T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI YATIRIM VE İŞLETMELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KRUVAZİYER VE YAT TURİZMİ: KUŞADASI İNCELEME ALANI UZMANLIK TEZİ Taner PİRİ NİSAN -2008 ANKARA
T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI YATIRIM VE İŞLETMELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KRUVAZİYER VE YAT TURİZMİ: KUŞADASI İNCELEME ALANI UZMANLIK TEZİ Taner PİRİ Tez Danışmanı Kültür ve Turizm Uzmanı Gürsel GÜNDOĞDU NİSAN -2008 ANKARA
Taner PiRi tarafindan hanrlanat KRUVAZIYER ve yat TURizMi: KU$ADASI INCELEME ALANI adl bu tezin uzmanhk rezi olarak uygun oldulunu onaylanm. 6.h -*-? GiLseI GUNDoGDU (Damgman) Bu gahgma, jiirimiz tarafindan oy birligi / oy goklugu ile Kiiltiir ve Turizm Uzmam Tezi olarak kabul edilmigtir. Adr ve Sovadr imzasr Baekan: Crg' OZn<lRV Uy" uye uv" uye r uin :,13 t 9.I. /...b 6.. Bu tez, Kiiltrir ve Turizm Bakanhlr Kiiltiir ve Turizm Uzman yardrmcrlarrnm Uzmanlik rezlerini Hazrrlarken Uyacaklan yazrm Kurallan ydnergesiyle belirlenen Iez yazrm kurallarrna uygundur.
SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim. 18.03.2008 Taner PİRİ Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı
ÖNSÖZ Turizm gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler üzerinde ekonomik, sosyal, kültürel ve politik açılardan önemli pozitif etkilere sahiptir. Dünyanın en hızlı gelişen ve büyüyen sektörü konumunda bulunan turizmin, çeşitlendirilerek dört mevsime yayılması, rekabet, istikrarlı büyüme ve ürün çeşitliliği sağlanarak yüksek gelir elde edilmesi açısından önemlidir. Genel turizm aktivitelere içerisinde önemli bir paya sahip olan deniz turizmine olan talep ise kendine has, doğaya ve tarihe yakın olma, spor, macera ve keşfetme arzusuyla birlikte sonsuz özgürlük hissini yaşatma özellikleri ile sürekli bir artış göstermektedir. Deniz turizmi, Türkiye'de önemi giderek kavranan geliştirilebilir bir turizm alternatifidir. Farklı dinamiklere sahip bu türün yine kendine has özellikleri olan kruvaziyer ve yat turizmi gibi iki önemli alt türü mevcuttur. Turizm geliri ve turist sayısı açısından dünya ülkeleri arasında ilk on içinde yer alan ülkemiz sıralamadaki yerini koruyabilmesi ve üst sıralara yükselme hedefini gerçekleştirebilmesi açısından potansiyellerini yeterince kullanması gerekmektedir. Bu bağlamda en önemli turizm potansiyelimiz olan denizlerimizin, kruvaziyer ve yat limanları ile turizme kazandırılarak dünya deniz turizminden alınan payın arttırılması gerekmektedir. Ülkemize gelen her 100 turistin 70 inin tercih nedeni, deniz ve kıyılarımız olmasına karşın turizmde en önemli potansiyelimiz olan deniz turizmi (kurvaziyer, yat turizmi) Akdeniz çanağı ülkeleri ile karşılaştırıldığında çok düşük seviyededir. Kruvaziyer turizm; dünya turizmi içerisinde, dikkat çekici şekilde hızlı bir talep artış oranına sahiptir. Günümüzde kruvaziyer turizme hizmet eden yolcu gemileri, 3600 yolcu taşıyabilmektedir. Dünya çapında yeni gemi talepleri i
incelendiğinde gemi filosu hızla büyümekte, yolcu kapasiteleri de 5400 ile 6400 kişiye ulaşacağı görülmektedir. Bu büyüme beraberinde yeni rota ve destinasyon arayışlarını getirmektedir. Türkiye'de bulunan limanlar da son yıllarda kruvaziyer turizme hizmet etmeye başlamıştır. Türkiye; doğal, tarihi ve kültürel yapısı ile kruvaziyer turizmi, limanlarına çekebilecek özelliklere sahiptir. Yat turizminde ise, Dünyada hızla artan mega yat talebine oranla mega yat limanlarında büyük bir açık bulunmaktadır. Bu doğrultuda kurvaziyer ve yat turizmi potansiyelimizin tespit edilerek dünya çapında yaşanan eğilimler doğrultusunda gelişim önerilerinin getirilmesi gerekmektedir. Bu çalışmanın amacı bir sektör endüstrisi haline gelen kruvaziyer ve yat turizmini tanıtmak ve sektörün konumunu belirterek geleceğe yönelik öneriler getirebilmektir. ii
İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ...i İÇİNDEKİLER... iii KISALTMALAR CETVELİ...vi TABLOLAR CETVELİ.........vii ŞEKİLLER CETVELİ...x RESİMLER CETVELİ...xi GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM TURİZM 1.1. Turizmin Tanımı... 6 1.2. Dünyada ve Türkiye de Turizm... 6 1.3. Turizm Trendleri... 6 1.4. Bölgelere Göre Uluslararası Turist Sayısı ve Pazar Payları... 8 1.5. Türk Turizmi... 9 1.6. Türkiye nin Dünya Turizm Gelirleri İçerisindeki Yeri... 11 İKİNCİ BÖLÜM KRUVAZİYER TURİZMİ 2.1. Kruvaziyer Turizm... 13 2.2. Kruvaziyer Gemi... 14 2.3. Kruvaziyer Liman... 14 2.4. Kruvaziyer Turizm Sektörü... 16 2.4.1. Kurvaziyer Turizmin Tarihi Gelişimi... 16 2.4.2. Kurvaziyer Turizmine Genel Bakış... 18 2.4.3. Kruvaziyer Turizminin Dünya Turizmindeki Yeri ve Önemi... 19 iii
2.4.4. Kruvaziyer Turizminin Akdeniz Çanağındaki Yeri ve Önemi... 27 2.4.5. Kruvaziyer Turizminin Avrupa daki Yeri ve Önemi... 29 2.4.6. Kruvaziyer Turizminin Türkiye deki Yeri ve Önemi... 36 2.5. Türkiye de Kruvaziyer Turizmi Geliştirme Çalışmaları... 41 2.6. Dünya Kruvaziyer Turizmi 2012 Vizyonu... 43 2.6.1. Kruvaziyer Turizminde Yeni Trendler, Yeni Nesil Kruvaziyer Gemiler... 48 2.6.2. Yeni Denizlere İndirilen Kruvaziyerler ve Siparişler... 50 2.6.3. Kruvaziyer Turizmi Pazar Profili...53 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YAT TURİZMİ 3. YAT TURİZMİ KAVRAMI... 57 3.1. Yat Turizm... 57 3.1.1. Yat Tanımı... 58 3.1.2. Yat Limanı... 58 3.2. Dünya da Yat Turizm...61 3.3. Akdeniz de Yat Turizmi... 64 3.4. Türkiye de Yat Turizmi... 65 3.4.1. Türkiye Yat Limanı Talebi... 72 3.4.2. Türkiye Yat Limanı Arzı... 73 3.5. Yat Turizminde Yeni Trendler... 81 3.5.1. Mega Yat... 81 3.5.2. Dünyada ve Akdeniz de Mega Yat Trendi... 92 3.5.3. Dünya Geneli Mega Yat Limanı Projeleri... 96 3.5. Yat Turizminde Yeni Trendler... 81 3.6. Yat Turizminin Ekonomiye Katkısı.99 iv
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM KUŞADASI İNCELEME ALANI 4.1. Kuşadası Deniz Turizmi Potansiyeli... 104 4.1.1. Kuşadası Kruvaziyer Limanı... 108 4.1.1.1. Kuşadası Limanının Tarihsel Gelişimi...109 4.1.1.2. Kuşadası Limanının Bugünkü Durumu... 111 4.1.1.3. Kuşadası Yolcu Limanı ve Verilen Hizmetler... 114 4.2.1. Kuşadası Yat Limanı... 117 4.2.1.1. Yürürlükte Olan İmar Planları İle Kapsamı... 119 4.2.1.2. Mahallinde Yapılan İncelemeler... 121 SONUÇ VE ÖNERİLER... 126 KAYNAKÇA...129 ÖZET...135 ABSTRACT...136 v
