SIDERITIS TROJANA Bornm, ENDEMİK TÜRÜNÜN MORFOLOJİSİ, ANATOMİsİ VE EKOLOJİSİ

Doğa - Tr. J. of Botany 15 (1991),371-379 ~TÜBrrAK SIDERITIS TROJANA Bornm, ENDEMİK TÜRÜNÜN MORFOLOJİSİ, ANATOMİsİ VE EKOLOJİSİ İsmet UYSAL Trakya Üniversitesi, Çanakkale Eğitim Yüksekokulu. Çanakkale-Türkiye Münir OZTURK, Mehmet PIRDAL Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Botanik Anabilim Dalı, Bornova, ızmir-türkiye Geliş Tarihi 16/4/1990 ÖZET: S. trojana (Lamiaceae) yalnızca Kazdağın'da yayılış gösteren çok yıllık endemik bir türdür. Bitkinin kökleri odunsu olup, gövde sıklıkla yatık, nadiren diktir. Gövde de stômaya rôstlanamamıştır. Gôvde beyaz yünsü keçemsi tüylüdür. Yapraklar genellikle kısa saplı veya sapsız olup hem alt hem üst yüzünde bol örtü ve salgı tüyü vardır. Örtü tüyleri, tek veya 2-3 hücrelidir ve yaprağın üst yüzünde daha uzun ve sıktır. Salgı tüyleri, başı çok hücreli. uzun sap/ı veya başı tek hücreli kısa ya da uzun saplıdır. Yaprağın hem alt hem de üst yüzünde amarillis tipte stoma bulunmaktadır. Çiçekler ise mat sarı renktedir. Bitki, hafif alkali ve potasyumca yetersiz topraklarda yetişmektedir ve "dağ çayı" adı altında bitkisel çayolarak kullanılmaktadır. Anahtar Kelime/er: Sideritis trojana, morfoloji, anatomi, ekoloji. MORPHOLOGY, ANATO MY AND ECOLOGY OF ENDEMIC SPECIES OF SIDERITIS TROJANA Bornm. ABSTRACT: Sideritis trojana, (Lamiaceae) is a perennial endemic species distributed only at Kazdağı inturkey. It has a woody root and rarely erect but frequently decumbent stem. The stem is covered wiın white wooly tomentose hairs and has no stomata. Leaves are generally shortly petiolate or sessile with glandular and eglandular hairs and amaryllis type sıomata on both the surjaces. Eglandular hairs are single or 2-3 celled, being more dense and longer on the upper surface of the leaves. Glandular hairs either possess a many celled apex and are long stalked or have single celled apex witn long or a short stalk. The flowers are dull yellow in coıour. It grows on s/ightly alkaline soils witb very 101'1 potassium contenı. The planı is used as a herbal tea under the name of Dağ Çayı (mountain tea). Key Words: Sideritis trojana, morphology, anatomy, ecology. 371

Sideritis trojana Bomrn. Endemik Türünün Morfolojisi, ı. UYSAL, M. ÖZfÜRK., M. PİRDAL GİRİş Sideritis (Lamiaceae) cinsinin dünyada çoğunluğu Akdeniz Bölgesinde yayılış gösteren yaklaşık 60 taksonu, ülkemizde ise 40 taksonu vardır. Bunun da 31'i (% 77,5) endemiktir (1). Bu familya üyelerinin çoğu ekonomik yönden önem taşımakta olup, bunlardan biri de S. trojanaôss. Bitkinin kurutulmuş yaprakları ve çiçekli dalları Çanakkale İli ve yöresinde "Kazdağı Çayı" adı altında çay ve halk ilacı olarak mide hastalıklarına ve soğuk algın1ıklanna karşı kullanılmaktadır. Sıcongesta, S. arguta, S. perfoliata ve S. libanotica türlerinin de Antalya yöresindeaynı amaçla kullanıldığı rapor edilmiştir (2). Bitki doğadan bilinçsizce ve bol miktarda toplanmakta olduğundan yok olma tehlikesi ile karşı karşıya olduğu için derhal koruma altına alınması gerekmektedir. MATERYAL VE YÖNTEM S. trojanatiuı Çanakkale ili ve yöresinde yayılış gösterdiği alanlardan bitki ve toprak örnekleri toplanmıştır. Bitki örnekleri, Çanakkale Bayramiç Kazdağı; Tavşanoyoağı mevkisinden 8.8.1988, Susuztepe mevkisinden 31.8.1988, Uzunoluk-Sarıot mevkisinden 2.7.1989 tarihlerinde toplanmış ve örnekler Çanakkale Eğitim Yüksek Okulu Herbaryumunda saklanmaktadır (USH. 6). Bitki örneklerinin bir kısmı % 70'lik alkol içinde fıkse edilerek anatomik yapısı incelenmiştir. Morfolojik gözlemler hazırlanan herbaryum örneklerinden yapılmıştır. Biometrik ölçümler her bir orfan için 30'ar defa yapılmış ve sonuçların değerlendirilmesinde standart hata SE=: (x-x) /N-I formülü kullanılmıştır (3). Bitkilerin alındığı alandan toprak örnekleri de toplanarak polietilen torbalarla laboratuvara getirilmiş ve hava kurusu yapıldıktan sonra ph, total tuz, CaC0 3, bünye, azot, fosfor, potasyum ve organik madde değerleri saptanmıştır. BULGULAR 1. Morfolojik Özellikleri: Sideritis trojana, 10-60 cm boyunda, yatık, dört köşeli gövdeli, basit veya küçük dallı, çok yıllık otsu veya çalı tipindedir (Şekil la). Odunsu bir köke sahiptir. Gövde ve dallar 4 köşe, sıklıkla yatık, nadiren dik, beyaz yünsü keçemsi tüylü ± aşağıda örtü ve salgı tüysüzdür. Gövdedeki alt ve üst yaprakları, dikdörtgensiden mızraksıya, kördişli-incedişliden düzkenarlıya; yaprak uçları da köruçludan keskin sivri uçluya değişir (ŞekilIB). Yapraklar, kısaca saplı ya da sapsızdır. Gövde ortasındaki yapraklan sapsızdır. Yapraklar, 13,3 (± 5,3) mm eninde ve 4,1 (± 1,5) cm boyundadır. Yaprak eni, min. 4,0 mm; max. 23,2 mm iken yaprak boyu min. 1,6 cm ve max. 6,9 cm olarak ölçülmüştür. Yaprağın her iki yüzü uzun örtü tüylü olup, tüyler üst yüzde daha uzun ve sıktır. Salgı tüyü her iki yüzde de vardır. İnternodyumlar, 5,9 (± 2,6) cm boyundadır. İnternodyum boyu min. 1,6 cm ve max. 9,9 cm olarak ölçülmüştür. Gövde ekseni çevresindeki çiçek kümelerinde 3-9 adet çiçek olup, 0,5-10 cm uzunluktadır. Brakteler, yaprak şeklindedir. Gövde ortasındaki brakteler, yumurta biçimliden xuvarlağa ve yüreksiye değişir ve birdenbire uzun sivri uçlu olur. Sivri uç, 2-6 mm kadardır. Brakteler, 9,9 (±2,7) mm eninde ve 1,4 (± 0,7) cm boyundadır. Braktelerin eni, min. 5,0 mm; max 14,2 mm iken boyu min. 0,5 cm ve max. 3,7 cm olarak ölçülmüştür. Çiçekler, mat sarı renkli veerdişidir (Şekil lc, D). Kaliks keskin sivri uçlu, sık tüylü 372

