, önceki y ıllara göre, önemli değ i ş imler gözlenmi ştir. Ara şt ı rman ı n yürütüldü ğ ü deneme y ı llar ına ve alan ı na ili şkin s ı cakl ı k, oransal nem miktarlar ı ve uzun y ı llar ayl ı k ortalamalar ı Şekil 1' de verilmi ştir. An ı lan şekilde görüldü ğü gibi, uzun y ı ll ı k (59 y ı l) ortalamadan, maksimum hava s ı cakl ığı n ın 33.3 C ile Temmuz ay ı nda ve en yüksek nemin % 71 oran ı ile Ocak ay ı nda gerçekle şmi ştir. Uzun y ıllar ortalamalara ili ş kin oransal nemin, ara şt ı rma y ı llar ı ndaki oransal nem ile karşı la şt ı r ı ld ığı nda, May ıs ay ı ndan Ekim ay ı na kadar sulaman ın yoğun yap ı ld ığı aylarda nemin artt ığı gözlenmi ştir. Oransal nemdeki bu art ış, kimi y ı llarda %1'dan daha yüksektir. Uzun y ı llar ortalama s ı cakl ı k dizisinden 1991-1993 y ı llar ında en yüksek s ı cakl ı k kay ıtlar ı na rastlanm ışt ı r. Güneydo ğ u Anadolu gibi kurak ve yar ı kurak bölgelerde baraj göl ve sulama şebekeleri gibi büyük su yap ı lar ı n ı n, çevre ikliminde ve hidrolojisinde de ğ i ş ikliğe neden olabileceği "vaha etkisi" sonucu su dengesini de değ i ştirebileceğ ini ifade etmi ştir (Kad ı o ğlu 1993). 4 35 8 7 3 c) 25 (i 2 o 15 1 I\ 6 5- (5) 4 77N 3 P. O 2 S ı cakl ık (1998) I= S ıcakl ık (1999) =S ıcakl ı k (U.Y) Oransal Nem (1998) Oransal Nem (1999) Oransal Nem (U.Y) 5 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 Aylar Şekil 1. Araşt ırma y ıllar ına ve uzun y ıllara ilişkin s ıcakl ık ve oransal nem miktarlar ı

138 TARIM B İ L İ MLER İ DERG İ S İ 23, Cilt 9, Say ı 2 Ara şt ı rma, üç yinelemeli bölünmü ş parseller deneme desenine göre yap ı lm ışt ır. Deneme konular ı, 4 farkl ı sulama aral ığı (6, 12, 18 ve 24 gün) ve her sulama aral ığı nda 4 farkl ı s ı ra aral ığı (5-3, 7-3, 8-4 ve 7-7 cm) şeklinde düzenlenmi ştir. lar, ya ğmurlama yöntemi ile 1x1 m kare tertibine göre gerçekle ştirilmi ştir. Yağmurlama ba ş l ı klar ı 2.5 atü. i şletme bas ı nc ı nda, eş su da ğı l ı m katsay ı lar ı Korukçu ve Y ı ld ı r ı m (1981) taraf ı ndan önerilen değerler dikkate al ınarak çal ışt ı r ı lm ışt ı r. ve s ı ra aral ı klar ı n ı n verim üzerindeki etkisini saptamak amac ıyla, ortalamalar aras ı fark ın önem düzeyi LSD yöntemi kullan ı larak belirlenmi ştir. Denemede sulama konular ı ve su gereksinimleri, Kanber (1984)' de verildi ği gibi, de ğ i şik sulama aral ı klar ı ndaki aç ı k su yüzeyi buharla şmas ı ndan ve bitki pan katsay ı lar ı ndan yararlanarak hesaplanm ışt ı r (E şitl. 1). Mevsim boyunca, uygulanan sulama suyu miktarlar ı farkl ı sulama aral ı klar ı nda E pan ve Kcp dikkate al ı narak uygulanm ışt ı r. I: AxE p"xkcp (1) E ş itlik tde; A: parsel alan ı 'n ı Epan: sulama aral ı klar ında y ığışı ml ı buharlaşma miktar ı (mm, Class A Pan)'n ı ifade etmektedir. Kcp= bitki pan katsay ı s ı İ nfiltrasyondan yüksek yağmurlama h ızlar ı