KISALTMALAR CETVELİ CLIA DENTUR DPT DTO FCCA FEE ICOMIA IBI İTO KARYA KEİ KTB NCL POLA TCDD TDİ TTS TÜRSAB TYHA UNWTO YİD Cruise Line International Association (Uluslararası Kruvaziyer Hatları Birliği) Deniz Turizmini Ve Denizciliği Geliştirme Derneği Devlet Planlama Teşkilatı Deniz Ticaret Odası Florida-Caribbean Cruise Association (Florida-Karayipler Kruvaziyer Birliği) Foundation for Environmental Education (Çevre Eğitimi Vakfı) International Council of Marine Industry Associations (Uluslararası Marinalar Birliği Konseyi) International Boat Industry (Uluslararası Tekne Endüstrisi) İstanbul Ticaret Odası Karadeniz Yat Rallisi Karadeniz Ekonomik İşbirliği Kültür ve Turizm Bakanlığı Norwegian Cruise Lines (Norveç Kruvaziyer Hattı) The Port of Los Angeles (Los Angeles Kruvaziyer Limanı) Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları Türkiye Denizcilik İşletmeleri Türkiye Turizm Stratejisi Türkiye Seyahat Acentaları Birliği The Yacht Harbour Association- British Marine Industries Federation (Yat Limanları Birliği- İngiliz Marina Endüstrisi Federasyonu) United National World Tourism Organization (Dünya Turizm Örgütü) Yap İşlet Devret Modeli vi
TABLOLAR CETVELİ Tablo 1: Uluslararası Turist Sayısı Tahmini -2020... 7 Tablo 2: Bölgelere Göre Uluslararası Turist Sayısı Tahmini -2020... 9 Tablo 3: Uluslararası Turizmde En Çok Kullanılan Ulaştırma Şekli 2006...9 Tablo 4: Uluslararası Turizm Gelirleri 2006... 12 Tablo 5: Uluslararası Turizm Gelirleri İlk 10-2006...13 Tablo 6: Bölgelere Göre Dünya da Kurvaziyer Yolcu Büyüklüğü, 1990-2005... 20 Tablo 7: 3 Büyük Kurvaziyer Operatörünün Pazar Payları... 23 Tablo 8: Önemli Kruvaziyer İşletmecileri, Gemi Sayıları, Pazar Segmenti ve Gemi Siparişleri 2008-2012...24 Tablo 9: Dünyanın Önemli Kruvaziyer Limanları Yolcu Sayıları 2005... 27 Tablo 10: 3 Büyük Kurvaziyer Operatörünün Destinasyonlara Göre Pazar Payları 2000... 27 Tablo 11: 3 Büyük Kurvaziyer Operatörünün Destinasyonlara Göre Yolcu Sayıları...28 Tablo 12: Avrupa Kruvaziyer Pazar Payları 2003-2005... 31 Tablo 13: Avrupa nın Önemli Kruvaziyer Limanları... 31 Tablo 14: Ülkelere Göre Kruvaziyer Endüstrisinin Ekonomik Etkileri- 2005... 32 Tablo 15: Yola Çıkılan Yere Göre Dünya Kruvaziyer Yolcuları... 33 Tablo 16: Avrupalı Kruvaziyer Yolcularının Ülkelere Göre Dağılımı(2005)... 33 Tablo 17: Avrupalı Kruvaziyer Yolcularının Toplam Kruvaziyer Yolcular İçindeki Dağılımı(2005)... 34 Tablo 18: Tahmini Avrupalı Kruvaziyer Yolcu Sayısı 2015... 35 Tablo 19: Akdeniz Çanağı İtalya Kruvaziyer Yolcu Sayısı-2006... 35 Tablo 20: Avrupa Kruvaziyer Yolcu Sayıları-2005...36 Tablo 21: Deniz Yollarını Kullanan Turist Sayıları...38 Tablo 22: Ülkemiz Limanlarına Kruvaziyer Yolcu ve Gemi Sayıları 2006...39 Tablo 23: Kruvaziyer Endüstrisi Yatak Kapasiteleri 2005... 45 Tablo 24: 2008 2012 Yıllarında İnşa Edilecek Gemiler, Yatak Kapasiteleri... 46 Tablo 25: Kruvaziyer Gemi Sipariş Listesi 2008-2012...48 vii
Tablo 26: Yeni Kruvaziyer Gemilerin Büyüklüğü ve Yolcu Kapasiteleri(2008-2012)...49 Tablo 27: Kruvaziyer Gemi Evrimi... 50 Tablo 28: Kruvaziyer Gemi Sparişi Analizi 2008-2012... 52 Tablo 29: Genesis Kruvaziyer Gemisi...53 Tablo 30: Kruvaziyer Turizmi Pazar Analizi... 55 Tablo 31: Son Tatile Çıkışta Tatil Türüne Karar Vermeyi Etkileyen Faktörlerin Derecesi... 56 Tablo 32: Bir Sonraki Kruvaziyer Seyahati İçin En Çok Tercih Edilen 12 Destinasyon...57 Tablo 33: Türkiye İle Sektörde Söz Sahibi Dünya Ülkelerinin Karşılaştırılması... 64 Tablo 34: Sektörün Önde Gelen Ülkelerinin Yat Ve Tekne İhracat Sayıları 2005... 64 Tablo 35: Ülkelerin Sahip Olduğu Yelkenli, Motor Yat ve Diğer Tekne Sayıları (2005)... 65 Tablo 36: Akdeniz Ülkeleri Marinaları ve Kapasiteleri...66 Tablo 37: Yıllar İtibari İle Bakanlıktan Belgeli Yat Limanları... 66 Tablo 38: Belgeli Yat İşletmelerinin Yat ve Yatak Sayısı (Kümülatif)... 66 Tablo 39: Ülkelere Göre Kişi Başına Düşen Tekne Sayısı -2006... 69 Tablo 40: Kültür Ve Turizm Bakanlığı Turizm İşletmesi Belgeli Yat Limanları... 70 Tablo 41: Ülkemiz Limanlarına Gelen Yatların İllere ve Yıllara Dağılımı... 73 Tablo 42: Deniz Yollarını Kullanan Turist Sayıları... 74 Tablo 43: Türkiye de İşletilen Marina, Çekek Yeri, Yat Yanaşma Yeri Kapasiteleri... 80 Tablo 44: Kamu Kaynakları İle Gerçekleştirilerek İşletime Açılmış Yat Limanları 81 Tablo 45: Özel Sektörce Yaptırılarak İşletmeye Açılmış Yat Limanları... 82 Tablo 46: DLHİ Genel Müdürlüğü nce Bitirilmiş Yat Limanları... 82 Tablo 47: DLHİ Genel Müdürlüğü Yatırım Programında Olan Yat Limanları... 83 Tablo 48: DLHİ Genel Müdürlüğünce İhalesi Yapılan Yat Limanları... 84 Tablo 49: DLHİ Genel Müdürlüğünce Planlanan Yat Limanları... 85 Tablo 50: Turizm Yatırımı Belgeli Yat Limanları... 85 Tablo 51: TTS 2003 Eylem Planı Yat Limanları Önerileri... 86 viii
Tablo 52: TTS 2003 Eylem Planı Yat Limanlarına Dönüştürülecek Balıkçı Barınakları... 87 Tablo 53: Dünyadaki en büyük ilk 10 mega yat listesi - 2008... 92 Tablo 54: Akdeniz Ülkelerine göre Mega Yatların Bağlanma Yeri Kapasiteleri... 93 Tablo 55: Dünya Çapında Mega Yat Sipariş Listesi 2008... 95 Tablo 56: Yat Tipi ve Boyutlarına Göre Sipariş Listesi 2008... 96 Tablo 57: Ülkelere Göre Mega Yat Sahipliliği 2008... 97 Tablo 58: Kuşadası, Yıllara Göre Gümrük Giriş-Çıkış, Günübirlik Turist Sayısı, Gelen Gemi, Motor Ve Yat Sayıları 2006... 106 Tablo 59: Ülkemize Gelen Yabancıların Taşıt Araçlarına Göre Dağılımı 2005... 106 Tablo 60: Kuşadası Konaklama Tesisleri Sayısı... 107 Tablo 61: Akdeniz Çanağında Yer Alan En Önemli Kruvaziyer Limanlar... 113 Tablo 62 : Kuşadası Limanı Yıllık İstatistikler Tablosu... 114 Tablo 63: Maryat Üyesi ve Diğer Marinaların 2005-2006 Kışlama Dönemi Konaklama İstatistikleri... 118 ix
ŞEKİLLER CETVELİ Şekil 1: Dünya Kruvaziyer Destinasyonları... 25 Şekil 2: Dünyanın En Önemli Kruvaziyer Limanları... 26 Şekil 3: Akdeniz Çanağındaki Kruvaziyer Limanlar... 29 Şekil 4: Türkiye deki Kruvaziyer Gemilerin Uğradığı Limanlar...104 Şekil 5: TTS 2023 Kruvaziyer, Yat Limanı ve Yat Limanlarına Dönüştürülecek Balıkçı Barınakları... 88 Şekil 6: Kuşadası Yolcu Limanı... 116 Şekil 7: Kuşadası Yat Limanı ve Yakın Çevresi Taslak Çevre Düzeni Planı... 121 Şekil 8: Yat Limanı Mevcut Durumu... 122 Şekil 9: Kuşadası Yat Limanı Yenileme Çalışması İmar Planı... 125 Şekil 10: Kuşadası Yat Limanı Deniz Haritası...125 x
