Ömer Faruk KIRMIT 1 TOLUNOĞLU AHMET ĠN DEVLET ADAMLIĞI ÖZELLĠKLERĠNDE KUTADGU BĠLĠĞ DEN ĠZLER Özet Çinliler in Edebü l-mülûk ; Maçin lerin Ayinü l memleke ; Mesriklüler in Zinetül-ümera ; İranlılar ın Sehnamei Türkî ; Turanlılar ın ise Kutudgu Bilig adını verdikleri, Mutluluk veren bilgi anlamına gelen eser 11. yüzyılda Karahanlı Uygur Türklerinden Balasagunlu Yusuf Has Hacib tarafından Doğu Karahanlı Hükümdarı Tabgaç Uluğ Buğra Kara Han a hitaben yazılmış ve takdim edilmiş Türkçe bir eserdir. Bu çalışmamızda, dört temel unsur üzerine kurulu Kutadgu Bilig de, yönetim alanındaki en başta olan hükümdarın sahip olması gereken özellikler gibi konu başlıklarından hareketle, devlet yönetimi alanında halka karşı sorumluluk ve görevleri üzerinde durulacaktır. Bundan hareketle Tolunoğulları Devletinin kurucusu Tolunoğlu Ahmet in şahsiyetinden, devlet adamlığına ve uygulamalarına yansıyan bazı özelliklerin; Kutadgu Bilig de anlatılan hükümdar özellikleri bakımından incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Kutadgu Bilig, Tolunoğulları, Tolunoğlu Ahmet, Hükümdar, Adalet. TOLUNOĞLU AHMET FEATURES FROM THE KUTADGU BĠLĠĞ Abstract The Chinese Edebü l-mülûk ; Maçinli of Ayinü l memleke ; Meşriklü of Zinetül-ümera ; the Irenians Sehnamei Türkî ; Turanlı of Kutudgu Bilig the name given to their name, the information that gives happiness "is a Turkish work written and presented to the Eastern Karahanli ruler Tabgaç Uluğ Buğra Kara Han by Balasagunlu Yusuf Has Hacib from the 11th century Karahanlı Uyghur Turks. In this work, based on four basic elements, Kutadgu Bilig will focus on the 1 Arş. Gör., Gazi Ünv. Polatlı Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, omerfarukkirmit@gazi.edu.tr
Ömer Faruk Kırmıt responsibilities and duties to the public in the field of government administration, with the topics such as the characteristics that the first ruler of the administration area should possess. Therefore, some features of Tolunoğlu Ahmet, the founder of the Tolunoğulları State, reflected on his personality, statehood and practices; Kutadgu studied the characteristics of the ruler described in Bilig. Key Words: Kutadgu Bilig, Tolunoğulları, Tolunoğlu Ahmet, Ruler, Justice. GĠRĠġ Türkler; İslam dinine yoğun bir şekilde hükümdar Abdülkerim Satuk Buğra Han döneminde girmiş ve Müslümanlığı kabul etmişlerdir. Bunun daha öncesinde 705-715 yıllarında, Arapların Horasan valisi Kuteybe ibn Muslim, Batı Türklerinin On-Ok devletine saldırmış, Maveraunnehir e kadar istila etmiştir. Araplar 751 de Talas savaşında Cinlileri yenilgiye uğratmış, 776 da İli ve Cu ırmaklarının vadilerine girmiş, 792 de ve 806 da Karahanlılar ile çarpışmıştır. 960 sıralarında da Türklerden ilk olarak Karahanlılar Müslümanlığı kabul etmiştir (Genç, 1981, s.34-39). İslamlaşma sürecinin ve anlatılmasının bir ürünü olan Kutadgu Bilig, bu coğrafyada, bu ortamda ve bu şartlarda yazılmıştır. Siyasetnameler siyasetle, devlet yönetimi ile ilgili eserler demektir. Bu eserler esas konu olarak devlet yönetimini ele almakta, gücü, yetkiyi ve meşruiyeti hükümdarda görmektedir. Hükümdarda olması gereken vasıfların ortaya konulduğu bu eserler, kendi zamanının toplumsal ve ekonomik koşulları