liırkim 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eyliil 1996 Cilt: - Adana 2 Sayfa: MA TÜRKİYE'DE TARIMSAL PROJE İLE İLG İLİ KAMU KURULUŞLARININ TARIM KESİM İNE YÖNELİK UYGULAMALARI Prof.Dr. Ahmet ERKUŞ 1 Aryfîör. İlkay D E L!A L * 1.GİRİŞ Proje, mal ve hizmet üretmek için mevcut imkanları geliştirmeye yönelik olarak yapılan bir sermaye yatırımı teklifidir Böylece yatırımlar, mevcut üretim kaynaklarının, çeşitli ihtiyaçları gidermek amacıyla kullanımını sağlayarak. Milli Geliri arttıran, ekonomiyi güçlendiren ve istihdam olanağı sağlayan temel unsurlardır. Sınırlı üretim kaynaklarının etkin bir şekilde kullanılması ise projeye bağlı yatırımların ortaya konulmasına ve bu projeler arasında en ekonomik olanının seçimine bağlıdır Tarımsal projeler ülkesel, bölgesel ve işletme düzeyinde projeler olarak sınıflandırılabilir (Erkuş ve Rehber 1993). Yeni bir işletme kurmak, mevcut işletmesini genişletmek, yatırım ve işletme sermayesi unsurlarını tamamlamak, üretim ve verimi arttırmak, iyileştirmek, ürünlerini işlemek değerlendirmek isteyen işletmeciler, işletme düzeyinde projeler hazırlatarak, kamu kuruluşlarının, çeşitli teşvik, indirim, kredilendirme vb olanaklarından yararlanabilmektedirler Kamu kuruluşları ise projeleri kendi değerlendirme kriterlerine göre incelemekte ve uygun olanların pratiğe intikalini sağlamaktadırlar Bu çalışmada, Türkiye de işletme düzeyindeki tarımsal projelerle ilgili kamu kuruluşları belirlenmiş, bunların tarım kesimine yönelik teşvik, indirim, kredi gibi uygulamaları saptanmış ve kullandıkları değerlendirme yöntemini irdelenmiştir. 2. TÜRKİYE'DE TARIMSAL PROJE İLE İLGİLİ KAMU KURULUŞLARI Türkiye'de tarımsal proje ile ilgili kamu kuruluşları Tarım ve Kövışler Bakanlığı (TKB), TC Ziraat Bankası (TCZB) ve Başbakanlık Hazin.' Müsteşarlığa HM) dır. 2.1. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Kalkınmanın gereklerine ve gelişen taleplere uygun olarak ürerim, tüketim ve girdi ihtiyaçları ile toprak, su, bitki, hayvan varlığı vb doğal 1Ankara Ünivcrsilesi.Ziraal Fakültesi. Tanın Ekonomisi Bölümü. AN KAR A
Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül 1996 ( ilt: 2 Sayfa. 162 kaynakların korunması ve geliştirilmesi için araştırma, inceleme, plan, program ve projeler yapmak TKB'nın başlıca görevleri arasındadır. TKB görevlerini gerçekleştirirken bazı mali katkılar sağlayabilmekte, finans kuruluşları ile işbirliği yapabilmektedir Örneğin TCZB tarafından açılan bazı kredilerin kullandırılmasında TKB özel yetkilere sahip bulunmaktadır TKB'nda bireysel projeler 1987-1995 yıllan arasında uygulanan Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu (KKDF) çerçevesince desteklenmiştir. Öz kaynağa dayalı olarak projeli yatınm yapan üreticilere sabit yatınm tutannın %25'i oranında teşvik primi ödenmiştir Bu teşvik primi devlet desteği olup, faiz ve geri ödeme söz konusu değildir. Ancak 1995 yılı Ocak ayından itibaren KKDF kaldırılmıştır. Bu tarihten önce fon kapsamına alınmış projelerin uygulamasına devam edilmektedir (Anonymous 1995/a). Bu uygulama ile Temmuz 1996'ya kadar KKDF kapsamında uygulanan ve halen aktif olan proje sayısı 38 649'dur Bunun %86,62'si hayvancılık, %12,34'ü bitkisel üretim, %1,04'ü de su ürünleri projeleridir (Anonymous 1996). 2.2. T.C Ziraat Bankası TCZB yatınm ve işletme sermayesi unsurlannı tamamlamak, üretimi ve verimi arttırmak, iyileştirmek, bir tanmsal işletmeye sahip kılmak, tanmsal ürünleri işlemek, değerlendirmek, ürünlerin pazarlanmasını kolaylaştırmak amacıyla kredi vermektedir( Anonymous 1986). Tanmsal Krediler yönetmeliğine göre, proje ve projeli kredi şu şekilde tanımlanmaktadır; Bir kredi isteği için hazırlanan teknik, ekonomik ve mali değerlendirmeye dayanak olacak bilgilerle birlikte yatınm kredisi veya yatınm kredisi ile birlikte işletme kredisi ihtiyacını ve gerekli diğer bilgileri içeren belgelerin tamamına "proje" ve bu projeye dayalı olarak açılacak krediye de "projeli kredi" denilmektedir (Anonymous 1986). 2.3. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı projelerle ilgili olarak yatınmcılara teşvik belgesi vermektedir. Belirli kapasitelerdeki projelerin gümrük muafiyeti, döviz tahsisi, vergi muafiyeti, kredi garantisi ve kolaylığı gibi özendirici ve destekleyici tedbirlerden faydalanmak isteyen girişimciler, bireysel projelerin fizibil olduğunu göstermekte ve projelerde değerlendirilmek üzere teşvik belgesi verilmektedir. 4.Nisan. 1995 tarihinde resmi gazetede yayınlanan 44073 sayılı teşvik belgesi kullanım esasları ile ilgili karara göre yatırımların, destek unsurlanndaıı yararlanabilmesi için, HM'ndan teşvik belgesi alınması gerekmektedir Teşvik
Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, 1996 - Adana ('Ut: 2 Sayfa belgesi düzenlenebilmesi için asgari sabit yatının tutarının kalkınmada öncelikli yörelerde gerçekleştirilecek yatırımlarda 6 milyar TL, diğer yörelerde gerçekleştirilecek yatınmlarda ise 10 milyar TL olması gerekmektedir Destek unsurlarından yararlanabilecek yatırımcıların, iki nüsha fizibilite raporu hazırlayarak diğer belgelerle birlikte Müsteşarlığa müraacat etmeleri gerekmektedir. Yatının projelerinin teşvik belgesi alabilmesi için belirlenmiş asgari özkaynak oranına sahip olmaları gerekmektedir. Kalkınmada öncelikli yörelerde yapılacak yatırımlarda uygulanabilecek asgari özkaynak oranı %40, normal yörelerde %50, gelişmiş yörelerde %60 olması gerekmektedir (Anonymous 1995/b). 3. TARIM SAL PROJE İLE ılg İLİ KURULUŞLARIN KULLANDIKLARI DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Yapılacak bir yatınm için fizibilite raporu, yatınım desteleyecek ya da kredilendirecek kuruluşun belirlediği esaslar çerçevesince hazırlanmaktadır TKB'nca incelenecek projelerde, projenin özeti, genel bilgiler, konunun ana amaçları ve gerekliliği, projenin öngördüğü faaliyetler, projenin uygulanacağı alanın miktar ve mülkiyet durumu, yatınm ve işletme masraflan ve bu masrafların yıllara göre dağılımı, üretimin yıllar itibariyle fiziki miktar ve değerleri ile mali analizlerin bulunması gerekmektedir (Anonymous 1994). Özel firmalann hazırladığı projelerde, gelirler, giderler, net nakit akışları yıllar itibariyle gösterilmektedir Proje değerlendirme yöntemlerinden daha çok rantabilite ve geri ödeme süresi kriterleri projelerde yer almakta, diğer yöntemlere daha az yer verilmektedir. TKB projeyi değerlendirirken, yatınmı bir bütün olarak incelemekte, teknik olarak yapılabilirliğine, verilerin gerçeğe uygun olup olmadığına, net nakit akışlanna ve değerlendirme yöntemlerine bakılmaktadır. TCZB na yatının yapmak için kredi talebinde bulunan müteşebbislerin, hazırlatacaklan fizibilite raporunda, projenin özeti, genel bilgiler, pazar ve pazarlama, projenin kapasitesi, kuruluş yeri, teknik bilgiler, yatınm ve işletme giderleri, nakit akım tablosu ve karlılık oranlannının (iç karlılık oranı, mali rantabilite, ekonomik rantabilite, yatınmın karlılık oranı) bulunması gerekmektedir (Anonymous 1993). TCZB, tutarlı ve gerçeğe uygun bilgi ve değerlerin projede yer almasını talep etmekte, projenin teknik olarak yapılabilirliği incelendikten sonra, yatınm tutan yıllık işletme giderleri, gelir-gider tablosu, yatınm uygulama planı, nakit akım tablosu ve karlılık oranlan İncelenmektedir Projede yer alan tüm unsurlar bir bütün olarak dikkate alınmaktadır
Türkiye J. 7 arım TkonnnustKntıyrcsı ( 'ili: : Sa364 Hazine Müsteşarlığı, teşvik belgesi talebinde bulunan müteşebbislerden yatırımcı ile ilgili bilgiler, yatırım ile ilgili genel bilgiler, projenin gerekçesi, kapasitesi, teknolojik yönleri, yatırım tutarı (toplam sabit yatırım tutarı, yıllık işletme giderleri), yatırımın tinasnıanı, nakit akımı, projenin değerlendirilmesi bölümlerinden oluşan fizibilite raporu hazırlamalarını talep etmektedir Proje değerlendirilmesi yatırımcı açısından. Milli Ekonomi yönünden. Devletin kazancı ve Devletin kaybı olmak üzere dört bolüm halinde yapılmaktadır Yatırımcı açısından değerlendirmede, mali değerlendirme tablosu hazıılanmakta ve bu tabloda vergi sonrası kar ve fon akışı, sermayenin karlılığı, net bugünkü değer, iç karlılık oranı, sermayenin geri dönüş