istenmeyen su ve toprak kay ı plar ı na neden oldu ğu için infiltrasyon h ız ı dikkate al ı narak, y ığışı ml ı buharla şman ı n; Epan ve Kp ', değerleri s ı ras ıyla; 6 günlük sulama aral ığı nda (IY6) toplam buharla şman ı n % 1' ü (tam sulama), 12 günlük sulama aral ığı nda (IY12) toplam buharla şman ı n % 8' i, 18 günlük sulama aral ığı nda (IY18) toplam buharla şman ı n % 6' ı ve 24 günlük sulama aral ığı nda (IY24) toplam buharla şman ı n % 4' ı alanla çarp ı ld ı ktan ve su sayaçlar ı nda denetlendikten sonra ya ğmurlama sulama ile uygulanm ışt ır. Parsellerin etraf ı seddelerle kapat ılarak su ç ı kışı engellenmi ştir. Rüzgar h ız ı n ı n özellikle ö ğleden sonra yüksek olmas ı nedeniyle, ya ğmurlama sulamalar genellikle ö ğ leden önce gerçekleştirilmi ştir. Ya ğmurlama sulamada, ara şt ı rma ve uygulama alan ı nda derin kuyu önünde bulunan, 6 tonluk havuzdan yararlan ı lm ışt ı r. Suyun iletilmesinde e 9' l ık PVC ana boru, ya ğmurlama sulamada o 63' lük PVC lateral boru ve 2.5 atü' de.35 Us debi sa ğlayan yağmurlay ı c ı lar kullan ı lm ışt ı r. Her bir s ı ra aral ığı na göre deneme parseli: A Konusu: 5-3 cm s ı ra aral ığı için 2.5m x 4. m B Konusu: 7-3 cm s ı ra aral ığı için 3.m x 4. m C Konusu: 8-4 cm s ı ra aral ığı için 3.6m x 4. m D Konusu: 7-7 cm s ı ra aral ığı için 2.8m x 4. m'dir. Her bir deneme parseli için toplam 47.2 m 2 alan hesaplanm ışt ı r. Denemede, yerli susam (Sesamum Indicum L) çe ş idi kullan ı lm ış, ekim ve hasat tarihleri Çizelge 1' de verilmi ştir. Ekim i şlemi ile birlikte 6. kg da -l saf fosfor TSP formunda, 1. kg da-1 saf azot 1998 y ı l ı nda amonyum sülfat formunda, 1999 y ı l ı nda ise amonyum nitrat formunda ekimden önce ve sonra uygulanm ışt ır. Fizyolojik olgunluktan sonra deneme parsellerinin ortas ı ndaki iki s ı ra susam, elle çekilerek hasat edilmi ştir. Topra ğı n nem içeri ğ i, 9 cm toprak profilin 3'ar cm' lik katmanlar ı nda, gravimetrik yöntem kullan ı larak saptanm ışt ı r. Ara şt ı rma konular ı nda bitki su tüketimi, 9 cm toprak derinli ğindeki su dengesi e şitlik 2'e göre hesaplanm ışt ı r (Garrity ve ark. 1982) ET = P + I Rf D p ± AS (2) E şitlik 2' de; ET: bitki su tüketimi, P: ya ğış, I: sulama suyu, Rf: yüzey ak ış, D p: derine s ızma ve AS: kök bölgesinde toprak nem içeri ğ indeki de ğ i şimi ifade etmektedir. Su kullanma kar şı la şt ı rmas ı değerlendirmesinde (WUE) Tanner ve eşitlikle hesaplan ı r. rand ıman], sulama yöntemlerinin ve sulama pro ğ ram ı n ı n kullan ı l ır. Su kullanma rand ı man!, Sinclair (1983) taraf ı ndan önerilen WUE = Y ( 3 ) ET Eşitlikte 3' de, Y: pazarlanabilinir ürünü, kg; ET: bitki su tüketimini, mm göstermektedir. Susam için pazarlanabilir ürün, hasat edilen daneyi ifade etmektedir. Susam ı n verim-su ili şkilerinin saptanmas ı ; oransal verim dü ş ü şleri ve oransal su tüketim eksili ş inde