içinde en uygun devlet örgütünün ne olacağına ilişkin belirlemelerde bulunmakta, ideal devlete ve ideal topluma ulaşmanın yolları değerlendirilmektedir (Beşirli, 2016, s. 22). Türk tarihinde önemli bir yere sahip olan Kutadgu Bilig, siyasetname türünün de ilk örneği olarak da bilinmektedir. Siyasetnamelere bakılıp incelendiği zaman hükümdarda, olması ve olmaması gereken vasıfların tanımlandığı, hükümdar ve iktidarın bu vasıflar esasında değerlendirildiği görülmektedir (Özbek, 2007, 148-150). Kutadgu Bilig farklı kültürlerin etkileşimiyle şekillenen, İslamlaşma surecinin ilk siyasetname örneklerinden biridir. Eser hükümdar otoritesinin nasıl kurulmasını ve hükümdarın halkına nasıl davranması gerektiğini göstermesi bakımından önemli bir yere sahiptir. İnsanlar, her zaman toplumu yönetecek ve kendilerini idare edecek bir lider seçmek zorunda kalmışlardır. Bu zorunluluk eskiden beri süregelen, düzenin kutsallığını ön plana çıkaran gelenekçi idare tarzı olarak karşımıza çıkar. Burada lider yazılı hukuk kurallarına göre değil, örfü kurallara göre seçilir. Kendinde bulunan üstün vasıflar nedeniyle tanrı tarafından görevlendirilmiştir (Niyazi, 1993, s.45). Bir başka deyişle hükümdar Tanrı istediği için, Tanrının kendisine Kut verdiği için hükümdardır, bundan dolayı idare etme yetkisine sahiptir. Türk tarihinde hükümdar için kullanılan en yaygın unvan kağan unvanıdır. Tarih boyunca hükümdar için genel olarak Hunlarda Hakan, Asya Hunlarında Yabgu denilmiştir. (Kafesoğlu, 2005: 267-268). Hükümdar için en önemli görev halkını elinde tutmak ve iyi yönetmektir. Başarıda en etken rol nasıl hükümdarınsa, başarısızlıkta birinci sorumlu yine hükümdardır. Devletin iyi yönetilmesi, ancak akıllı ve bilgili bir hükümdarın elinde olması ile mümkündür. Akıl ve bilgi, kağana bilgelik sıfatını kazandırmaktadır. Mısır ve Kuzey Afrika topraklarında kurulan Tolunoğulları Devleti nin en önemli özelliği kısa ömürlü olmasına karşın kendinden sonraki Türk ve bölge tarihi için önemli bir yere 363
Tolunoğlu Ahmet in Devlet Adamlığı Özelliklerinde Kutadgu Biliğ den İzler sahip olmasıdır. Devletin kurucusu olan Ahmed b. Tolun un yetiştirildiği ortam, sahip olduğu yetenekler, almış olduğu kültür sonucunda kurduğu devlet Mısır, Suriye, Ürdün, Filistin ve bu bölgelerin gelecek tarihine sadece medenî bir iz bırakmayıp aynı zamanda burada ilk bağımsız devlet kurma tecrübesini kazandırarak kendinden sonraki devletlere örnek olmuştur. Bu nedenle kısa ömürlü olan Tolunoğulları Devleti nin kurucusu olan Tolunoğlu Ahmed in hükümdarlık özelliklerinin Kutadgu Bilig adlı esere göre incelenip irdelenmesi önemli sonuçlar verecektir. Hükümdar doğru, dürüst, adaletli olmalı ve kanunlar koymalıdır Eski Türklerde genellikle kanun anlamında kullanılan töre, sosyal hayatı düzenleyen mecburi kurallar bütünüdür (Kafesoglu, 2005, 246 ). Hükümdarın yetkileri sınırsız değildir. Hâkimiyet hakkını despotça ve zorbalıkla kullanamaz. Töreye uymak ve meclise danışmak zorundadır (Ögel, 1981, 76). Yusuf Has Hacib, eserinde doğruluk kavramını devletin en başındaki kişiyi sembolize eden Kün Toğdı nın temsil ettiğini söylemiş ve ona göre devlet başkanı: doğru, dürüst olacak, kanun kayacak ve uygulayacak, adaletle