süresi ve başabaş noktalarının bulunması istenmektedir Milli ekonomi yönünden değerlendirmede, ihracat gelirleri, döviz ihtiyacı, net yurtiçi katma değer, net milli katma değer, yatırımın ve sermeyelim üretkenliği, sermaye istihdam oranı yönlerinden değerlendirme yapılmaktadır Devletin kazancı, proje gelir-gider tablosundan yararlanarak, vergiler, resim ve harçlar gözönüııe alınarak belirlenmektedir Devletin projeden kaybı ise kredi, yatırım indirimi gibi teşvikler dikkate alınarak hesaplanmaktadır (Anoııymous 1995/b) 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Yatırımların projelere dayalı olarak yapılması lıerşeydeıı önce ülkedeki mevcut kaynakların en iyi alanlara yönlendirilmesini sağlamaktadır Ülkemizde yatının yapmak isteyen müteşebbisler, devletin sağladığı çeşitli kolaylıklardan yararlanmak için, özel kuruluşlara hazırlattıkları fizibilite raporunu, ilgili kamu kuruluşuna vermektedirler Kamu kuruluşları da mevcut projeler arasında çeşitli değerlendirme yöntemleri ışığında kaynakları en iyi değerlendirecek olanları seçmektedir Devlet tarafından desteklenecek yatırımlarda, fizibilite raporu hazırlanması ve kamu kuruluşlarınca bunların değerlendirilmesi bir yasal zoaınluluk olduğu halde, fizibilite hazırlanması ve değerlendirilmesinin ülkemizde yeterince gelişmemiş olduğu görülmektedir Projeler, yatırımın gelecekteki durumu hakkında bilgi veren, kullanılan sermayenin karlılığını sergileyen, yapılan masrafların hangi sürede geri döneceğini gösteren, alternatif yatırım olanakları arasında seçme olanağı sağlayan belgeler olmasına rağmen, bu amaçlar için işletmecilerin proje hazırlatması durumuna pek rastlanmaınaktadır Özel proje firmaları, kamu kuruluşlarınca belirlenen bir proje formatı üzerinden ve genellikle de bunları basite indirgeyerek proje hazırlamaktadırlar Değerlendirme kriterlerinden ise rantabilite ve geri ödeme süresi kriterlerini
Türkiye 2. Tanın Ekonomisi Kongresi, Eylül 1996 - Adana ( İ l i: 2 Sayfa:265 kullanmaktadırlar. Yani, hazırlanan projeler yeterince ayrıntılı ve gerçekçi değildir. Proje değerlendirme kriterleri de tam olarak kullanılmamaktadır. Türkiye'de kamu kuruluşları proje değerlendirmesi yaparken hemen hemen aynı yolu izlemektedirler. Hazırlanmış projelerde önce teknik değerlendirme yapılmakta, verilerin doğruluğu araştırılmakta, sonra projenin gelir-gider durumuna, nakit akışlarına bakılmaktadır. Projelerde mali analiz tüm kamu kuruluşlarınca yapılırken, ekonomik analiz genellikle HM tarafından uygulanmakta, risk, belirsizlik ve duyarlılık analizine rastlanmamaktadır. Ülkemizde kaynakların daha iyi değerlendirilmesi ve hedeflenen tarımsal gelişemenin sağlanması için; - Kamu kuruluşlarının daha ciddi ve tüm aynntılan içeren projelere önem vermeleri. - Proje değerlendirme kriterlerinin hangilerinin projede yer alınası gerektiği belirlenerek, bu kriterlerin zorunlu olarak projelerde yer almasının sağlanması, - Tarım işletmesinin bir bütün olarak ele alınması, bitkisel ve hayvansal üretimin birlikte gözönünde bulundurularak değerlendirmelerin yapılması, - Projelerde yer alan konularda sağlıklı verilerin bulunması, - Proje hazırlayan kuruluşların takım olarak çalışmaları, elemanların konuyla ilgili bilgi birikimine sahip olmaları, - Yalnızca yasal zorunluluğu yerine getirme açısından değil, diğer amaçlar içinde proje hazırlanmasının özendirilmesini gerekmektedir. KAYNAKLAR ANONYMOUS 1986 Resmi Gazete 26 9.1986 tarih 19233 sayılı T C Ziraat Bankası Tarımsal Krediler Yönetmeliği. ANONYMOUS 1993 Fizibilite Rapom Hazırlama Kılavuzu. T C Ziraat Bankası Genel Müdürlüğü, Ankara. ANONYMOUS 1994 Tarımsal Amaçlı Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu Uygulaması Çiftçi Rehberi, TKB Ankara İl Müdürlüğü, Proje ve İstatistik Şube Müdürlüğü, Ankara ANONYMOUS 1995/a Resmi Gazete 13.1.1995 tarih 6411sayılı karar. ANONYMOUS 1995/b Resmi Gazete 4 4.1995 tarih 44073 sayılı karar ANONYMOUS 1996 Tanırı ve Köyişleri Bakanlığı Kayıtlan,Ankara ERKUŞ. A., REHBER.E 1993. Proje Hazırlama Tekniği. A Ü Ziraat Fakültesi Yayınlan, No: 1302, Ankara.