boyutsuz parametrelerin kullan ı ld ığı Stewart modeli ile yap ı lm ışt ı r (Doorenbos ve Kassam 1979). Y \ 1 = ky ( ET a 1 Y ET,a \.) Eşitlik 4' de; Ya : gerçek verim kg. da -1, Yrn : maksimum verim kg. da -1, Ya/Ynı: oransal verim, 1-Y a/ym : oransal verim dü ş ü şü, ET,: gerçek bitki su tüketimi mm, Çizelge 1. Ekim ve hasat tarihleri Y ı l Konu Ekim tarihi Hasat tarihi 1998 1999 A 15 Haziran 1 Kas ı m B 15 Haziran 5 Kas ı m C 15 Haziran 1 Kas ı m D 15 Haziran 25 Ekim A 19 Haziran 13 Kas ı m B 19 Haziran 7 Kas ı m C 19 Haziran 3 Kas ı m D 19 Haziran 28 Ekim (4)

Ş IMŞ EK, M., E. BOYDAK, H. KIRNAK, S. GERÇEK ve Y. KASAP, "Susam bitkisinde farkl ı sulama ve s ı ra aral ı klar ı nda 139 yağmurlama sulaman ı n su-verim ili şkisine etkisi" ETm: maksimum bitki su tüketimi mm, ET a/etm : oransal su tüketimi, 1-ET a/etm: oransal bitki su eksili şi, ky : verim tepki etmeni; evapotranspirasyondaki bir birim azalmaya kar şı l ı k verimdeki azalmay ı ifade eder. Deneme parsellerinden elde edilen susam verimleri, Yurtsever (1984) taraf ı ndan önerilen istatistik analiz ve yaklaşımdan yararlan ılarak belirlenmi ştir (Aç ı kgöz ve ark.1993). Elde edilen sonuçlardan, susam bitkisi için yağmurlama sulamada en uygun sulama ve s ıra aral ığı saptanm ışt ı r. aral ı klar ı n ın ve s ı ra aral ıklar ı n ı n verim üzerindeki etkisini belirlemek amac ıyla, ortalamalar aras ı fark ı n önem düzeyi LSD yöntemi kullan ı larak belirlenmi ştir. Bulgular ve Tart ışma suyu ve bitki su tüketimi: Y ıllara göre, büyüme periyodunda deneme konular ına uygulanan toplam sulama suyu miktarlar ı, ölçülen su tüketim değerleri ve sulama say ı lar ı Çizelge 2' de verilmi ştir. Çizelgeden görüldü ğü gibi, farkl ı sulama aral ı klar ı nda konu gere ğ i en fazla sulama suyu, her iki y ı lda da 6 günlük sulama konusuna (IY6) 971 mm ve 137 mm uygulanm ışt ır. Bunu s ı ras ıyla farkl ı miktarlarda di ğer konular izlemi ştir. Bitki su tüketimi, ilk ve ikinci y ı lda sulama suyuna benzer tav ı r sergilemi ş ve sulama aral ı klar ı na bağ l ı olarak farkl ı l ı klar göstermi ştir. En fazla bitki su tüketimi, ilk y ı lda 995 mm, ikinci y ılda 1111 mm 6 günlük sulama aral ığı nda ölçülmü ştür. Sepaskhah ve Andam (21) taraf ı ndan saptanan su tüketimi ile uyumlu oldu ğ u belirlenmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ında, toprakta nem birikiminin birinci y ıla göre daha yüksek belirlenmesi, ilk y ı l ı nda dü şen ya ğışı n, ikinci y ıla göre daha yüksek gerçekle şmesinden ileri geldi ğ i şeklinde yorumlanabilir. Su-verim ili ş kileri : Dane verimi : De ğ i şen sulama aral ı klar ı nda elde edilen verim de ğerleri, her deneme y ı l ı için ayr ı ayr ı ve değerlendirilmi ş, varyans analiz sonuçlar ı Çizelge 3 ve Çizelge 4' de verilmi ştir. 1998-1999 y ı llar ı na ilişkin dane veriminin, sulama aral ığı x s ı ra aral