halka hükmedecekti. Adalet ve ihtiyat, bir memleketin idare edilmesindeki en önemeli iki unsurdur. Kanun ve adalet ile dünya düzene girer. Bey adaletli olur ve adil kanunlar koyarsa bütün dileklerine kavuşur (Genç, 1981, 103-107). Kutadgu Biligde İşte bak, ben de doğruluk ve kanunum; kanunun vasıfları bunlardır, dikkat et. Bak bu üzerinde oturduğum tahtın üçayağı vardır, üçayak üzerinde olan hiçbir şey bir tarafa meyletmez; her üçü düz durdukça, taht sallanmaz. Eğer üç ayaktan biri yana yatarsa, diğer ikisi de kayar ve üzerinde oturan yuvarlanır. Üç ayaklı olan her şey doğru ve düz durur; eğer dört ayak olursa, biri eğri olabilir. Düz olan bir şeyin her tarafı iyidir; her iyinin, dikkat edersen, tavır ve hareketi düzgündür. Hangi şey yana yatarsa, eğri olur; her eğrilikte bir kötülüğün tohumu vardır. Düz olan yana yatarsa duramaz, düşer; hangi şey doğru ise, düşmez, yerinde durur. Bak, benim tabiatım doğrudur; eğer yana doğru eğilirse, kıyamet kopar (Güzel, 2005, 357). 364 İster oğlum, ister yakınım ve hısımım olsun; ister yolcu, geçici ister misafir olsun; Kanun karşısında benim için bunların hepsi birdir; hüküm verirken hiçbiri beni farklı bulmaz. (K.B,817-818)diyor. Halkın içinde yükselip, ikbale eren insan halka hep iyi kanunlar tatbik etmelidir. (K.B,545) Tolunoğulları kurulmadan önce Mısır coğrafyasında, müstakil bir İnşâ Divânı yoktu. Var olan İnşâ Divanı işlevini yitirmiş ve kullanılamaz bir hale gelmişti. Bundan dolayı bütün haberleşme ve yazışmalar Bağdat taki divan ile yapılıyordu. Bu durum ise Ahmet in hükümdarlığına ters düşmekte ve bağımsızlığını gölgelemekteydi. Tolunoğlu Ahmed Mısır da, Bağdat tan bağımsız bir İnşâ Divânı kurmuştur ve buradan birçok fermanlar çıkarmıştır (Kopraman, 72). Kim halka hakim olursa, onun tabiatı yumuşak, tavır ve hareketi asilane olmalıdır. (K.B,546)
Ömer Faruk Kırmıt Tolunoğlu Ahmet tebaasına karşı o kadar müsamahalı ve şefkatli idi ki, kendisi Müslüman olmasına karşı, Dımaşk ı ziyareti esnasında yanan Meryem Kilisesi nin yeniden inşası için kendi malından yetmiş bin dinar vermiş, kilise civarında evleri yanan Hristiyanlara da evlerini yeniden yapmaları için çok para dağıtmıştı. Hastalandığı zaman bile Mısırda, her üç dinin mensupları mukaddes kitapları ile iyileşin diye dua etmişler ve ölümünden sonra da cami, kilise, manastır ve havralarında onun ruhuna dualar okumuşlardır (Kopraman, 72-73). Adaletin uygulanabilmesi için düzenin devamı kanunun gerekliliği şarttır. Böylelikle toplum ve devlet ilişkisi zedelenmez. Kutadgu Bilig de Yusuf Has Hacip, kanunun vazgeçilmez olduğuna ve gerekliliğine dikkat çekmiştir. (Kalkışım, 2013: 94). Hükümdar, devleti ve halkı ayakta tutabilmek için halkını adil kanunlarla yönetmesi gereklidir. Ey devletli hükümdar, en kötüsü de beylerin adının yalancıya çıkmasıdır (K.B, 2037). Bu beyliğin temeli doğruluktur; beyler doğru olursa dünya huzura kavuşur. (K.B,819) Bey ne kadar doğru olur ve iyi hareket ederse, halk için o kadar mesut bir devir ve hayat başlar. (K.B,455) Bey doğru olur ve ülkeye böyle hüküm ederse, bütün dileklerine kavuşur. (K.B,822) Halka kanunu doğru ve dürüst tatbik et ki, kıyamet gününde bahtiyar olasın. (K.B,1374) Kendi yararını arama, halkın yararını düşün; senin yararın halkın yararı içindedir (K.B., 5353). Mısır da ilk Türk Devlet ini kuran Tolunoğlu Ahmet, takip ettiği iç siyaset ile Mısırlıların sevgisini kazandı. Mısırda merkezini güçlendirmek için halka doğru, düzgün davrandı ve onlara adaletle hükmetti. Tam bağımsız olmadan önce halka birçok vaatlerde bulunmuştu. Bağımsız olduğunda ise bu vaatlerden çok fazlasını yapmıştı (Kopraman, 71). 