Sağlık Psikolojisi-Ders 6 Cinsellik Davranışı

Transkript

1 Sağlık Psikolojisi-Ders 6 Cinsellik Davranışı Öğr. Gör. Hüseyin ARI 1

2 Cinselliğe Tarihsel Bakış 19. yy öncesine kadar cinsellik, dini veya ruhani bir olgu olarak ele alınır ve dini liderler tarafından yönlendirilmekteydi li yılların başında cinsellik davranış psikolojisi açısından inceleme konusu yapılmaya başlanmıştır. Daha sonraları da biyomedikal tıbbın gelişimine koşut olarak biyolojik açıdan cinselliğin ele almayı, cinselliği öğretme ile ilgili sorumluluğunun hekimlerin ayrı sorumluluk alanlarında biri haline getirdi. 2

3 Cinselliğe Tarihsel Bakış Genel olarak cinsellik olgusu üreme işlevi sınırları dahilinde dışa vurulması gereken bir biyolojik dürtü olarak ele alına gelmiştir. Bu yaklaşım genelde cinsel ahlaki değerleri oluşturma ve seks işçiliğini kontrol etme amacı taşımaktaydı. 3

4 Biyolojik açıdan cinsellik; haz Sağlık açısından bir risk olarak cinsellik Cinsellik ve öznel iyilik hali 4

5 Biyolojik açıdan cinsellik; haz Cinsellik biyolojik hormonel bir durumdur. Duygusal bir bağ olarak görülen evliliklerin devamı hormonel olarak tatmin edilmiş bir cinsel ilişkiye belli oranda bağlıdır. Aynı zamanda cinsel ilişkide bulunan çiftlerin birbirine duygusal bağın olması cinsel haz duygusunu ortaya çıkarır. Cinsellik sadece üreme dürtüsü ile açılanabilecek bir olgu değildir, haz duymanın bir aracıdır. 5

6 Sağlık açısından bir risk olarak cinsellik Bir sonuç (haz odaklı) değil fakat bir eylem olarak görülen cinselliğin zaman içinde sağlık açısından risklerinin olduğu görülmüştür. Bu kapsamda sağlık eğitimi ve kişisel korunma gibi kavramlar ön plana çıkmaya başladı. Nihayetinde cinsel yolla bulaşan hastalıkları ve istenmeyen gebeliği önleyici davranışlar bağlamında cinselliğin sağlık riski psikolojisi ele alınmaya başlandı. Cinsel yolla bulaşan hastalıklar ve istenmeyen gebelik cinselliğin bedeli olarak değerlendirilmeye başlandı. 6

7 Cinsellik ve öznel iyilik hali DSÖ ye göre cinsellik cinsel sağlık yalnızca bir hastalığın olmaması değil, cinselliğe bağlı olarak fiziksel, duygusal, zihinsel ve sosyal yönden iyilik halidir. Dolayısıyla cinsellik biyolojik bir hazsal dürtü veya üreme isteğinin bir sonucu olmayıp, bireyin kendini psikolojik ve sosyal yönden iyi hissetmenin bir aracı olarak da düşülmektedir. Tüm bunlar cinselliğin faydaları olarak kabul edilmeye başlanmıştır. Artık günümüzde cinsellik insanoğlunun başlı başına eylemsel alanlarından biri olarak değerlendirilmekte; orgazm, haz, iyi cinsellik tartışmaları hep bu eksende yapılmaktadır. 7

8 Sağlık Psikolojisi Açısından Cinselliğe Dair Davranışlar Doğum Kontrol Yöntemlerine Başvurma HIV/AIDS Bağlamında Bir Risk Olarak Cinsellik Cinsel Eğitim 8

9 Doğum kontrol yöntemlerine başvurma Cinsel ilişkide bulunanların yaş ortalaması düştükçe doğum kontrol yöntemlerine başvurma sıklığı azalmaktadır. Gerek kadınlar gerekse erkekler açısından ciddi sağlık risklerini beraberinde getiren doğum kontrolüne başvurmama davranışının sorumluluğu daha çok kadınlara yüklenmiştir. Mosher ve ark. (2004) göre Amerika da 1.43 milyon kadının istenmeyen gebelikle karşı karşıya olduğu tespit edilmiştir. Bu bakımdan hem erkek hem kadın açısından doğum kontrolü başvurma davranışının psikolojik değerlendirmeleri önem taşımaktadır. 9