ığı na etkilerinin çok önemli oldu ğu (P<.1) saptanm ışt ır. ve s ı ra aral ı klar ı inetraksiyonun çok önemli ç ı kmas ı, uygulanan sulama suyu miktar ı n ı n farkl ı olmas ı ndan ve farkl ı s ı ra aral ı klar ı nda m2' ye dü şen bitki say ı s ı değ i şti ğinden ileri geldi ğ i söylenebilir. Çizelge 5' deki verimler genel olarak incelendi ğinde, ya ğmurlama sulaman ı n 4 farkl ı s ı ra aral ığı nda (A, B, C, D) ortalamalar aras ı farkl ı l ı klar ı n çok önemli oldu ğ u (P<,1) görülmektedir. Her iki y ı l ın ortalama verimleri incelendi ğinde, 6 günlük sulama aral ığı nda (IY6), s ı ra aral ı klar ı n ın 4 farkl ı verim grubu olu şturduklar ı saptanm ışt ı r. An ı lan sulama aral ığı nda, bir geni ş (5 cm) ve bir dar s ıra (3 cm) aral ığı ekim düzeni, di ğer s ı ra aral ığı konular ı na göre birinci grubu olu şturmu ş ve en Çizelge 2. Susamda yağmurlama sulama yöntemi ile konulara uygulanan sulama suyu miktar ı bitki su tüketimi (mm) ve sulama say ı s ı y ı l ı 1998 1999 konusu suyu (mm) Bitki su tüketimi (mm) say ı s ı (Gün) 15 IY6 971 995 IY12 771 853 7 IYI 8 621 748 5 IY24 398 423 3 IY6 137 1111 16 IYI 2 853 97 8 IY18 652 714 5 IY24 486 525 4 Çizelge 3. 1998 y ı l ı dane verimlerine ili şkin varyans analizi Varyasyon kayna ğı Serbestlik derecesi Kareler toplam ı Kareler ortalamas ı F Yinelemeler 2 39.854 19.927 3.452 ns P>.5 Faktör I 3 36995.28 12318.43 2134.117*** P<.1 Hata 1 6 34.633 5.772 Faktör R 3 2213.189 7376.73 425.417*** P<.1 IxR 9 1598.354 177.595 1.242*** P<.1 Hata 24 416.16 17.34 Genel 47 61174.397 131.583 Faktör I: aral ığı, Faktör R: S ı ra aral ığı Çizelge 4. 1999 y ı l ı dane verimlerine ili şkin varyans analizi Varyasyon kayna ğı Serbestlik derecesi Kareler toplam ı Kareler ortalamas ı F P Yinelemeler 2 144.365 72.183 3.185 ns P>.5 Faktör I 3 3896.437 12968.812 572.329*** Hata 1 6 135.958 22.66 Faktör R 3 2516.294 6838.765 181.69*** IxR 9 256.992 284.555 7.557*** P<.1 Hata 24 93.757 37.657 Genel 47 63167.83 1343.996

14 TARIM B İ L İ MLER İ DERGISI 23, Cilt 9, Say ı 2 Çizelge 5. Susam ı n farkl ı sulama yöntemi, değ işik sulama ve s ı ra aral ı klar ı nda dane verimi (kg da-1 ) Konular Ya; rl-m - m - aral ı '1 IY6 IY12 IY18 IYI 24 S ı ra ara. / Y ı l 1998 1999 Ortalama 1998 1999 Ortalama 1998 1999 Ortalama 1998 1999 Ortalama 5-3 cm 175.5 a 182.5 a 179. a 157. a 164. a 16.5 a 152.8 a 158.1 a 155.5 a 111.9 a 114.5 a 113.2 a B 7-3 cm 163.8 b 178. a 17.9 b 151.7 a 155.1 b 153.4 a 134.5 b 137.6 b 136.1 b 7.3 b 79.8 b 78.6 b C 8-4 cm 127.6 c 129. b 128.3 c 123.1 b 13. c 126.6 b 125.6 c 131.7 b 128.7 c.9.1 c 69. c 64.1 c D 7-7 cm 118. d 123.6 b 12.8 d 19.1 c 121.4 c 115.3 c 111.1 d 119.5 c 115.3 d 6.8 c 63. c 59.9 c LSD..927 8.692 7.39 5.927 8.692 7.39 5.927 8.692 7.39.927 8.692 7.39 fazla ürün A s ı ra aral ığı konusundan (182.5 kg da -1 ) elde edilmi ştir. 12 günlük