365 Hükümdar Bilgi, Ġlim, Akıl ve Fikre önem vermelidir Bilgelik, Kutadgu Bilig de, hükümdarın sahip olması gereken en önemli özellik olarak görülmektedir. Halkı yönetenler, hâkim ve bilge beylerdir. Hükümdara bilge sıfatının verilmesi, bilgeliğin idarecilerden istenen en önemli şart olduğunu göstermektedir (Kafesoğlu, 2005, 296). Tanrı lütfu olan kut bile akıllı ve bilgili insana layıktır. Akıl ile insan asıl insan adını alır; bilgi ile beyler memleket isini tanzim eder (K.B,303). İki türlü insana insan derler; biri öğreten, biri öğrenen (K.B, 3217). Bilgi kimya gibidir, eşya onun etrafında toplanır; akıl onun sarayıdır, içinde eşya yığılır. (K.B,310) Tanrı insanı yarattı, seçerek yükseltti; ona fazilet, bilgi, akıl ve anlayış verdi. (K.B,148) Bütün iyilikler bilginin faydasıdır; bilgi ile göğe dahi yol bulunur. (K.B,208) Akıl olursa, insan olsa olsa asil insan olur; bilgi olursa, insan yapsa yapsa beylik yapar. (K.B,300) Beylik için insanın ilk önce asil soydan gelmesi gerekir, bey cesur, kahraman ve pek yürekli olmalıdır (K.B,1949).
Tolunoğlu Ahmet in Devlet Adamlığı Özelliklerinde Kutadgu Biliğ den İzler Kim de akıl varsa o asil insan olur; kim de bilgi varsa o beylik bulur. (K.B,301) Tolunoğlu Ahmed, 850 de ailesi ile birlikte Samerra ya göç etti ve ilk eğitimini burada aldı. Babasının ölümünden sonra 856 yılı ortalarında Tarsus a gönderildi. Ahmed burada hem Bizans a karşı cihat etti hem de çeşitli İslami ilimlerde tedrisatta bulundu ( Elçibey, 74-76). Dünyayı elde tutması için insanın anlayışlı olması ve halkı itaat altına alması için de bilgili bulunması gerekir (K.B, 224). Devrinin en mükemmel askerleri olan Türklerin arasında, Ordugâh şehir Samerra da iyi bir asker olarak yetişen Ahmet, küçük yaştan itibaren dini konuları öğrendi, Kuran-ı Kerim i hıfzetti. Zamanın önemli ilim merkezlerinden olan Tarsus a gitti ve orada bulunan alimlerin meclisine katılarak, onlardan istifade etti (Kopraman, 57). Devlet yönetiminde de bilgili insanlara ihtiyaç vardır: Beylerin işini görmek için, bilgili insan lazımdır; bilgisiz adam hiçbir işe yaramaz. (K.B,2449) Tolunoğlu Ahmed, Mısır da büyük bir Ahmet b. Tolun Cami yaptırdı. Cami tamamlanınca dersler burada yapıldı ve bir çok ilim adamı Mısır a akın etti (Kopraman,77). Alimler sulak yerlere benzerler; nereye ayak vururlarsa oradan su çıkar. (K.B,974) Tolunoğulları devrinde dil çalışmaları, tarih yazıcılığı gibi, edebi ve dini ilimlerde çok gelişme olmuştur. Dini ilimlerde tefsir, hadis, fıkıh ve kıraat başta gelmekte idi. Tolunoğlu Ahmet ilmi ve âlimleri teşvik ettiği için doğudan ve batıdan birçok ilim adamı Mısır a akın etmiştir (Kopraman, 77). Kılıç ile elde edilen mülkünü, kalem ile idare etmiştir. 