RESİMLER CETVELİ Resim 1: Yat Evi Örneği... 97 Resim 2: Yacht Heaven Grande Mega Yat Limanı, St. Thomas, Virgin Island... 100 Resim 3: Kuşadası Kruvaziyer ve Yat Limanı Genel Görünümü...104 Resim 4: Kruvaziyer ve Yat Limanı Uydu Görüntüsü... 105 Resim 5 : Kuşadası Limanı Kuşbakışı Görünümü...109 Resim 6: Kuşadası Yat Limanı Genel Görünüm...117 Resim 7: Mevcut Liman Bağlama Yerleri... 122 Resim 8: Mevcut Liman İçi Çarşı Bloğu... 123 Resim 9: Mevcut Liman İçi Atölye ve Bakım Üniteleri... 123 Resim 10: Kuşadası Yat Limanı Yenileme Çalışması Genel Görünüm... 124 Resim 11: Kuşadası Yat Limanı Yenileme Çalışması... 124 Resim 12: Miami ve Kuşadası Limanı Yolcu Platformları... 127 xi
GİRİŞ Üç tarafı denizlerle çevrili ülkemize gelen her 100 turistin 70 inin tercih nedeni, deniz ve kıyılarımız olmasına karşın turizmde en önemli potansiyelimiz olan deniz turizmi faaliyetleri içerisindeki kurvaziyer ve yat turizminin Akdeniz çanağı ülkeleri ile karşılaştırıldığında çok düşük seviyelerdedir. Son 30 yılda yaşanan kruvaziyer pazardaki büyümenin ve talep artışının en önemli nedeni sektördeki arzın artışıdır. Bir başka değişle arz talebi oluşturmaktadır. Kruvaziyer firmaların 2008-2012 yılları arasında filolarındaki gemi sayısını artırmak için vermiş oldukları siparişler için şimdiden birçok kruvaziyer tutkunu yeni gemilerde ilk seyahat eden yolcu olabilmek için rezervasyonlarını yaptırmış durumdadır. Bu durumda sektördeki en önemli karakteristik özelliği olan arzın talebi oluşturduğunun bir göstergesidir. Akdeniz çanağında 2006 yılı itibariyle kruvaziyer firmalara ait 50 ye yakın gemi dolaşmaktayken bu rakamın 2008-2010 yılları arasında yeni inşa edilen gemilerle 80 e çıkması öngörülmektedir. Kruvaziyer gemilerin gelişiminde 1970 lerdeki 500 yolcu kapasitesinden, 1990 lardaki 3,600 yolcu kapasitesine birçok gelişim evresi yaşanmıştır. 1990 ların sonunda ise kruvaziyer gemiler birçok hizmeti bünyesinde verebilen günümüzün yüzer şehirler haline gelmiştir. 2008-2012 gemi siparişleri göz önünde bulundurulduğunda yolcu kapasitelerinin daha da artacak olması yapılan pazar araştırması çalışmalarına göre önümüzdeki 3 yıl içerisinde 30 milyon üzerinde insanın kruvaziyer tura çıkmayı planladıkları ve yeni destinasyon, yeni rota arayışları Türkiye kruvaziyer sektörü içinde değerlendirilmesi gereken bir fırsat olarak ortaya çıkmaktadır. 1
Akdeniz çanağında yıllık ortalama 600 bin yat bulunmakta ve Akdeniz in en büyük ülkelerinden olan Türkiye de ise demir atan yat sayısı sadece 3 bin dolaylarında bulunmaktadır. Fransa 227 bin, İspanya da 107 bin, İtalya 128 bin yatı ağırlayabilen marinalara sahip durumda iken Türkiye deki 14 marinanın yat bağlama kapasitesi sadece 7 bin civarındadır. Son yıllarda, Avrupa Birliği ülkelerinde yatlar için yürürlüğe konan vergiler nedeniyle yatçıların doğu Akdeniz e yönelmeleri, Türkiye'de yat turizminin önemini ortaya çıkarmıştır. Ülkemiz Akdeniz iklimi avantajı, tarihsel ve kültürel değerlerinin yanı sıra dünyada gemi ile kısa bir program çerçevesinde ve aynı zamanda Avrupa, Afrika, Asya gibi üç kıtanın gezilip görülebileceği kurvaziyer gemi seyahatleri bakımından önemli bir rotada bulunmaktadır. Ayrıca doğal ve tarihi zenginlikleri, yatçılık faaliyetleri açısından uygun iklimsel ve oşinografik şartları, coğrafi özellikleri ile bir yatçılık merkezi olmaya adaydır. Kıbrıs'a, İsrail'e, Güney Ege'den İstanbul ve Karadeniz'e ulaşmak isteyen yatçılara seçtikleri rotalar doğrultusunda, benzersiz koyların ve doğal güzelliklerin tadını doyasıya yaşama fırsatı sunar. Akdeniz, Ege Denizi, Marmara Denizi ve Karadeniz'de yatçıların yatlarını demirleyebileceği pek çok koy ve körfez mevcuttur. Çoğunlukla Türkiye yat limanlan Güney Ege ve Akdeniz kuşağında sıralanmakta ve mavi yolculuklar açısından eşsiz bir marina zinciri teşkil etmektedirler. Kuzey Ege hattı ise yine uygun niteliklere sahip olmasına karşın yat limanı sayısının azlığı ve dolayısıyla bir yat limanı zincirinin oluşmaması nedeniyle ilgi görmemektedir. Ancak artan talep ve yatçıların temel felsefesi olan yeni yerler keşfetme arzusu nedeniyle gelecekte Kuzey Ege hattı da yeni yat limanlarının yerlerini almasıyla birlikte yatçılık faaliyetlerindeki yerini alacaktır. Böylelikle Akdeniz'den başlayıp Ege Denizi boyunca devam ederek İstanbul'a ve oradan da Karadeniz'e ulaşan eşsiz bir yat güzergahı ülkemize kazandırılmış olacaktır. 2
Ayrıca dünya çapında 75 feet ve üzeri büyüklükteki mega yat sayısında son on yıldaki artış ve 2008 yılı sipariş listesindeki ülkelere göre mega yat sahipliliğine bakacak olursak en büyük payın 155 yat ile Avrupa ülkelerinden, 26 yatın Türkiye ve Orta Doğu ülkelerinde, 11 er yatın ise Rusya ve İngiltere den sipariş edildiğini görmekteyiz. Bu durum Akdeniz çanağında 2008 yılı içerisine 203 mega yatın daha denizlerde dolaşacağını ve zaten az olan mega yat limanlarına olan ihtiyacın önemli bir büyüklükte artacağının göstergesidir. Yat turizminden ülke olarak hakkettiğimiz ancak yeterli yatırım yapamamaktan dolayı alamadığımız payı mega yat marinaları inşa ederek potansiyellerimizi değerlendirmek için önemli bir fırsat olarak ortaya çıkmaktadır. Söz konusu potansiyellerimizi değerlendirerek ülkemiz deniz turizminin gelişmesine yönelik stratejilerin geliştirilmesi, turizm planlamasına veri sağlanması, bu çalışmanın amaçlarındandır. Bu çalışma ile Kuşadası ilçesinin sahip olduğu kurvaziyer ve yat limanlarının mevcut sorunları ile ülke genelinde oluşturulacak deniz turizmi stratejisi içerisinde yüklenebileceği rolün gerektireceği gereksinimlere ilişkin planlama alternatiflerini sunmakta amaçlanmaktadır. Bu amaç doğrultusunda; Birinci bölümde, turizme genel bir bakış ile Türk turizminin dünyadaki durumu ele alınmıştır. İkinci bölümde, kruvaziyer turizm endüstrisi tanıtılarak, dünyada Akdeniz çanağında ve Türkiye deki durumu incelenmiştir. Üçüncü bölümde ise yat turizmi tanıtılarak dünyada ve Türkiye deki gelişmeler anlatılmıştır. Dördüncü bölümde ise inceleme alanı olan Kuşadası İlçesi kruvaziyer ve yat turizmi potansiyelleri ortaya koyularak gelişmeler ışığında öneriler getirilmiştir. 3