sulama aral ığı nda (IY12), A ve B s ı ra aral ığı konular ı birinci grubu olu ştururken, C ve D konular ı, s ı ras ıyla ikinci ve üçüncü grubu olu şturmu ştur. 18 günlük sulama aral ığı nda (IY18) s ı ra aral ı klannin 4 farkl ı verim grubu olu şturduklar ı ve özellikle A ve C s ı ra aral ığı na ili şkin konular ı n verimleri, 12 günlük konuya yak ı n tepki vermi ştir. Bir ba şka deyi şle, IY18 C konusu, 1Y12 C konusuna göre daha fazla verim sa ğlam ışt ı r. Ara şt ı rma sonucu elde edilen 24 günlük sulama aral ığı ndaki verim değerleri hariç di ğer konular ı n verimleri, Dervi ş (1986) taraf ı ndan saptanan değ erlerle benzerlik göstermi ştir. En az su uygulanan 24 günlük sulama aral ığı nda (IY24) 3 farkl ı verim grubu olu şmu ş, A ve B s ı ra aral ı klan farkl ı gruplar ı, C ve D s ı ra aral ı klan ayn ı grubu olu şturmu ştur. aral ı klan ve s ıra aral ı klar ı nda, belirgin verim farkl ı l ı klar ı n ortaya ç ı kmas ı na; uygulanan sulama suyu miktar ı, sulama aral ı klar ı ve s ı ra aral ıklar ı n ı n etkili oldu ğu söylenebilir. 12 ve 18 günlük sulama aral ı klar ı ndaki verimler birbirine yak ı n oldu ğ undan, suyun k ı s ı nt ı l ı ve/veya k ıt oldu ğu y ıllarda, ekonomik bir yaklaşı mla, 18 günde bir sulaman ı n 12 ve 6 günlük sulama aral ığı na göre daha efektif olaca ğı dü ş ünülebilir. Böylece önemli ölçüde de (% 37 oran ı nda) su tasarrufu sağ lanabilir. S ı ra aral ığı na ili ş kin konularda görüldü ğü gibi, bir geni ş (5 cm) ve bir dar s ı ra (3 cm) olan A konusu uygulanabilir en uygun s ı ra aral ığı n' yans ıt ır niteliktedir. Sonuç olarak, sulama aral ığı x s ıra aral ığı interaksiyonlar ı n ın çok önemli oldu ğ u belirlenmi ştir (P<,1). Su kullanma rand ıman ı : Deneme konular ı ndan elde edilen su kullanma rand ı man ı Çizelge 6' da görüldü ğ ü gibi belirlenmi ştir. IY6 sulama aral ığı n ın A konulu s ı ra aral ığı nda, topraktaki 1 mm neme kar şı 1 ha alanda denemenin ilk y ı l ı nda 1.81 kg susam verimi elde edilmi ştir. Oysa, ayn ı sulama aral ığı n ı n D konulu s ı ra aral ığı nda, 1 mm neme karşı 1 ha alanda 1.22 kg susam verimi hesaplanm ışt ı r. Denemenin ikinci y ı l ında ayn ı sulama aral ığı nda, A konulu s ı ra aral ığı nda 1 mm neme kar şı 1 ha alanda 2.46 kg, D konulu s ı ra aral ığı nda, 1 mm neme kar şı 1 ha alanda 1.79 kg susam verimi bulunmu ştur. A konusunda rand ı man ı n fazla ç ı kmas ı n ı n nedeni, m ye dü şen bitki say ı s ı n ı n fazlal ığı şeklinde aç ı klanabilir. İ kinci y ılda an ı lan rand ı man ı n birinci y ıla göre yüksek ç ı kmas ı n ı n nedeni ise ikinci y ı lda konulara uygulanan sulama suyunun fazla olmas ı şeklinde yorumlanabilir. Jerry ve ark. (21), değ i şik bitkilerde su kullanma rand ı man ı n ı ; arpa ve kanolada 3.6-6.7, bu ğ dayda 2.9-4.7, m ı s ırda 12.2-15.8, soyada 2.-4.5 ve hayvan börülcesinde 1.