10 Doğum kontrol yöntemlerine (DKY) başvurmada Lindemann ın üç evre kuramı (gelişimsel model) Ustalık Evresi Cinsellik benlik kavramına dahil edilmiş ve profesyonel destek aranmaktadır. DKY E başvurma planlı hale gelir. Akran Tavsiyesi Bu evrede arkadaşlarından DKY konusunda öneriler isterler. Cinsel aktivite yaygın olmakla birlikte daha az etkili DKY e başvururlar. Doğal Evre Cinsel İlişki Plansızdır DKY başvurma oranı çok azdır. 10

11 KARARSAL DENGE SONUCUNDA DAVRANIŞ GERÇEKLEŞTİRİLİR VEYA GERÇEKLEŞTİRİLMEZ! Doğum kontrol yöntemlerine (DKY) başvurmada beklenen öznel fayda kuramı (karar verme modeli) DKY e başvurmanın avantaj ve dezavantajlarının birlikte değerlendirildiği kararsal denge sonucunda verildiğini savunmaktadır. Buna göre DKY e başvurmak avantajlarının daha fazla olması bakımından rasyonel kabul edildiği için gerçekleştirilir. Bu kuram, özellikle kadınlar için doğum kontrolünün herhangi bir bedelinin olmadığı veya gebeliğin herhangi bir faydasının olmadığı görüşünü zayıflatması bakımından önem taşımaktadır.? 11

12 KARARSAL DENGE SONUCUNDA DAVRANIŞ GERÇEKLEŞTİRİLİR VEYA GERÇEKLEŞTİRİLMEZ! Doğum kontrol yöntemlerine (DKY) başvurmada sağlık inanç modeli (karar verme modeli) Benlik saygısı Cinsellik ve doğum kontrol yöntemleri hakkında bilgiler Cinsellik ve doğum kontrol yöntemlerine ilişkin tutumlar Geçmiş cinsellik, doğum kontrolü ve gebelik deneyimleri Akran ve aile normları İlişki durumu Cinsellikten önce madde kullanımı Kendime zarar veremem! Sıkıysa ilaç kullanmadan yap! Evlilik öncesi cinsel ilişkiyi onaylamıyoruz! Gibi faktörler DKY e başvurmayı gerekli görme veya görmeme inancını etkilemektedir. Daha önceki gebeliğim çok sancılı geçmişti 12

13 KARARSAL DENGE SONUCUNDA DAVRANIŞ GERÇEKLEŞTİRİLİR VEYA GERÇEKLEŞTİRİLMEZ! Doğum kontrol yöntemlerine (DKY) başvurmada Herold ve McNamee Modeli (karar verme modeli) Cinsel ilişki sıklığı Aile ve akran normaları Partnerin DKY yönelik tutumu KARARSAL DENGE Yaşam boyu edinilen cinsel partner sayısı Suçluluk Hissi 13

14 DKY e başvurmada Gelişimsel ve Karar Verme Modellerinin Bütünleşmesi Gelişimsel modeller DKY başvurma davranışını süreç içerisinde incelerler ancak bu süreci hızlandıran veya geciktiren psikolojik faktörleri incelemezler. Sheeram ve ark. (1991) ise bütünleşik yaklaşım ortaya koymakta ve doğum kontrol yöntemine başvurma davranışını incelemenin en uygun yolu olarak Geçmiş Kişisel Kişiler arası ilişkiler Durumsal faktörleri İncelemeyi daha yerinde olarak görmektedir. 14

15 DKY e başvurmada Gelişimsel ve Karar Verme Modellerinin Bütünleşmesi Geçmiş Kişisel Faktörler Kişilerarası Faktörler Durumsal Faktörler 15

16 DKY e başvurmada Gelişimsel ve Karar Verme Modellerinin Bütünleşmesi; kişisel faktörler Geçmiş Kişisel Faktörler Kişilerarası Faktörler Durumsal Faktörler 16

17 DKY e başvurmada Gelişimsel ve Karar Verme Modellerinin Bütünleşmesi; kişiler arası faktörler Geçmiş Kişisel Faktörler Kişilerarası Faktörler Durumsal Faktörler 17