Bu çalışma ağırlıklı olarak literatür ve masa başı çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Konunun ülkemizde kamusal alanda hiç destek bulmamasından dolayı, önemli ölçüde kaynak sıkıntısı çekilmiştir. Bu konuda internet, en büyük yardımcı olmuştur. Özellikle yabancı kaynaklar bakımından internet alanında bilgiye ulaşacak birçok kaynak mevcuttur. Yerli kaynaklar bakımından oldukça yetersiz bir sonuç ile karşılaşmıştır. Çünkü deniz turizmi alanında bilgi üretimi başlı başına yetersiz denilebilir, internet üzerinden ulaşılan yabancı kaynakların ancak bir bölümü bu çalışmada kullanılmıştır. Araştırmalar sırasında Trinidad ve Tobago, Beliz, Hindistan gibi turizmde iddiası olmayan ülkelerin bile kruvaziyer ve yat turizmine ilişkin ciddi hazırlanmış, pazarı ve gelişmeleri takip eden güncel strateji ve master plan çalışmaları bulunurken, turizm politikalarının oluşturulması yanında, kruvaziyer turizm ve yat turizmi gibi turistik birçok ürün çeşitlerinin geliştirilmesine ilişkin çalışmada doğrudan ilgili bir kamusal üst yönetim olan Kültür ve Turizm Bakanlığı nın 90 lı yıllarda ihale yolu ile hazırlatmış olduğu ancak günümüzde geçerliliğini çoktan yitirmiş olan Yat Turizmi Master Planı dışında kruvaziyer ve yat turizmine ilişkin herhangi bir çalışmanın yapılmamış olması da düşündürücüdür. 4
BİRİNCİ BÖLÜM TURİZM Turizm, bugün dünya gayrisafi hasılasının önemli bölümünü oluşturan bir sektör konumundadır. Tüm dünyadaki ekonomik duraklamaya karşın büyümesini devam ettirmekte olan bu dinamik sektör, diğer sektörlerin de motor gücü olarak işlev görmektedir. Turizm, milli gelire olan katkısı yanında, sağladığı döviz geliri ile ödemeler dengesi açığının kapanmasında da önemli rol oynamaktadır. 1. 1. Turizmin Tanımı Dünya Turizm Örgütü ne göre turizm; bir yılı aşmayacak süre içinde, sürekli yaşanılan yer ve çevre dışında bir yere ziyaretinin amacı gelir elde etmek olmayan, tatil amaçlı aktivitelerdir. Ayrıca Dünya Turizm Örgütü turisti, ziyaret edilen ülkede en az bir gece kamusal veya özel konaklama tesislerinde konaklayan kişi olarak tanımlamıştır. Ziyaretçi ise turizmle ilgili tüm yolcuları tanımlamak için kullanılır. Uluslar arası ziyaretçi kendi ülkesi dışında, bir yere bir yılı aşmayacak süre içinde ziyaretinin ana amacı ziyaret edilen yerde bulunan aktivitelerden faydalanan kişidir. Uluslar arası ziyaretçi turistte olabilir günübirlik ziyaretçide olabilir. (UNWTO,2003:21-25) 1.2 Dünyada ve Türkiye de Turizm Turizm hareketleri Dünya da hızla gelişme gösterirken, Türkiye de gerek ekonomik politikaları kapsamında ve gerekse mikro bazda sektörde çok hızlı bir 5
büyüme göstermiştir. Turistik amaçlı yatırımlardaki artış, milli gelir içinde turizmin payının yükselişi, hizmet sektöründe öncelikli istihdam alanı haline dönüşmesi, ödemeler dengesine olumlu katkısı ve yabancı sermayeyi ülkeye çekmesi sektörün önemini açıkça göstermektedir. 2020 yılına yönelik tahminlerde ise uluslararası turizm hareketlerine katılan kişi sayısının 1.6 milyara ve turizm gelirlerinin de 2 trilyon dolara ulaşması beklenmekte, yükselen refah düzeyine paralel olarak, seyahate ayrılan gelirin ve ulaşım olanaklarının artması ile büyüyen turizm pastasından en yüksek payı almak için turist çeken ülkeler arasındaki rekabetin artacağı öngörülmektedir. Dünya Turizm Örgütü'nün (WTO) Türkiye'ye ilişkin yaptığı tahminlere göre, Türkiye 2010 yılında 17,1 ve 2020 yılında da 27 milyon turist çekecek, Turizm geliri ve turist sayısı arasındaki oran aynı düzeyini korursa Türkiye 2010 yılında 12,5 ve 2020 yılında da 19,8 milyar dolar Turizm geliri elde edebilecektir. (http://www.ekodialog.com/makaleler/turizm_ekonomisi.html / 11.01.2008) 1.3. Turizm Trendleri 1990 lı yıllardan sonra yıllık ortalama % 9 luk global büyüme ile turizmde yaşanan hızlı yükseliş, 2000 yıllarda kusursuz fırtına olarak adlandırılan, küresel ekonomik durgunluk, SARS virüsü, 11 Eylül terörist saldırıları ve sonrasında yaşanan Afganistan ve Irak savaşı, Hint Okyanus unda yaşanan tusunami, Katrina kasırgası gibi diğer olağanüstü hava koşulları ve kuş gribi salgını korkusu gibi üst üste eş zamanlı yaşanan doğal ve insan kaynaklı felaketlerle 2001 ve yine 2003 yılları içerisinde bir çok ülkede ve uluslar arası turist sayısı global olarak 2003 yılında % 1,2 lik büyüme oranıyla 694 milyona ulaşmıştır. 6
Bali de yaşanan iki bombalama olayı, Kenya kıyısındaki bulunan İsrail sahipli otelin bombalanması, Mısırda Kızıl Deniz kıyısındaki otel ve restoranların bombalanması gibi özellikle turizm destinasyonları hedef alınmış, İspanya, Mısır, Fas, Bali, Kenya ve Amerika Birleşik Devletleri gibi terör saldırılarına maruz kalan Orta Doğu ve Güney Asya bölgeleri büyük yara almışlardır. 11 Eylül terör saldırısı Amerika turizm ve seyahat endüstrisinde 2000 ile 2005 yılları arasında önemli düşüşe yol açmıştır. Her şeye rağmen Amerika güçlü iç turizm yapısıyla 2006 yılında 11 Eylül öncesi durumuna tekrar dönmüştür. Aşağıdaki grafikte görüleceği üzere seyahat cesaretinin kırıldığı faktörlerin olduğu 2000-2005 yılları arası dönemde yaşanan uluslar arası turist sayısındaki azalma bu dönem sonrasında yeniden artışa geçmiştir. (UNWTO,2001:3) Tablo 1: Uluslar Arası Turist Sayısı Tahmini -2020 Kaynak: Dünya Turizm Örgütü, Turizm Göstergeleri 2007 2005 2006 yılı bir önceki yıla oranla % 5,4 lük artış oranı ve 846 milyonluk uluslar arası turist sayısı ile beklentileri aşmıştır. Dünya turizm trendlerinde gözlenen değişimleri, yenilik ve çeşitlilik talebinin arttığı, deniz, kum, güneşten oluşan talebin yerini kültür, tarih, sağlık, kongre, yatçılık, eğlence, heyecan motiflerinin almakta olduğu, kıyı turizminin yerine tüm ülkenin, sezonluk seyahatler yerine yılın tümüne yayılan turizm hareketlerinin 7
geliştiği, uzun mesafeli deniz aşırı seyahatlerinde ise önemli artışların görülmesi olarak özetleyebiliriz. (DPT, 2001:3) 1.3. Bölgelere Göre Uluslararası Turist Sayısı ve Pazar Payları Dünya Turizm Örgütü 2020 vizyonu tahminlerine göre uluslar arası turist sayısının 2020 yılına kadar 1.6 milyara yükseleceği öngörülmektedir. 2020 yılında Dünya çapında turist sayısının 1.2 milyarını bölgeler arası seyahatlerin, 378 milyonunu ise uzun mesafe seyahatlerin oluşturacağı tahmin edilmektedir. Ayrıca bölgelere göre toplam turist sayısı dağılımının 717 milyonunun Avrupa, 397 milyonunun Uzak Doğu ve Pasifik, 282 milyonunun ise Amerika da olacağı bu üç büyük bölgeyi Afrika, Orta Doğu ve Asya nın takip edeceği görülmektedir. En önemli turizm destinasyonları olan Avrupa ve Kuzey Amerika nın uluslar arası turist sayısından aldığı %65 lik pay ile ortalama büyüme hızından daha yavaş bir büyüme göstermesi beklenmektedir. (UNWTO,2007) 8
