Halk Sağlığı-Ders 1 Hastalık ve Sağlık-Halk Sağlığının Doğuşu Öğr. Gör. Hüseyin ARI 1
Hastalık ve Sağlık İnsanoğlu varoluşundan bu yana sonsuza dek yaşama isteği ile güdülenmiştir. Söz konusu güdü insanları, nasıl sağlıklı bir şekilde uzun yaşayabilecekleri üzerine araştırmalara sevk etmiştir. Bunun için insanoğlu doğa ile uyumlu yaşam disiplinleri geliştirmeye başlamıştır. Doğa ile uyumlu yaşam disiplinine Hygiea (Hiji) denmektedir. Her ne kadar Hygiea yaşam disiplinine bağlı kalınsa da insanoğlunun hastalıklarla başı her zaman derde girmiştir. Söz konusu hastalıklar salgın halini de alabilmiştir. 2
Hastalık ve Sağlık Bu bakımdan hastalıklarla mücadele etme sanatına Aesculap (Eskülap) denmiştir. Tıbbın gelişimine koşut olarak hastalık ve sağlık kavramlarının tanımlanması önemli tartışma konusu haline gelmiştir. Özellikle sağlığın tanımı tartışmalıdır. Hastalık «doku ve hücrelerde fonksiyonel ve yapısal bozukluklara bağlı olarak gelişen anomali» olarak tanımlana gelmiştir. Ancak, söz konusu hastalık tanımı biyolojik bir tanımdır. Bu yüzden; hastalıklar sadece biyolojik anomaliler ile açıklamayacak kadar geniş bir kavramı içermektedir. 3
Hastalık ve Sağlık Bu açıdan hastalık kavramının sosyal ve kültürel anlamları da bulunmaktadır. Örneğin hastalık, bireyin kendisinden beklenen sosyal rolleri üstelenememesi şeklinde de tanımlanabilmektedir. Sağlığın geçerli ve kabul edilen tanımı Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından 1948 yılında yapılmıştır. «sağlık, yalnızca hastalık ya da sakatlıkların yokluğu olmayıp, bedensel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali içerisinde olma durumudur.» 4
Hastalık ve Sağlık «Sağlık, yalnızca hastalık ya da sakatlıkların yokluğu olmayıp, bedensel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali içerisinde olma durumudur» DSÖ nün bu tanımını eleştirel gözle inceleyelim 5
Hekimlik Biliminin Dönemleri 1 2 3 4 Hekimliğin Semptomatik Dönemi Hekimliğin Laboratuvar Dönemi Hekimliğin Klinik Dönemi Hekimliğin Halk Sağlığı Dönemi 6
Hekimlik Biliminin Dönemleri: Semptomatik Dönem Hekimliğin semptomik dönemine bulgusal dönem de denir. Bu dönemde hekimlik faaliyetleri hastalıkların ortaya çıkardığı semptomları yani bulguları yok etmeye dönük idi. Dolayısıyla bu dönemde semptomlar hastalık zannediliyordu. Bu dönemin önemli hekimleri arasında Hipokrat, Galen, Vesalius, Ibni Sina gösterilebilir. 7
Hekimlik Biliminin Dönemleri: Semptomatik Dönem Dönemin hekimleri hastalık olarak gördükleri semptomları açıklama çabasına girmişlerdir. Semptomatik dönem 19.yy a kadar; mikrop kavramının ortaya atılmasına dek sürmüş uzun bir periyottur. 8
Hekimlik Biliminin Dönemleri: Laboratuvar Dönemi Antonie van Leeuwenhoek kendi geliştirmiş olduğu mikroskobu icat etmesiyle ilk kez mikroorganizmaları incelemiştir. Leeuwenhoek un keşfi Louis Pasteur un gözlemleri sayesinde herhangi enfeksiyonun ortaya çıkabilmesi için ortama dışarıdan bir ajanın (germ, mikrop) girmesi gerektiği ortaya çıktı. Hastalıkların zararlı mikroorganizmalarca (virüs, bakteri gibi) oluştuğu Robert Koch tarafından 1876'da anlaşıldı (Bacillus- Şarbon). 1880 yılında ise Pasteur un çalışmaları kuduz hastalığın tedavisinde kuduz virüsüne karşı aşı geliştirilmesini sağladı. 9
Hekimlik Biliminin Dönemleri: Laboratuvar Dönemi Hekimler bu dönemde laboratuvarlara kapanarak hastalıklara neden olan mikropları tanımlayıp onları yok etmenin yollarını aramaya başladılar. Hastalıkların kökeni zararlı mikroorganizmalar olduğu için «hasta yoktur, hastalık vardır» şeklinde bir yaklaşım benimsenerek hastalığın tedavisinde hastanın psikolojik etkisi göz ardı edilmiştir. 10
Hekimlik Biliminin Dönemleri: Klinik Dönem Zararlı mikroorganizmalarla mücadele, hastalıkların tedavisinde çok önemli mesafeler alınmasını sağlasa da her hastanın aynı hastalığa karşı dirençleri ve tedaviye cevap verme düzeylerinin farklı olduğu anlaşıldı. Bu, hekimlerin laboratuvarlardan kısmen çıkıp kliniklere dönmesine neden oldu ve hastaların kendine özgü yapısal özelliklerine titizlikle durmalarını sağladı. Bu dönemde; «hastalık yoktur, hasta vardır» yaklaşımını gelişti. 11