-2.2 kg ha -1 mm -1 aras ı nda değ i şti ğ ini bildirmi ştir. Elde edilen bulgular bu sonuçlarla uyumludur. suyu ve mevsimlik su tüketimi ile dane verimi ili şkisi: Çal ışmada, sulama suyu miktar ı ile verim değerleri aras ı nda e ğ risel (polinomial) ili şkiler, mevsimlik su tüketimi ile verim de ğ erleri aras ı nda do ğrusal ili ş kiler saptanm ışt ı r. Şekil 2' de görüldü ğü gibi, sulama suyu miktar ı azald ı kça iki y ı l ı n ortalama verim de ğ erlerin de azalma belirlenmi ştir. Ancak, 12 ve 18 günlük sulama aral ı klar ı ndaki verimler benzer tepki vermi ştir. İ ki y ı l ı n ortalama dane verimi (Y) ile sulama suyu (I) aras ı nda; A s ı ra aral ığı nda y=-.21 2+.3361-2.762 (R 2=.95) B s ı ra aral ığı nda y=-.31 2+.569 1-113.35 (R 2=.99) C s ı ra aral ığı nda y=-.4 1 2+.7399 1-173.82 (R 2=.93) D s ı ra aral ığı nda y=-.31 2+.637 1-136.5 (R 2=.93) konveks ili şkiler bulunmaktad ı r. Verim tepki etmeni: sistemlerinin planlanmas ı nda ve sistemin ekonomik olarak değ erlendirilmesinde, verim ile sulama suyu aras ı ndaki ili şkilerin bilinmesi gerekmektedir. Verim tepki etmeni ky; bitkide olu şan birim su eksikli ğine kar şı, bitkinin verim olarak gösterdi ği duyarl ı l ığı (tepkiyi) ifade eder (Hanks 1983 ve Ba ştu ğ 1987). Verim-su fonksiyonlar ı n ı n belirlenmesinde Doorenbos ve Kassam (1979) taraf ı ndan önerilen boyutsuz Stewart e ş itli ği (3 nolu e ş itlik) olan ky verim tepki faktörü kullan ı lm ışt ı r. ky verim tepki faktörünün belirlenmesi amac ıyla, s ı ra aral ı klar ı na göre, oransal evapotranspirasyon aç ığı ile oransal verim dü ş ü şleri aras ı ndaki iki y ı l ı n ortalamas ı ndan elde edilen sonuçlar Çizelge 6. Susam bitkisinde iki y ı l ı n ortalamas ı na göre su kullan ı m rand ı man ı (WUE) kg ha -1 mm' aral ığı IY6 IY12 IY18 IY24 S ı ra aral ığı 998 999 998 999 998 999 998 999 A B C D.81.46.79.42.4.81.92.36.69.17.72.11.97.94.82.64.31.2.24.2.6.48.52.42.22.79.19.83.42.43.42.3

Ş IMŞ EK, M., E. BOYDAK, H. KIRNAK, S. GERÇEK ve Y. KASAP, "Susam bitkisinde farkl ı sulama ve s ıra aral ıklar ında 141 ya ğmurlama sulaman ın su-verim ilişkisine etkisi" 2 2 15-1 - 5 - n -,2 12 +,336 I - 2,762 R 2 =,95 IYA 15-1 - 5 - y =,1126 ET + 64,84 R 2 =,95 IYA 2 2 15-15 - 1-5 - -,312 +,569 I - 113,35 R 2 =,99 IYB 1 5-2 2 15-15 - 1-1 - 5 - y = -,4 12 +,7399 I - 173,82 R 2 =,93 IYC 5-2 2 15-15 - 1-1 - 5-5 - y =,135 ET + 21,637 y = -,3 12 +,637 I - 136,5 R 2 =,78 IYD R 2 =,93 IYD 3 6 9 12 3 6 9 12 suyu miktar ı, mm Mevsimlik su tüketimi, mm Şekil 2. suyu miktar ı ve mevsimlik su tüketimi ile verim aras ındaki ili şki Çizelge 7' de verilmi ştir. ky verim tepki faktörü.45-1.22 aras ı nda belirlenmi ştir. Ba şka bir ifadeyle su tüketiminde, %1'luk bir azalma verimde % 4.5 ve % 12.2 aras ı nda dü ş ü şe neden olmu ştur. Verim ve su tüketim de ğerleri incelendi ğinde; sulama aral ığı n ı n aç ı lmas ı