Tablo 2: Bölgelere Göre Uluslararası Turist Sayısı Tahmini -2020 Kaynak: Dünya Turizm Örgütü,2001 1995-2020 döneminde Dünya çapında uzun mesafe seyahatlerin % 5.4 lük hızlı bir büyüme oranı ile % 3.8 lik bölgeler arası seyahatlerden daha hızlı bir büyüme gösterecektir. Tablo 3: Uluslararası Turizmde En Çok Kullanılan Ulaştırma Şekli 2006 Kaynak: Dünya Turizm Örgütü, Dünya Turizm Göstergeleri 2007 9
Dünya Turizm Örgütü, 2007 Turizm Göstergeleri ne göre uluslararası turizmde en çok kullanılan ulaştırma şekli hava yolu taşımacılığıdır. 2006 yılında uluslararası turistlerin % 46'sı havayolunu, % 43 ü karayolunu, % 7' si denizyolunu ve % 4 ü ise demiryolu taşımacılığını tercih etmiştir. (UNWTO,2007) 1.4. Türk Turizmi Turizm sektörü, Türk insanının refahının yükseltilmesi ve Türkiye nin kalkınmasında giderek daha fazla rol oynamaktadır. Turizmde daha hızlı büyüme, daha fazla istihdam, daha yüksek rekabet gücü ve daha yüksek turizm geliri belirli şartların yerine getirilmesine bağlıdır. Bu durumda yatırım, teşvik, altyapı, çevre, yasal düzenlemeler, tanıtım, pazarlama, işletme, eğitim, kalite, AB ile ilişkiler gibi unsurlar turizm hedeflerine ulaşmada kilit öneme sahiptir. Bu unsurlar sistemin ayrılmaz parçalarıdır ve birbirlerini etkilemektedirler. (DPT,2001:3) Bu nedenle üretim, yönetim ve uygulama süreçlerinde sektörün önüne bir yol haritası konularak yönlendirilmesi temel amacı ile 2006 yılı içerisinde hazırlık çalışmaları başlayan Türkiye Turizm Stratejisi 2023 ve Eylem Planı (2007-2013) 2007 yılında Yüksek Planlama Kurulu kararı ile yürürlüğe girmiştir. Türkiye Turizm Stratejisi 2023 çalışmasının temelinde yer alan bu yaklaşım, çalışmanın noktasal değil bölgesel, emredici değil yönlendirici, statik değil dinamik bir çerçevede geliştirilmesini olanaklı kılmaktadır. Ülkemizde, 1990 lı yıllarda ortaya çıkan turizmi çeşitlendirme ve tüm yıla yayma politikası çerçevesinde, kıyı turizminde yapılan çalışmalar dışında, turizmi ülkemizin iç kesimlerine taşıyabilecek yayla, termal ve kış turizm çeşitlerinin geliştirilmesi için çeşitli planlama ve uygulamalar gerçekleştirilmiştir. Ancak, bu 10
dönem içinde yapılan çalışmaların birçoğu bütüncül bir planlama yaklaşımı olmadan sadece ilan edilen turizm merkezindeki uygulamalara bağlı kalınarak sürdürülmüştür. Türkiye Turizm Stratejisi ile bu eksiklik giderilmeye çalışılmış, ulusal düzeyde stratejiler ve eylem planlarını, turizmde öncelikli bölgeleri gösteren bir fiziki plan hazırlanmış, turizm yatırımları ve turizmin sektörel gelişimi için rehber olabilecek öneriler sunulmuştur. Bu çalışmada geliştirilmesi önerilen turizm merkezleri, turizm bölgeleri, gelişim koridorları ve öncelikli turizm türleri yeni ulaşım bağlantıları çerçevesinde yeniden ele alınmıştır. (TTS,2007a) Dünya turizminde değişen talep yapısı Türkiye ye büyük avantaj sağlamıştır. Geleneksel deniz, kum, güneş odaklı talep yapısından, geniş bir yelpazeye yayılan ve birçok değişik unsuru içeren talep yapısına geçiş, Anadolu nun sektöre sağladığı ortak kültür mirası arzı ile örtüşmektedir. (DPT,2001:4) 1.5. Türkiye nin Dünya Turizm Gelirleri İçerisindeki Yeri Dünyada Turizm sektörü, toplam dünya hasılası ve uluslararası ticaret hacmindeki büyümeden daha hızlı bir gelişme göstermektedir. Türk turizmindeki büyüme ise dünya turizmindeki büyümenin de üstündedir. Turizm sektörü, Türk ekonomisinin en hızlı büyüyen sektördür. 1985-2002 yılları arasında sektörün yıllık ortalama büyüme hızı turist sayısında % 10, turizm gelirinde % 11'dir. Türk ekonomisinde bu denli hızlı büyüyen ikinci bir sektör yoktur. 11
Özet olarak, 1980-2005 yılları arasında Türkiye turizminin gelişimi aşağıdaki gibidir: a) 1980 yılında 1 228 000 olan ülkeye gelen yabancı sayısı, 17,6 kat artarak 2005 yılında 21 122 798 kişiye ulaşmıştır. b) 1980 yılında 400 milyon ABD Doları olan turizm geliri, 45 kat artarak 2005 yılında 18 milyar Amerikan Dolarına erişmiştir. c) Turizm gelirlerinin GSMH içerisindeki payı 1980'de yüzde 0,7 iken, 2005 yılında yüzde 5,5 e yükselmiştir. d) Turizm gelirlerinin ihracat içerisindeki payı 1980'de yüzde 13,8 iken, 2005 yılında yüzde 24,5 e ulaşmıştır. (DPT, 2007a:12) Aşağıdaki Tablo 4 ve Tablo 5 e bakılacak olursa Türk turizminin 2006 yılı gelişimi ve dünya rakamlarıyla karşılaştırdığımızda gelirler açısından 16,9 milyar dolarlık geliri ile 9. sırada yer aldığı görülmektedir. Tablo 4: Uluslararası Turizm Gelirleri 2006 Kaynak: Dünya Turizm Örgütü, Dünya Turizm Göstergeleri 2007 12
Tablo 5: Uluslararası Turizm Gelirleri İlk 10-2006 Kaynak: Dünya Turizm Örgütü, Dünya Turizm Göstergeleri 2007 Ülkemiz 2006 yılında 733 milyar $ lık dünya turizm pastasından 16,9 milyar $ ile %2,3 lük bir paya sahiptir. (UNWTO,2007) 13
İKİNCİ BÖLÜM KRUVAZİYER TURİZM Kitle turizminin yangınlaşmasının ardından, tatilciler birbirine benzeyen tesislerde benzer tatilleri yapmaktan sıkılan tatil tüketicilerinin farklı arayışlara yönelmesi, son 10 yılda turiste sunulabilecek ürün çeşidinin 400 e ulaşmasına yol açmıştır. Dev gemilerle Atlantik ötesi yolculuklar şeklinde gerçekleştirilen ve Kruvaziyer turizmi olarak bilinen ürün, bu 400 çeşitten sadece birisidir. Turizmin bu türünde yılda ortalama yüzde 8.4 lük büyüme kaydedilmektedir. ABD nüfusunun yaklaşık yüzde 15 i, Avrupalıların yüzde 10 u gemi turuna katılmaktadır. Türkiye de bu turlara katılan kişi sayısı ise 10 bin olarak tahmin edilmektedir. Oysa, 2003 te dünyada 10 milyon kişi gemi turlarına katılıp yaklaşık 14.5 milyar dolarlık bir pasta oluşturuyor. Gemi turlarının en gözde rotaları Karayipler, Akdeniz, Avrupa, Alaska, Meksika, Havai ve Güney Amerika şeklinde sıralanmaktadır. (http://www.tuyed.org.tr/contdetail.asp?id=16 /17.02.2008) 2.1. Kruvaziyer Turizm Gemiyle gezmek, seyahat etmek yada gemide tatil yapmak olarak tanımlanabilir. Kruvaziyer yolcular ise gemi ile bir ülkeye gelip geceleri gemide konaklayan limanda birkaç gün kalsalar bile günübirlik ziyaretçiler olarak tanımlanırlar.(unwto,2003:21) 14
