NUMUNE ALINIRKEN YAPILABİLEN HATALAR Yrd. Doç. Dr. Funda BULMUŞ Fırat Üniversitesi SHMYO
1-KİRLİ MALZEME KULLANILMASI Dispozıbl malzeme kullanılmayan klinik ve laboratuvarlarda enjektör,iğne ve tüplerin biyokimyasal analizlere uygun bir şekilde temizliğinin sağlanması gerekir. Serum glukoz şişelerine temizlenmeden alınmış idrar idrar numunelerinde şekerin pozitif çıkmasına neden olabilir. Temizlik malzemesi olarak kullanılan deterjanın bulaşık kalması da başlı başına önemli bir kirliliktir.
2-ISLAK MALZEME KULLANILMASI Islak enjektör, iğne ve tüp kullanılması hacim değiştirmek suretiyle numunenin konsantrasyonunu değiştirdiği gibi hemolize de sebep olabilir.
3-VENÖZ STAZLA KAN ALMAK Damara girebilmek için genellikle turnikeyle staz sağlanır.bu stazın kan alınırken devam ettirilmesi bazı analizler yönünden sakıncalıdır.stazda intravasküler sıvıya ait su ve küçük moleküller ekstravasküler alana kaçarlar.bunun sonucu başta proteinler olarak bazı maddelerin analiz sonuçları yüksek çıkar.hemoglobin ve kan sayım sonuçları da aynı şekilde etkilenir. Bu gibi sakıncaları önlemek için turnike kullanılsa bile, kan almadan turnikeyi açıp birkaç saniye beklenmelidir.
4-İNFÜZYON YAPILAN EKSTREMİTEDEN NUMUNE ALINMASI Bilerek veya bilmeyerek en çok yapılan hatalardandır.bu şekilde alınmış numuneden glukoz, Na, K, Cl gibi verilen sıvının içinde bulunan maddelerin analizini istemek önemli bir hatadır.ayrıca diğer tür maddelerin analizi de hatalı çıkar.çünkü verilen sıvı dilüe edici etki gösterir.
5-TAM KAN, SERUM, PLAZMA CİNSİNDEN UYGUN NUMUNE ALMAMAK Değişik analizler için değişik tip materyal kullanılır.tam kan veya plazma kullanılacak ise antikoagülan kullanılması gerekir.numuneyi alacak klinik göndereceği labaratuvarın hangi tür numune ile çalışması gerektiğini bilmelidir. Antikoagülanların genel etkisi, kalsiyumu ortamdan uzaklaştırmakla olmaktadır.dolayısıyla heparin dışı plazmalarda Ca analizi yapılamaz.
5-TAM KAN, SERUM, PLAZMA CİNSİNDEN UYGUN NUMUNE ALMAMAK Yine bazı antikoagülanlar Na, K ve amonyum tuzu şeklindedirler. Bundan dolayı da tuzun türüne göre üre, amonyak K, Na tayinleri de dogru olarak yapılamaz. Antikoagülanlı hematoloji tüpüne alınmış kanın yanlışlıkla biyokimya laboratuvarına gönderilmesi çok sık yapılan bir hatadır. Kan santrifüj edilmeden önce antikoagülanlı olup olmadığına dikkat edilmelidir.
6-AÇ KARNINA ALINMASI GEREKEN NUMUNELERİN YETERLİ AÇLIK SAĞLANMADAN ALINMASI Bu durum AKŞ, total trigliserid, total kolesterol, gibi analizlerde hatalı sonuçlar alınmasına sebep oldugu gibi tokluk hiperlipidemisi de bir çok analizi değiştirici etkiye sahiptir. Aşırı açlıklarda hiperlipidemi oluşabileceğinden 14-15 saati geçen açlıklar da tavsiye edilmemektedir. İdrar numunelerinin alınması sırasında önemli hatalar yapılabilir. Çok kere idrarın tamamı toplanamaz veya labaratuvara homojen olarak gönderilemez. Bu durum başta klirens testleri ve hormon analizleri olmak üzere tüm kantitatif testlerin bozuk çıkmasına sebep olur.
ÖRNEKLERİN LABARATUVARA ULAŞTIRILMASINDA YAPILABİLEN HATALAR 1-BEKLETİLMİŞ NUMUNENİN GÖNDERİLMESİ Gerek kan gerek idrar numunelerinin geciktirilmesi önemli derecede hatalara sebep olur. İyi eğitilmemiş bir yardımcı personel bunu bilmez. Gecikmiş bir kan numunesinin glukozu, hem kan hücreleri, hem de üreme olursa mikroorganizmalar tarafından kullanılır. Nasıl olsa istenecek diye gece enjeksiyon sırasında kan alınıp saklanarak gündüz laboratuvara gönderilmesi sık karşılaşılan olaylardandır.
Beklemiş numunede Na ve K yönünden önemli değişiklikler olur. Eritrositlerde enerji üretimi yavaşladığı için Na pompasının gücü azalır. Daha çok K degerleri yüksek çıkar. İdrar numuneleri beklediğinde üre amonyağa çevrilir,idrar PH sı alkaliye kayar.
2-İSTEK FORMLARININ TAM OLARAK DOLDURULMAMASI İstek formlarında,doldurulması istenilen her hanenin laboratuvar yönünden bir önemi vardır. Bunlardan bir kısmı numune ve sonuçların karışmasını önlemek için, bir kısmı laboratuvar klinik diyaloğu için bir kısmı da çıkan sonucun uyumlu veya uyumsuz olup olmadığını kontrol etmek için gereklidir. Ön tanıyı istek formuna yazmayan bir hekimin ya kendine ya da laboratuvara güveni yoktur. Formların tam doldurulmamasının diğer bir hatalı şekli rastgele bir kağıda istem yazmaktır.
3-YANLIŞ ETİKETLEME Çok büyük karışıklıklara sebep olan hatalardan birisidir. Bu hatayı klinik personeli de, laboratuvar personeli de yapabilir. Çok kere bu hata personelin kendine aşırı güveninden kaynaklanır.