sonucu, su tüketimi ve verim aras ı nda çok önemli ili şki belirlenmi ştir. Söz konusu Çizelge 7' de görüldü ğü gibi, farkl ı sulama aral ı klar ı nda, farkl ı s ı ra aral ığı için uygulanan dört sulama suyu miktanndan, IY6 (alt ı günlük) sulama aral ığı nda ve A (5-3 cm) s ı ra aral ığı nda en yüksek verim hesaplanm ışt ı r. IY12-A sulama ve s ı ra aral ığı nda % 19 su tasarrufuna kar şı l ı k verimde % 11 azalma, IY18-A sulama ve s ı ra aral ığı nda % 37 su tasarrufuna karşı l ı k verimde % 14 azalma saptanm ışt ı r. Oysa, IY24-A sulama ve s ıra aral ığı konusu % 56 su tasarrufuna kar şı l ı k verimde ciddi oranda % 37 azalma hesaplanm ışt ı r. Bu sonuçlara bak ı ld ığı nda, IY12 konusunda oransal verim dü ş üşü %11-36 aras ı nda ve IY18 konusunda oransal verim dü ş ü şü %14-36 aras ı nda su tasarrufu belirlenmi ş, her iki konu benzer tav ı r sergilemi ştir. Sonuç olarak, Harran Ovas ında su k ı s ı nt ı s ı n ı n olmad ığı ko şullarda susam bitkisinde; ya ğmurlama sulama yöntemi, 6 günde bir sulama ve 5x3 cm s ı ra aral ığı hedef kitleye önerilebilir. Su k ı s ı nt ı s ı n ı n oldu ğ u y ıllarda ve/veya ko şullarda 18 günde bir sulama uygulamas ı nda % 37' lik su tasarrufu sa ğland ığı ndan ve verimde sadece % 14' lük bir azalma meydana geldiğinden dolay ı, 18 günlük sulama aral ığı n ı n doğ ru bir seçenek olaca ğı söylenebilir.

142 TARIM BILIMLERI DERGISI 23, Cilt 9, Say ı 2 Çizelge 7. De ğ işik sulama ve s ı ra aral ı klar ı nda verim su ili şkisi ve sulama suyundaki tasarruf miktar ı (%) Deneme konusu Eta Y. 1-(Et./Et m) 1-(Y./Yr ) K, suyu mik.mm suyunda tasarruf mik. (%) 1Y6-A 153 18.5.. 14. 1Y12-A 88 16.5.16.11.67 812.19 1Y18-A 731 155.5.31.14.45 637.37 1Y24-A 474 113.2.55.37.68 442.56 1Y6-B 153 17.9.. 14. 1Y12-B 88 153.4.16.15.91 812.19 IY18-8 731 136.1.31.25.8 637.37 1Y24-B 474 78.6.55.56 1.3 442.56 1Y6-C 153 128.3.. 14. IY12-C 88 126.6.16.3.82 812.19 1Y18-C 731 128.7.31.29.94 637.37 IY24-C 474 64.1.55.64 1.17 442.56 1Y6-D 153 12.8.. 14. IYI 2-D 88 115.3.16.36 1.2 812.19 1Y18-D 731 115.3.31.36 1.18 637.37 1Y24-D 474 59.9.55.67 1.22 442.56 Kaynaklar Aç ıkgöz, N., M. E Akkaş, A. Moghaddam ve K. Özcan, 1993. TAR İST PC' ler için istatistik ve Kantitatif Genetik Paketi. Uluslararas ı Bilgisayar Uygulamalar ı Sempozyumu, 133, 1-19. Konya. Anonymous, 1998. GAP İ l İ statistikleri 195-1998 DIE Atakişi, İ. 1984. Yağ Bitkileri Yetiştirme ve lslah ı. Çukurova Üniv. Ziraat Fak. Ders Yay ı nlar ı : 147. Adana. Baştuğ, R. 1987. Çukurova Ko şullar ında Pamuk Bitkisinin Su- Üretim Fonksiyonunun Belirlenmesi Üzerine Bir Çal ışma (Doktora Tezi). Çukurova Oniv. Fen Bilimleri Enstitüsü Kültürteknik Anabilim Dal ı, Adana. Derviş, Ö. 1981. Çukurova Ko ş ullar ında Susam Su Tüketimi. Topraksu Araşt ırma Enstitüsü, 13/53, Tarsus. Derviş, Ö. 1986. Çukurova Ko şullar ı nda Bu ğdaydan Sonra ikinci