2.2. Kruvaziyer Gemi Gezi, eğlence ve spor amacıyla önceden belirlenmiş program ve rotada seyreden, deniz turizmi ticaretinde kullanılmaya uygun konaklama, yeme-içme, eğlence, dinlenme, spor vb aktivitelere uygun üniteleri bulunan, kıtalararası seyahate elverişli, yüksek yolcu kapasitesine sahip denize elverişli olan deniz aracıdır.(www.denizcilik.gov.tr/tr/haber/uploads%5cdeniz%20turizmi%20yonetme ligi.doc /05.01.2008) Kruvaziyer Gemi Uluslararası Kruvaziyer Hatları Birliği (CLIA) nin tanımına göre ise: Seyahati programlanmış, derin sularda iki gün ya da daha fazla kalan, en az 100 yolcu kapasiteli gemidir. Bu tanıma göre yük taşıyan gemilerle kısa mesafeli tur yapan operatörler, feribotlar ve teknelerin kapsam dışı tutulduğu görülmektedir. Mesela Yunan adaları arasında veya Yunan adalarıyla Türkiye limanları arasında günlük yolcu taşıyan ya da kısa tur yapan teknelerin ya da feribotların, kruvaziyer turizme dahil olması mümkün değildir. 2.3. Kruvaziyer Liman Organize turlar ile seyahat eden kişilerin taşındığı yolcu gemilerinin (kruvaziyer gemilerin) bağlandığı, günün teknolojisine uygun yolcu gemisine hizmet vermek amacıyla liman hizmetlerinin (elektrik, jeneratör, su, telefon, internet ve benzeri teknik bağlantı noktaları ve hatlarının) sağlandığı, yolcularla ilgili gümrüklü alan hizmetlerinin görüldüğü, ülke tanıtımı ve imajını üst seviyeye çıkaracak turizm amaçlı (yeme-içme tesisleri, alışveriş merkezleri, haberleşme ve ulaştırmaya yönelik üniteler, danışma, enformasyon ve banka hizmetleri, konaklama üniteleri, ofis binalar) fonksiyonlara sahip olup, kruvaziyer gemilerin yanaşmasına ve yolcuları 15
indirmeye müsait deniz yapıları ve yan tesislerinin yer aldığı limandır. (http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/metin.aspx?mevzuatkod=7.5.4897&mevzuatilis ki=0&sourcexmlsearch=kiyi%20kanununun / 23.01.2008 ) Kurvaziyer hatların genellikle ana liman ve uğrak liman seçimlerindeki üç kriter; destinasyonun seyahat ve tatil için talep edilen cazibeye sahip olması, gemi işletmesini destekleyen kruvaziyer turizm altyapı kalitesi ile kruvaziyer yolcuların rahat ziyaret edebilecekleri yerler olması ve daha büyük kruvaziyer pazar talebi oluşturabilecek stratejik uyumluluğa sahip olmasıdır. Kruvaziyer turizm, ana liman kruvaziyer turizmi ve uğrak liman kruvaziyer turizmi olarak iki önemli sektöre ayrılmaktadır. İki sektörün farklılıkları, Kruvaziyer Turizmde Ana Liman (Home Port): Kruvaziyer turların başlangıç ve bitiş noktası olan ana limanlar kruvaziyer turizmin en önemli parçasıdır. Ana limanlar yolcuların gemilere iniş ve binişlerini sağlayacak gerekli donanımlara sahiptir. Ana liman sektörü limanda doğrudan ve dolaylı olarak önemli istihdam olanağı sağladığı gibi ziyaretçilere destinasyonu tanıtan önemli bir turizm sektördür. Ana limanlar gemilere sağladıkları hizmetlerden gelir sağlarken, bulunduğu destinasyonda yer alan oteller ile havaalanı, demiryolu ve liman bağlantılarını sağlayan ulaşım sektörü içinde önemli bir gelir kaynağıdır. Uğrak Liman Kruvaziyer Turizmi: Kruvaziyer Turizminin temeli yolcuların uğranılan limanda ve destinasyondaki ziyaret aktiviteleridir. Bu nedenle bir çok Avrupa ülkesi limanlarına uğrayan gemilerden daha fazla gelir elde edebilmek için turizm destinasyonlarına yönelik eğlence ve ücretsiz tur otobüsleri sağlayarak rekabet etmektedir. 16
Uğrak liman kruvaziyer turizm sektöründe limandan çok uğranılan tur programının bir parçası olan şehrin turistik özellikleri ön planda olması nedeniyle başarılı bir ana liman kadar karlı bir sektör değildir. Bu nedenle Kruvaziyer turizminde ana limana sahip Barselona, Kopenhag gibi önemli turizm destinasyonları Dünya klasında kentler alarak nitelendirilmektedir. (Kaynak: Southampton Kruvaziyer Sektör Araştırma Raporu Yönetici Özeti, 2005:3) 2.4. Kruvaziyer Turizm Sektörü Kruvaziyer turizm, deniz temelli turizm kategorisi içinde yer almaktadır. Kruvaziyer turizminde de liman ziyaretleri, limana yakın yerlerde ziyaret ve alışverişlerden oluşan aktiviteler vardır. Kruvaziyer gemilerin uğradığı limanlar ve bu limanlarda, kruvaziyer turistlere sunulan turistik hizmetler, ev sahibi ülkelerin ağırlıkla yatırım yaptıkları alanları oluşturmaktadır. Gemiyle gezmek, seyahat etmek yada gemide tatil yapmak olarak tanımlanan kruvaziyer turizm son yirmi yılda dünya seyahat ve tatil endüstrisi içerisinde en popüler ve hızlı büyüyen sektör olmuştur. 2.4.1. Kurvaziyer Turizmin Tarihi Gelişimi Kruvaziyer turizminin dünyadaki geçmişi aslında 1800 lü yılların ortalarına kadar uzanır. Bu tarihlerde ABD ile Avrupa arasında seyahat edecek zengin kişileri taşıma amaçlı yolcu gemileri çalışmaya başlamıştı. Daha sonra 1900 lü yıllardan itibaren 2. Dünya Savaşı na değin İngiliz, Alman, Amerikan ve Fransız şirketleri 17
Avrupa ile Amerika kıtası arasında lüks yolcu gemileriyle en hızlı ulaşımı sağlama yarışına giriştiler. 14 Nisan 1912 de Titanic adlı 270 metre boyundaki dev transatlantiğin buzdağına çarpıp batması ve yolcu ve mürettebattan 1502 kişinin hayatını kaybetmesi (Ancak 705 can kurtarılabilmişti) bu yarış hızını 2. Dünya Savaşı na kadar kesememiştir. 2. Dünya Savaşı nın hemen sonrasında yolcu gemileri eski popülaritesini yeniden yakaladı. Bu dönemde hizmete giren ABD nin United States transatlantiği (1952) ve İngilizlerin ünlü Queen Elizabeth II transatlantiği (1967) en ünlü transatlantikler oldular. Ancak havayolu taşımacılığındaki gelişmeler 1960 lı yıllardan itibaren deniz yolunu yolcu ulaşımından çok bir dinlenme/eğlenme ve turizmin kelime anlamının başladığı yere dönmek olmasından hareketle gerçek bir turizm faaliyeti haline gelmesine neden olmuştur. Kruvaziyer Turizmi diyebileceğimiz bu etkinlik dünyada 1960 lı yıllardan itibaren başlamış ve asıl popülaritesini bu dönemden itibaren yakalamıştır. Bu yıllarda yapılan kruvaziyer gemileri tipik olarak 180 metre boyunda; 600 700 yolcu taşıyacak kapasitede gemilerdir. Bu seçkin gemilerde yüzme havuzları, tiyatrolar, restoranlar, lüks yolcu kamaraları vardı. Daha sonraları kruvaziyer gemilerine artan taleple birlikte; gemilerin de boyları ve kapasiteleri arttığı görülmektedir. Örneğin; Princess Cruises tarafından 1984 yılında inşa ettirilen Royal Princess adlı dev kruvaziyer gemi; 1970 li yıllardaki atalarının neredeyse iki katına yakın; 1250 yolcu taşıyabilmekteydi. Carnival Cruise Lines tarafından işletilen 18