366 Hükümdar, Cömert, Alçak Gönüllü, ġefkatli ve Vefalı Olmalıdır Hükümdar; halkın üstünde, halka karsı hak ve görevlerinin sınırı belirlenmemiş bir zorba kral değildir. Halkla hep iç içe olan, halka karsı belirli görevleri olan, halkın isteklerini, maddi ve manevi çıkarlarını göz önünde tutmak ve korumakla görevli demokratik bir şeftir (Arsal, 1947, 281). Halkta hükümdara saygı ve tazimde kusur etmemelidir. Hükümdar memleketin (ilin) beyi ve halkın büyüğüdür; ona her türlü hürmet ve saygıyı göstermek gerekir (K. B,4996) Bu beyler hâkimiyetlerini Tanrı dan (bayattan) alırlar; halk iyi olursa bey de iyi olur (K.B,5947). Herkese karşı tevazu gösterdi, mülayim davrandı; herkesle iyi geçindi; böylece günler ve aylar geçti. (K.B,1695) Alçak gönüllü ve tatlı dilli idi; içten ve dıştan halkı kendisine ısındırdı. (K.B,1696) Alçak gönüllü insan ne kadar iyi ve güzel olur; onun işi daima yolunda gider. (K.B,1705) Büyüklük taslayan, kibirli ve küstah adam tatsız ve sevimsiz olur; kibirli insanın itibarı günden güne azalır. (K.B,1706) Sana beylik ve büyüklük erişirse, bu devlet için saç ve sakalının ağarması için; kendini küçük tut ve mütevazi ol. (K.B,552)
Ömer Faruk Kırmıt Ey hâkim, memlekette (ilde) uzun müddet hüküm sürmek istersen, kanunu doğru yürütmeli ve halkı korumalısın (K.B, 2033). Memleketi (ili) ayakta tutan iki şey vardır: biri som altın, biri de kılıçtır (K.B, 3039). Cömertlik, Türk hakimiyet telakkisi ve Türk devlet felsefesinde eskiden beri uygulanan bir adettir. Hükümdar, cömert olmalıdır. Halkın hoşnut olması için hükümdarın önce adaletli, sonra da cömert olması beklenir. Halkının ihtiyaçlarına cevap veren bir hükümdar meşruiyetini sağlamış ve kut almış bir hükümdardır Hükümdar, eli açık olur, halka hakkını verirse, halk her zaman onun yanında olur. Yusuf Has Hacib e göre göre Beyler cömert olursa, adları dünyaya yayılır; bunların nam ve şöhretleri ile dünya korunur. Onlar cömert olursa etrafına asker toplanır ve ordu olur; asker ve ordu ile insan dileğine kavuşur. Cömert ol, bağışla yedir ye içir; eğer malın eksilirse, tekrar vur, al ve eksiklerini tamamla (K.B, 2050, 2051, 2053). Cimrilik ile beylik birbirine düşmandır; cimriye karsı her yerde isyan edilir (K.B, 3038). Tolunoğulları ndan önce Abbasiler tarafından Mısır ın mali idaresinden sorumlu olmak üzere Ahmed ibn el-müdebbir adında birisi görevlendirilmişti. Bu kişi İslam Tarihinde o döneme kadar ancak olağanüstü hallerde alınan (arızi) vergileri bir bakıma sistemleştirmişti. Bu da Mısır halkının ağır vergiler altında sürekli ezilmesi anlamına geliyordu (Makrızî, el-hıtat,c.1, 651). Tolunoğlu Ahmet çok cömert birisiydi. Kendinden önce Mısır da konan ağır vergileri kaldırmış. Çiftçilere iyi davranarak onların yükünü hafifletmişti. Ayrıca halka karşı çok cömert davranıyordu ki, bütün şair ve edipler ihsanına nail olmak için etrafında toplanmışlardı (Kopraman, 73). Memleketini tanzim etmiş ve halkı zengin olmuş; halkın zenginliğini kendisine kalkan yapmıştır. (K.B,256) İyi ad kazanmış, cömertlik ile şöhret bulmuştur; bil ki, cömert insan ölse bile, onun adı yaşar. (K.B,257) Tolunoğlu Ahmet Nil nehrini ıslah ederek tarımda verimliliği arttırmış. Sulama kanallarını ıslah etmiş, yeni kanallar ve su kemerleri yaptırmıştı. Böylece kendinden önce yıllık sekiz yüz bin dinar olan Mısır haracı onun zamanında dört milyon üç yüz bin dinara yükselmişti. Halka karşı çok cömert davranmıştır. Ölümünün üzerinden asırlar geçmesine rağmen iyi bir ad bırakmış ve halk onu rahmet ve minnetle anmıştır (Kopraman, 73). 