18 DKY e başvurmada Gelişimsel ve Karar Verme Modellerinin Bütünleşmesi; kişiler arası faktörler Geçmiş Kişisel Faktörler Kişilerarası Faktörler Durumsal Faktörler 18

19 HIV/AIDS Bağlamında Bir Risk Olarak Cinsellik HIV virüsü 1986 yılında ortaya çıkarıldı. HIV/AIDS salgının başlamasının itibaren, cinsellik bir risk olarak ele alınmaya başlandı. Bunu kronik hastalıklar ve ölüm boyutları gibi faktörler desteklemektedir. Bu dönemlerde daha çok erken yaş cinselliğin önlenmesi, tek eşlilik ve partner sayısının azaltılması şeklinde önerilerde bulunulmaktaydı. Daha sonraları ise güvenli cinsel ilişki ve prezervatif kullanımının yaygınlaştırılması savunulmuştur. Örneğin İngiltere de 20 yılı aşkın bir süredir diğer cinsel yollarla bulaşan hastalık oranlarının artması sebebiyle sağlığın geliştirilmesi çalışmaları kapsamında çeşitli kampanyalar yapıldı (ONS, 2005) 19

20 HIV/AIDS Bağlamında Bir Risk Olarak Cinsellikte Prezervatif Kullanımının Belirleyicileri Alışkanlıklar Daha önceki prezervatif kullanımları Normların Rolü Sosyal çevrenin prezervatif kullanımına bakışı Destek Partnerin prezervatif kullanımını desteklemesi Buradaki bir çatışma uzlaşma problemini doğurmaktadır. Ciddiye Almama Benim Başıma Gelmez 20

21 Cinsellikte Risk Algısı ve Yatkınlık Yatkın Olmama Hissi ve Gerçekçi Olmayan İyimserlik gibi psikolojiler partnerlerin güvensiz cinsel ilişkide bulunmalarına neden olmaktadır. HIV tehdidinden bir şekilde uzak olma zannı HIV tehdidinden uzak kalma davranışım, cinsellik aktivitemi zarar uğratır algısı Riski kabul etme: evet AIDS olabilirim ama şuana kadar olmadı, bundan sonra da olmayacaktır. Riski inkar etme: Riskli coğrafi alanlarda cinsel ilişki yaşamam, Çok fazla etrafta görünen insanlarla çıkmıyorum, Beni etkilemez. 21

22 Cinsel Eğitim Sağlık eğitim kampanyaları, okul cinsel eğitim programları, kamu spotları cinsel eğitim kapsamında değerlendirilmektedir. Araştırma sonuçlarına göre; eğitim kampanyalarının kullanıcı dostu, eleştirel olmayan, kolaylıkla erişilebilen, güvenilir olmaları beklenmektedir (Allen, 1991; Stone ve Ingham, 2000). Cinsel eğitimin başarılı olması için utanma duygusundan, gizlilik endişesinden, korkudan ve kaygılardan bireylerin uzak tutulması gerekmektedir. hem erkeklerin hem de kadınlar için partnerlerinin cinsel sağlık durumları bakımından tanımaları vurgulanmaktadır. 22

23 Cinsel Eğitim eğer genç bireylerin kendi vücutları ve bedensel hazları hakkında daha rahat hissetmeleri sağlanırsa, o zaman isteklerine aykırı olan ya da rahat hissetmeyecekleri şekilde olan cinsel eylemlerde bulunma konusundaki baskılardan daha az etkileneceklerini belirtmektedirler. Sosyal açıdan kadınların cinsellikte edilgen olması, erkek cinselliğinin potansiyel kurbanları ya da en iyi ihtimalle üreme aracı olarak değerlendirildiği bölgelerde cinsel davranış anlayışlarını değiştirici eğitimler ön plana çıkmaktadır. 23

24 Örnek Soru «Cinselliğe ilişkin eğitim kampanyalarının başarılı olabilmesi için,,,. bireylerin uzak tutulması gerekmektedir.» ifadesinde noktalı yerlere aşağıdakilerden hangisi getirilmemelidir? A. Kaygıdan B. Gizlilik endişesinden C. Gerçekçilik algısından D. Korkudan E. Utanma duygusundan 24

25 Bu sunumdakiler sadece ders notu amaçlı hazırlanmıştır; akademik makalelere kaynak olarak gösterilemez. 25