Jubilee ve Celebration adlı gemiler ise 230 metre boyunda ve 1850 yolcu kapasiteli dev kruvaziyer gemilerdi. Kruvaziyer gemilerde görülen patlama; 1990 lı yıllarda da devam etti. Bu yıllarda kruvaziyer gemiler artık yüzen dev eğlence merkezleri haline geldiler. (İstikbal, 2006) 2006 yılında ilk seferini yapan Freedom of the Seas adlı dev transatlantik; dünyanın en büyük kruvaziyer gemisi unvanını da elinde bulundurmaktadır. Freedom of the Seas denize inene kadar dünyanın en büyük kruvaziyer gemisi unvanını 345 metrelik boyuyla Queen Mary II elinde bulunduruyordu. Freedom of the Seas, Queen Mary II den 6 metre daha kısa, ne var ki 158 bin gross tonaj hacmiyle bu geminin 151 bin olan gross tonajını geçmiş bulunuyor. Adeta yüzer bir şehir olan gemide sörf havuzu, buz pateni pisti gibi bir gemide bulunması hayal edilemeyen ayrıntılar bulunuyor. Ayrıca gemide dağcıların tırmanması için kayalardan oluşturulmuş yapay bir yamaç da yer almaktadır. 1850 yolcu kamarası olan geminin toplam yolcu kapasitesi ise 4750 dir. Bu dev gemiler; en ağır denizlere bile mukavemet edebilecek güvenlikte; kasırgalardan zamanında uzaklaşmalarına yetecek 22 knots a varan hıza göre inşa ediliyorlar. (İstikbal, 2006) 2.4.2. Kurvaziyer Turizmine Genel Bakış Günümüzde artan turizm talebi içerisinde özellikle kruvaziyer gemilerle yapılan turizm, giderek artan ölçüde talep görmektedir. Kuzey Amerika Kruvaziyer Hatları tarafından işletilen geleneksel kruvaziyer gemilerle 1980 ler de 1.4 milyon olan kruvaziyer yolcu kapasitesi 2004 yılında 9.3 milyona ulaşmıştır. 19
2005 yılında tahmini olarak 4.5 milyon uluslar arası yolcu Avrupa ve Asya pazarında kurvaziyer tura katılmış olduğu, dünya çapında ise toplamda yaklaşık 14.7 milyona ulaştığı tahmin edilmektedir. Bu periyotta Uluslararası Kurvaziyer Hatları Birliği(CLIA) kurvaziyer istatistiklerine göre Kuzey Amerika yolcu kapasitesinde 2005 yılında yaklaşık % 4.7 artış ile 10.2 milyona ulaşmıştır. Aynı zamanda İngiltere, Avrupa ve Asya kıtasında da kurvaziyer pazarda önemli büyüme gözlenmiştir. (CLIA, 2006) Tablo 6: Bölgelere Göre Dünya da Kurvaziyer Yolcu Büyüklüğü, 1990-2005 Kaynak: Los Angeles Kruvaziyer Raporu, 2007:9 2.4.3. Kruvaziyer Turizminin Dünya Turizmindeki Yeri ve Önemi Amacı taşıma veya ulaştırma değil, konukları olan turistleri ağırlamak olan ve bu amaçla her türlü hizmet donanımına sahip bulunan büyük gemilerle yapılan deniz seyahatleri, kruvaziyer turist ürünün ana eksenini oluşturmaktadır. 20
Kruvaziyer endüstrisi dünya seyahat ve tatil endüstrisi içerisinde popüler ve hızlı büyüyen bir sektördür. Dünya çapında 1990 ve 2004 yılları arasında yolcu sayısı 4.4 milyondan 13.4 milyona ulaşmıştır. Kurvaziyer turizmin gelişme trendi göz önünde bulundurulduğunda pozitif büyüme trendinde kurvaziyer yolcu hacminin dünya çapında 2020 yılına kadar 13.4 milyondan 19.3 ile 30.1 milyon seviyesine ulaşması öngörülmektedir. (FCA,2007: 3-5) Bu hızlı büyümenin temelinde; kruvaziyer ürünün arz ettiği çeşitliliğin hemen her türlü pazar kesimine hitap edebilmesi ve kalite yönetiminin titizlikle uygulanması sonucu tutturulan yüksek müşteri memnuniyeti yatmaktadır. Tüm bunların yanında, temel amaçları taşımacılıktan ziyade misafirlerini en iyi şekilde ağırlamak ve boş zamanların iyi geçirilmesini sağlamak olan kruvaziyerler, bir taşıma aracından ziyade restoranlar, spor alanları, kumarhaneler ve animasyonlar gibi her türlü konfor ve elverişliliğin sunulduğu yüzen oteller / tatil köyleri ve hatta büyüklüklerinden dolayı yüzen destinasyonlar olarak anılabilmektedir. 75 100 grostonluk bu dev gemiler, 2000 3000 yolcuya aynı anda tatil sunabilmekte ve sundukları hizmetin fiyat-değer ilişkisindeki seviyeye göre dört farklı işletme sınıfına ayrılmaktadır: Lüks Sınıf (Luxury): Bu sınıftaki işletmelerde küçük ve orta boy gemilerde 7 gün üzeri dünya çapında seyahatler yüksek fiyat karşılığı yüksek hizmet kalitesi verilir. Üst Sınıf (Premium): Bu sınıftaki işletmelerde yüksek gelirli, seyahat kültürü sahibi müşterilere hitap eden iyi bir mutfak ve kişiye özel hizmet kalitesi verilir. 21
Orta Sınıf (Contemporary): Orta sınıf gemiler, her tercihe göre bir ürün sunabilmekle birlikte mevcut mekanlarında maksimum sayıda müşteriyi ağırlamaya çalışırlar. Standart konaklama birimlerinde geceleyen müşterilerin, gündelik ve hareketli bir ortamda iyi fiyata iyi hizmet ve ürün almalarına çalışılır. Bu sınıfta sunulan üç ila yedi günlük geziler, her türlü yaş grubu ve özellikle aileler tarafından tercih edilmektedir. Alt Sınıf (Budget): Bu sınıfta yer alan işletmler daha eski ve küçük daha az konfora sahip gemilerle orta sınıf işletmlerden biraz daha ucuza hizmet verirler. (POLA, 2006:18) Hızla büyümeye devam eden yolcu sayısındaki artışa ilave olarak 40 ile 120 yeni kruvaziyer geminin işletmeye alınmasıyla beraber talep artışındaki eğilim sektörün mevcut gözde ve karlı destinasyonlarında bulunan ana limanların ve uğrak liman tesislerinin geliştirilmesi ve orta-uzun dönem içerisinde ise yeni destinasyonların pazar içerisine katılımını zorunlu hale getirecektir. Kruvaziyer turizm pazarının % 78.5 lik bölümünü oluşturan sektöre hakim üç büyük kurvaziyer operatörü durumunda bulunan Carnival Corporation, Royal Carabbiean ve Star Cruise konsorsiyumları kurvaziyer pazarın dünya çapında yayılmasına ve gelişimine yön vermektedirler. Sektöre dördüncü büyük olarak yeni giren MSC Cruise ise büyük çapta yeni gemi siparişleri ile Kuzey Amerika pazarına girmektedir. Tablo 7: 3 Büyük Kurvaziyer Operatörünün Pazar Payları Firma Gelir (2006) Yolcu Sayısı (milliyon) Yolcu Sayısı Büyüklüğü Gemi Yatak Sayısı Kapasitesi Pazar Payı CCL 11,839 7 14.9% 81 143,676 44.6% RCL 5,230 3.6 5.9% 34 67,550 22.9% Star Cruises 2,970 1.7 N/A 21 35,000 11 % Industry 27,000 15.7 7.8% 231 306,000 Kaynak: http://www.wikinvest.com/stock/carnival_(ccl) /11.11.2007 22
Uluslararası Kruvaziyer Hatları Birliği (CLIA), Carnival Corporation, Royal Carabbiean ve Star Cruise konsorsiyumlarının yıllık raporlarından derlenen önemli kruvaziyer işletmecileri, gemi sayıları, pazar segmenti ve gemi siparişleri 2008-2012 tablosundan da (Bkz: Tablo 8) görüleceği üzere dünya genelinde 40 ı aşkın kurvaziyer seyahat firması ve yaklaşık 340 kurvaziyer gemi bulunmaktadır. Sektörün önde gelen üç büyük firması olan Carnival Cooperation, Royal Carabbiean ve Star Cruise kurvaziyer gemi sayısının %35 i ve yatak kapasitesinin % 68 ini oluşturmaktadır. 81 kurvaziyer gemi, Costa, P&O, Princess ve diğer 7 büyük kurvaziyer firmasına sahip Carnival Cooperation & Plc Dünya nın en büyük kurvaziyer firmasıdır. (CLIA, 2007) 23