367 Hükümdar Halka Hizmet Etmek, Ülkede Huzur ve Güveni Sağlamalıdır Türk devlet geleneğinde halkın ihtiyaçlarını gidermek görevinden baş sorumlu hükümdardır. Sosyal devlet anlayışından hareketle hükümdar, aç milleti doyurup, çıplak olanı giydirir, toprağı olmayana toprak verir. Uygunsuz hareket eden kimseleri, ellerini bağlayıp susturdu; kötüleri memleketten sürerek uzaklaştırdı. (K.B,437) Bak böyle tedbir ile memleketi idare etti; saadeti günden güne arttı ve yükseldi. (K.B,438) Hükümdarın ihtiyatlı olması memlekete fayda getirir; bu fayda ile memlekette huzur temin edilir. (K.B,448)
Tolunoğlu Ahmet in Devlet Adamlığı Özelliklerinde Kutadgu Biliğ den İzler Uyanıklık ve ihtiyatı çok kimseler övmüştür; ihmal yüzünden yüzbinlerce insan ölmüştür. (K.B,442) Ahmed b. Tolun, Mısır ordusunda memlûk 2 unsurunu ilk istihdam eden vali olup satın alarak topladığı memlûk sayısının yirmi dört bine ulaştığı nakledilmektedir. Bu sayede Ahmed b. Tolun kendisi gibi Türk asıllı olan askerleri memlûklerin yardımıyla Devletini kurmuş ve halkının güven ve emniyetini sağlama almıştır ( Gökbel, 2000, 98). Tolunoğlu Ahmet, Mısır da sükûn ve istikrarı sağlamaya çalışırken bir yandan da ayaklanma ve karışıklıkları anında bastırıp halkın can ve mal güvenliğini sağladı. Huzuru sağlamak için asilere oldukça sert davranmak zorunda kalmıştır. Zamanında on sekiz bin kişinin idam edildiği veya hapislerde öldüğü kaydedilir. Ancak o böyle davranmakla ülkede sükûn ve emniyeti sağladı (Kopraman, 71). Eğer halkı idare edecek bir duruma gelirsen, işle ve sözle her vakit iyilik et. (K.B,230) Memleketi tanzim eyleyerek, doğru kanun ile idare etsin; hizmetinde bulunanlar iyilik görerek ona ısınsın. (K.B,2179) Hakan tahta oturunca dünya asayiş buldu; bundan dolayı dünya ona şahane hediyeler gönderdi. (K.B,93) SONUÇ Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig de ahlaki görüşlerini ve nasihatlerini anlatarak, ideal devlet, devlet başkanı ve yönetiminin nasıl olması gerektiği hakkında bilgiler vermiştir. Eserde Hükümdara verilen öğütler, Türk devlet anlayışı ve geleneğinde, hükümdarın sahip olması gereken en önemli özellik olarak karsımıza çıkmaktadır. 368 Kutadgu Bilig de anlatılan kişiler içerisinde en önemli kişi Küntogdı dır. Küntogdı, hükümdardır. Hükümdar güneş gibi olmalıdır. Güneş en tepede bulunur, dünyadaki her şeyle aynı mesafededir, herhangi bir ayrım yapmadan, dünyadaki bütün canlılar için bir yaşama ortamı sağlar. Hükümdar da ülkenin en önemli ve yönetim mekanizmasının en tepedeki kişisi olarak tüm insanlara aynı mesafede olmalı, hiçbir ayrım yapmadan adaletiyle herkesi kucaklamalı, dürüstlüğü ve erdemi ile insanlara faydalı olmalı, insanların huzur içinde müreffeh bir hayat sürecekleri bir ortam oluşturmalıdır. Kanunlar, yönetimin en başında bulunan hükümdar tarafından icra edilir. Hükümdar, kanunlardan taviz veremez, halka adaletli davranıp, halkın can ve mal güvenliğini korumakla yükümlüdür. Kutadgu Bilig, konunun esasını teşkil