Hekimlik Biliminin Dönemleri: Halk Sağlığı İkinci Dünya Savaşından sonra 1948 yılında Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) kuruldu. DSÖ nün kuruluşu ülkeler arası ulusal sağlık düzeylerinin farklılar gösterdiğini ortaya çıkardı. Özellikle savaş sonrası yaşanan kıtlık beslenme bozukluklarına, çevre şartlarının bozulması ise temiz su kaynaklarını azalmasına neden oldu Bu yüzden salgın hastalıklar yeniden artış gösterdi. 12
Hekimlik Biliminin Dönemleri: Halk Sağlığı Savaştan etkilenen ülkelere hekim, hemşire, hastane, ilaç desteği sağlanmışsa da tedavi edilenlerin yeniden hastalandıkları görülmüştür. Bunun üzere sadece invaziv ve ilaç tedavisinin hastalıkları doğrudan tedavi edemeyeceği ve asıl olanın hastanın çevre şartlarının (biyolojik, fiziksel ve sosyal) bütüncül bir şekilde ele alarak iyileştirilmesi gerektiği anlayışı yerleşti. Buna, «hekimlik ve sağlık uygulamalarını halkın içine yayma» anlamında halk sağlığı yaklaşımı denildi. 13
Hekimlik Biliminin Dönemleri: Halk Sağlığı 1978 yılında Alma Ata Bildirgesi ile Halk Sağlığı yaklaşımının taşıdığı temel prensipler belirlenmiştir; Toplumsal Eşitlik: Sağlık hizmetleri temel insan haklarından biridir. Gelir ve sosyal güvenceleri ne olursa olsun herkes sağlık hizmeti almalıdır. Çevreyle Bütünlük: Kişi yaşadığı çevre şartlarından soyutlanamaz; psikolojik, sosyal ve biyolojik açından insan bir bütündür. Yaşamın Bütünlüğü: Kişi doğumundan ölümüne kadar bir bütündür. Sadece hasta olduğunda değil sağlıklı iken de sağlık desteğinden faydalanmalıdır. Hizmetin Boyutu: Sağlık hizmeti sadece sağlık kurumlarınca sağlanamaz; sanayi, eğitim, tarım gibi sektörlerle eş güdüm içinde verilmedir. Örn: İçme suyunun temini gibi. 14
Hekimlik Biliminin Dönemleri: Halk Sağlığı 1978 yılında Alma Ata Bildirgesi ile Halk Sağlığı yaklaşımının taşıdığı temel prensipler belirlenmiştir; Korumaya Öncelik: Hastalıklar en erken evrede tespit edilmelidir. Hastalığın ilerlemesindense hiç oluşmamasını sağlamak esastır. Risk Gruplarına Öncelik: Gebe, çocuk ve yaşlılara, ağır ve tehlikeli işlerde çalışanlara, yoksullara sağlık hizmeti sunumunda öncelik tanınmalıdır. Önemli Hastalıklara Öncelik: Bir toplumda sık görülen, sık öldüren, çok kısıtlılığa, çok işgücü yitiğine yol açan önemli hastalıklara öncelik tanınmalıdır. Entegre Hizmet: Koruyucu, tedavi edici, rehabilite edici sağlık hizmetlerini bir bütündür, kesin çizgilerle birbirinden ayrılamaz. 15
Hekimlik Biliminin Dönemleri: Halk Sağlığı 1978 yılında Alma Ata Bildirgesi ile Halk Sağlığı yaklaşımının taşıdığı temel prensipler belirlenmiştir; Ekip Hizmeti: Sağlık hizmetleri değişik alanlarda eğitim görmüş, dolayısıyla değişik bilgi ve becerileri olan ekip üyelerince verilebilecek kapsamdadır. Ekibin her üyesi tek tek önemli ve değerlidir. Sağlık-Kalkınma İlişkisi: Ekonomik kalkınmışlık toplumun sağlık düzeyini olumlu etkiler, sağlıklı bir toplum da kalkınmayı olumlu etkiler. Öz Sorumluluk: Bireyler kendi sağlıkları ile ilgili sorumluluk üstlenecek sağlık eğitimine ve bilincine sahip olmalıdır. Halkın Katılımı: Toplumun hizmetin planlanmasından sunumuna kadar tüm aşamalarına halkın katılımı gereklidir. 16
Hekimlik Biliminin Dönemleri: Halk Sağlığı 1978 yılında Alma Ata Bildirgesi ile Halk Sağlığı yaklaşımının taşıdığı temel prensipler belirlenmiştir; Evrensellik: Ulusların sağlık sorunları farklı olabilir, ancak bilimsel ve teknolojik birikimler evrenseldir. Koşullara Uygunluk: Ülkeler arasında giderek bir ülkenin bölgeleri arasında fiziksel, kültürel farklılıklar, kaynak yönünden ayrımlar olabilir. Temel ilke koşullara uygun modelleri ve teknolojiyi seçip kullanmaktır. Bir ülkede başarı ile uygulanan bir model bir başka ülkenin koşullarına uygun olmayabilir. 17
Hekimlik Biliminin Dönemleri: Halk Sağlığı 1978 yılında Alma Ata Bildirgesi ile Halk Sağlığı Kapsamında Sunulması Gereken Hizmetler; Halkın sağlık eğitimi Beslenme durumunun geliştirilmesi Temiz su sağlanması ve sanitasyon Ana-çocuk sağlığı ve aile planlaması Önemli bulaşıcı hastalıklara karşı bağışıklama Endemik hastalıkların kontrolü Sık görülen hastalık ve yaralanmaların uygun tedavisi Temel ilaçların sağlanması. 18
Örnek Soru «Semptomatik dönem 19.yy a kadar;. kavramının ortaya atılmasına dek sürmüş uzun bir periyottur» ifadesinde noktalı yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? A. Mikrop B. Amip C. Bakteri D. Virüs E. Kuduz 19
Bu sunumdakiler sadece ders notu amaçlı hazırlanmıştır; akademik makalelere kaynak olarak gösterilemez. 20