Tablo 8: Önemli Kruvaziyer İşletmecileri, Gemi Sayıları, Pazar Segmenti ve Gemi Siparişleri 2008-2012 İşletmeci Ana Grubu Firma Gemi Sayısı Segment Pazar Destinasyon Gemi Sparişi 2008-2012 (2008-2010) 1 Carnival Carnival Cruise Lines 22 C NA 3 2 Corporation & Princess 16 C/P 1 plc 3 Holland America 13 P NA 2 4 83 Gemi Cunard 3 P / L NA/ UK 1 5 AIDA 4 C Almanya 5 6 Costa Cruises 12 P E 5 7 P&O Cruises 5 C / P UK 2 8 Ocean Village 2 C UK 9 Seabourn 3 L NA 3 10 P&O Cruises Australia 3 C AUS 11 Royal Royal Caribbean 22 C / P NA 3 12 Caribbean Cruises Ltd International Celebrity Cruises 9 P NA 4 13 Azamara Cruises 4 P NA 42 Gemi 14 Pullmantur Cruises 6 C E 2 15 CDF Croisières de France 1 C Fransa 16 Star Cruise Star Cruise 7 C A / AUS 3 17 Norwegian Cruise Line 13 C NA 21 Gemi NCL America 18 Orient Lines 1 C / P NA / E Ara T. 144 34 Diğer Büyük İşletmeciler 19 Crystal Crystal Cruises 2 L NA 20 Cruises Disney Cruise Line Disney Cruise Line 2 P NA 2 21 MSC Cruises Mediterranean Shipping 9 C NA/E 4 Cruises 22 Ambassadors Majestic America Line 6 L NA International Inc. Wind Star 3 L NA Ara T. 22 6 Diğer 174 2 Toplam 340 42 Açıklama: Segments: C = Contemporary, P = Premium, B = Budget, L = Luxury Destinasyon: NA = Kuzay Amerika, E = Avrupa, A = Asya, AUS = Avustralya, UK =İngiltere 24
Şekil 1: Dünya Kruvaziyer Destinasyonları Karayip bölgesi bütün kurvaziyer işletmecileri için en önemli ve gözde destinasyon olup bunu Akdeniz Çanağı, Kuzey Avrupa ve Alaska takip etmektedir. (Bkz: Şekil 1) Bu büyük destinasyonlar toplamda yirminin üzerinde alt destinasyona içermekte olup karakteristik olarak tipik seyahat programlarına sahiptir. (Canevello,2007) 25
Şekil 2: Dünyanın En Önemli Kruvaziyer Limanları Kaynak: http://www.mapsofworld.com/world-sea-ports-map.htm/11.01.2008 26
Tablo 9: Dünyanın Önemli Kruvaziyer Limanları Yolcu Sayıları 2005 DESTİNASYON LİMAN YOLCU SAYISI (MİLYON) Kuzey Amerika Miami Limanı, Florida 4.7 Los Angeles, Kaliforniya 1.2 Alaska Vancouver, KAnada 1.4 Asya-Pasifik Singapur 0.7 Akdeniz Barcelona, İspanya 1.4 Savona Palacrociere, 0.53 Venedik, İtalya 0.8 Pire, Yunanistan 0.3 Orta Doğu Dubai, 0.2 Üç büyük kurvaziyer operatörünün destinasyonlara göre pazar payları ise; Karayiplerde ve Alaskada Carnival Coperation& plc. ve RCC nın pazara hakim olduğu, Avrupa pazarında Carnival Coperation tek başına pazara hakim olduğunu Uzak Doğu da ise Star Cruise firmasının pazarda tek başına hakim olduğu görülmektedir. Tablo 10: 3 Büyük Kurvaziyer Operatörünün Destinasyonlara Göre Pazar Payları 2000 Grup Karayip Alaska Avrupa Uzak Doğu Carnival 43.7 60.2 32.7 3.9 RCC 25.7 23.7 4.1 0.2 Star Cruises 7.5 12.9 4.3 74.4 Toplam 76.9 96.8 41.1 78.5 (Not: 2000 verileri Carnival Cop. ve P&O birleştirilmiştir.) Kaynak: Hindistan Kruvaziyer Potansiyeli ve Stratejisi,2005 Günümüz kruvaziyer endüstrisi birçok ülkenin kentlerini tek seferde gezme olanağı vermektedir. 3 büyük kurvaziyer operatörünün destinasyonlara göre yolcu sayıları incelendiğinde Dünyada 2005 yılında 14 milyon turist kruvaziyer seyahati yapmıştır. Bu turistlerin 10 milyona yakını Amerikalı, 4 milyonu ise Avrupa ve diğer ülkelerdendir. 27
Tablo 11: 3 Büyük Kurvaziyer Operatörünün Destinasyonlara Göre Yolcu Sayıları Kaynak: Los Angeles Kruvaziyer Raporu, 2007:7 2.4.4. Kruvaziyer Turizminin Akdeniz Çanağındaki Yeri ve Önemi Akdeniz kruvaziyer pazarı geceleme sayıları 1987-1999 yılları arasında % 700 lük olağan üstü bir büyüme oranı yakalayarak 2001 yılında 11 milyonun üzerinde kruvaziyer yolcu sayısına ulaşılmıştır. Akdeniz kruvaziyer pazarı Dünya kruvaziyer pazar payı içerisinde % 30 luk bir paya sahiptir. Ancak bu oran kış sezonunda %5 oranlarına kadar düşmektedir. Son 30 yılda yaşanan kruvaziyer pazardaki büyümenin ve talep artışının en önemli nedeni olarak sektördeki arzın artışıdır. Bir başka değişle arz talebi oluşturmaktadır. Kruvaziyer firmaların 2008-2012 yılları arasında filolarındaki gemi sayısını artırmak için vermiş oldukları siparişler için şimdiden birçok kruvaziyer tutkunu yeni gemilerde ilk seyahat eden yolcu olabilmek için rezervasyonlarını 28
yaptırmış durumdadır. Bu durumda sektördeki en önemli karakteristik özelliği olan arzın talebi oluşturduğunun bir göstergesidir. Akdeniz Çanağında 2006 yılı itibariyle kruvaziyer firmalara ait 50 ye yakın gemi dolaşmaktayken bu rakamın 2008-2010 yılları arasında yeni inşa edilen gemilerle 80 e çıkması öngörülmektedir. (Canevello,2007) Şekil 3: Akdeniz Çanağındaki Kruvaziyer Limanlar Kaynak: http://www.slideshare.net/akto/cruise-market-med-0907, 03 Şubat 2008 Karayiplerden sonra en büyük kruvaziyer pazarı oluşturan Akdeniz çanağı; klasik Akdeniz kruvaziyer turları doğu Akdeniz ve Batı Akdeniz olarak iki ana bölgeye ayrılmaktadır. Doğu Akdeniz; Hırvatistan (Dubrovnik, Split, Pola, Zadar, Rovmj, Kotor ecc.), Yunanistan ve Yunan Adaları (Mykonos, Santorini. Rhodes, Corfu, Crete, Katakolon, Piraeus, etc..) Türkiye, (Istanbul, Kusadasi. Izmir, ) Kıbrıs (Limassol), Malta (La Valletta), Mısır (Alexandria) ve Libya (Tripoli) 29
Batı Akdeniz ise; İspanya (Barcelona, Alrnena, Malaga, Alicante, Balearic Islands), Fransa, (Marseille, Nice, St. Tropez. Cannes), İtalya (Genoa, Savona. Rome (Civitavecchia), Naples, Venice, Leghorn, Bari, Palermo, Messina) Tunus (La Goulette -Tunis), Cezayir (Algiers) limanlarını kapsamaktadır. (Canevello,2007) Akdeniz çanağı; Avrupa, Asya ve Afrika arasındaki stratejik durumu, Yunan, Roma ve Mısır tarihi ve kültürü, Arkeolojik kalıntılar, kiliseler, müzeler ve saraylar, Doğal çevre, İklim, Turizmde ürün çeşitliği, Güçlü yönleri ile pazar payını her geçen gün artırmaktadır. 2.4.5. Kruvaziyer Turizminin Avrupa daki Yeri ve Önemi Gemi inşasında önemli tersaneleri de kendi bünyesinde bulunduran Avrupa'nın şu anda 10 büyük gemiyi inşa ettiği düşünüldüğünde, kruvaziyer turizminin Avrupa için önemi bir kez daha gözler önüne serilmektedir. Ancak Amerikan yeni nesil gemiler ve gittikçe artan Amerikalı turist profilinin de Avrupa'yı yeni deneyimler içine sokacağı gözlemlenmekte, bu durumun Avrupa'daki dengeyi değiştireceği de öngörülmektedir. (Güneş, 2007) Kruvaziyer sektörü Avrupa da ekonomik aktiviteler anlamında oldukça dinamik bir tablo çizmektedir. Avrupa Kruvaziyer Konseyi ne (European Cruise 30