eden hükümdar özellikleri hususunda yaptığı tespitler ile bir Türk hükümdarı profili çizmemize büyük ölçüde katkıda bulunmuştur. Eserde anlatılan 2 Memlûk (çoğulu; Memâlîk ve Memlûkûn), Arapça meleke fiil kökünden türemi_ bir ism-i mef ul olup lügat manası tasarruf edilen; sahip olunan; hizmetçi; beyaz köle demektir. Memlûk kelimesi zamanla İslam Tarihi nde ıstılâhî bir mana kazanmış ve gerek harplerde ve gerekse satın alma yolu ile esir düşen beyaz adam, halife, hükümdar veya emirlerin köle olarak alıp özel bir eğitimle yetiştirerek muhafız birliklerini oluşturdukları askerler ve bunların kurduğu devlet anlamına kullanılır olmuştur. Bu manaları ile memlûk siyah köle demek olan el- abd (çoğulu el- abîd) ve rakîk kelimelerinden farklıdır. el- abd evlerine bağlı bir nevi köle demektir. memlûk ise hükümdar veya emirlerin muhafız birliklerine dahil özel bir statüye sahip bir sınıfı temsil etmektedir. Kazım Yaşar Kopraman, Mısır Memlûkleri Tarihi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989, s. 1.
Ömer Faruk Kırmıt hükümdarlık özelliklerinden yola çıkarak, eserin yazılmasından iki asır önce Mısır sahasında, Tolunoğulları adıyla bir devlet kuran Tolunoğlu Ahmed in, kaynaklar ışığında, hükümdarlık öncesi ve sonrası yaşamından yola çıkarak, yaptıklarıyla Kutadgu Bilig de anlatılan hükümdar özelliklere uygun olduğunu ve Mısırda adının hala unutulmayıp, hayırla yâd edildiği görülmüştür. KAYNAKLAR Arsal, Sadri Maksudi, Türk Tarihi ve Hukuk, İ.Ü. Yayınları No: 336, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1947. Beşirli, Hayati, Kutadgu Bilig de Hükümdarlık ve Hükümdarın Meşruiyeti, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Dergisi, C.5, S. 14, Yaz 2016. el-makrizî, Takıyüddin Ahmed bin Ali, Kitabü l-mevâiz ve l-itibar bi Zikri l Hıtat ve l-âsâr, Kahire, 1996. Elçibey, Ebulfez, Tolunoğulları Devleti (Haz:Şelçuk Akın), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1997. Genç, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilatı, Ankara Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981. Gökbel, Ahmet, Kıpçak Türkleri, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2000. Güzel, Abdurrahman, Birey, Toplum Devlet ĠliĢkisi ve Kutadgu Bilig, (Ed. Reşit Rahmeti Arat), Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig-II Çeviri, Beşinci Baskı, Ankara: Türk Tarihi Kurumu Yayınları, 2005. 369 Hacib, Yusuf Has, Kutadgu Bilig (Çeviri: Reşid Rahmeti Arat), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1974. Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2005. Kalkışım, M. Muhsin, Kutadgu Bilig de Adalet Değeri, Mavi Atlas GŞÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2003. Kopraman, Kazım Yaşar, DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi (Tolunoğulları), Akçağ Yayınları, İstanbul, 1992. Kopraman, Kazım Yaşar, Mısır Memlûkleri Tarihi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989. Niyazi, Mehmet, Türk Devlet Felsefesi, Ötüken Yayınları, Ankara, 1993. Ögel, Bahaddin, Türklerde Devlet Anlayışı, Ankara, Başbakanlık Basımevi, 1982. Özbek, Süleyman, Siyasetname Özellikleri Açısından Rahatu s Sudûr un Değerlendirmesi Afyon Kocatepe Ün. Sosyal Bilimler Dergisi, C. IX, 2007.