Ürün Susam ı n Su Tüketimi. Topraksu Ara şt ı rma Enstitüsü, 117/67, Tarsus. Dinç, U., S. Şenol, M. Sat ı n, S. Kapur, N. Güzel, R. Derici, M. Ş. Yeşilsoy, İ. Yeğingil, M. Sar ı, Z. Kaya, M. Ayd ın, F. Kettaş, A. Berkman, A. K. Çolak, K. Y ılmaz, B. Tunçgö ğüs, V. Çavuşgil, H. Özbek, K. Y. Gülüt, C. Kahraman, O. Dinç ve E. E, Kara, 1988. Güneydo ğu Anadolu Topraklar ı (GAP), (.Harran Ovas ı, TüB İTAK, TOAG 534, Kesin Sonuç Raporu. Doorenbos, D. and A. H. Kassam, 1979. Yield Response to Water. FAO Irrigation and Drainage Paper No 33. Food and Agriculture Organization of The United Nations, Rome: 193 Garrity, P. D. and D. G. Watts, C. Y. Sullivan, J. R. Gilley, 1982. Moisture deficits and grain sorghum performance. Evapotranspirasion Yield Relationships Agron. J.; 74, 815-82 Goldberg, D., B. Cornat and D. Sadan, 1967. Relation between water consumption peantus and class a pan evaporation during the growing season. Soil Sc ı., 14 (4). Goldhamer, D. and C. M. Peterson, 1984. A Comparison of Linear Move Sprinkler and Furrow Irrigation on Cotton. Case Study. Department of Land and Water Res. Uni. of California. Final Tech. Report. No. B54162. Davis. California. P. 135. Hanks, R. J. 1983. Yield and Water Use Relationships. On Owerview, limitiation to Efficient Water Use in Crop Production. Ed. By. H.M. Taylor et al. ASA, CSSA, SSSA Pub. Madison, Wisconsin, 393-41. Jerry, L. H., T. J. Sauer and J. H. Prueger, 21. Managing soils to achieve greater water use efficiency: A review. Agron. J., 93, 271-28. Kad ı oğlu, M. 1993. GAP Bölgesinde beklenen iklim de ğ işiklikleri TMMOB GAP' ta Teknik Hizmetler Sempozyumu, S. 327-343, Ankara. Kanber, R. 1984. Çukurova Ko şullar ında Aç ık Su Yüzeyi Buharlaşmas ında (Class A Pan) Yararlanarak Birinci ve Ikinci ürün Yerf ıstığı n ın Sulanmas ı Topraksu Ara şt ı rma Enstitüsü Müdürlü ğü Yay ı nlar ı Genel Yay ı n No:' 114, Tarsus. Korukçu, A. ve O. Y ı ld ırım, 1981. Ya ğmurlama n ı n Projelendirmesi. Köy İşleri ve Kooperatifler Bakanl ığı. Topraksu Yay. 22 s. Ankara Sepaskhah, A. R., and M. Andam, 21. Crop coeff ıent of sesame in a semi-arid region of I.R.Iran. Agricultural Water Management. 49: 51-63 Tanner, C. B. and T. R. Sinclair, 1983. Efficient water use in crop production: Research or research p. 1-27. In H.M. Taylor et al. (ed.) Limitations to Efficient Water use in Crop Production. ASA. Madison, WI. V Praveen, R. and S. V. Raikhelkar, 1994. Evapo-transpiration of sesame (sesamum indicum) in relation to pan evaporation. Indian J. of Agricultural Sciences, 64 (11), 771-4, Indian. Yurtsever, N. 1984 Deneysel istatistik Metodlar. Tar ım Orman ve Köy İşleri Bakanl ığı, Köy Hizmetleri Genel Müdürlü ğ ü Yay ı nlar ı, Ankara. İ letişim adresi : Mehmet Ş IMŞEK Harran Only. Ziraat Fakültesi Tar ı msal Yap ı lar ve Bölümü - Ş anl ı urfa Fax : -414-247385