Sideritis trojana Bomm. Endemik Tüıünün Morfolojisi, 1UYSAL, M. ÖZfÜRK. M. P1RDAL t B Şekil ı. lıcm Sideritis trojana Bomm. A, Genel görünüş; B, Çiçekli bir gövde; C, Çiçek; D, Çiçeğin boyuna kesiti; E, Meyva. ve 5 dişlidir. Kaliks, 3,1 (± 0,6) mm eninde ve 6,5 (± 0,9) mm boyunda olup eni min. 2,2 mm; max, 4,5 mm; boyu min. 4,0 mm ve max. 8,1 mm olarak ölçülmüştür. Dişler, 1,2 (± 0.3) mm eninde ve 2,6 (± 0,7) mm boyundadır. Eni, min. 0,7 mm; max. 1,8 mm iken boyu min. 1,7 mm ve max. 3,7 mm olarak ölçülmüştür. Koroıla sarı renkli ve 2 dudaldı olup, 373

Sideritis trojana Bomm. Endernik Türünün Morfolojisi, ı. UYSAL, M. ÖZTÜRK, M. PİRDAL tüylü ve içte kahverengi çizgilidir. Üst dudak 2 ve alt dudak 3 lopludur. Koroıla 2,3 (± 0,5) mm eninde ve 9,1 (± 1,2) mm boyunda olup, eni min. 1,2 mm; max. 3,4 iken boyu min. 6,5 mm ve max. 12,0 mm olarak ölçülmüştür. Erkek organ 4 tane olup korollaya bağlı ve iki kısa iki uzun erciklidir. Ercik sapçığı 1,0 (± 0,2) mm boyunda olup, boyu min. 0,6 mm ve max. 1,5 mm'dir. Ercik başçığı ise 0,7 (± 0,2) mm boyunda olup boyu min. 0,4 mm ve max. 1,2 mm 'dir. Dişi organ 1, yumurtalık üst durumlu, 4 bölümlü, 2 yarıklı ve meyva yapraklıdır. Boyuncuk, yumurtalık tabanından çıkar ve 1,7 (± 0,2) mm boyunda olup, boyu min. 1,2 mm ve max. 2,3 mm'dir. Tohum taslağı 4 adet ve ters tohum taslağı şeklindedir. Tohum taslakları düzeni tabansaldır. Meyva (Şekil le) 0,7 (± 0,3) mm eninde ve 1,8 (± 0,3) mm boyunda olup eni min. 0,2 mm; max. 1,3 mm iken, boyu min. 1,3 mm ve max. 2,4 mm olarak ölçülmüştür. Meyva, fındıksı meyva olup 4 küçük fındıkçıktan oluşur. Çiçeklenme zamanı 7 ve 8. aylar olup 12()()-1770 m yüksekliklerde bulunur (1). 2. Anatomik Özellikleri: a. Kök Anatornisi: Çok yıllık dikotil odun yapısında olduğundan kökün dışında koruyucu doku olarak periderrn, altında 2-3 sıralı korteks ve daha sonra ksilem ile floemden oluşan ve geniş bir alanı kaplayan iletim derneti gelmektedir. Demet floeminde çeperleri kalınlaşmış parankima hücreleri görülmekte olup, halka şeklinde dışta yer almaktadır. Karnbiyum yer yer ezilmiş bir tabaka halindedir. Ksilem ise öz de dahil olmak üzere çok geniş bir alanı doldurmaktadır. Ksilem trake ve trakeidlerle yer yer kümeler halinde görülen sklerankirna hücrelerinden oluşmaktadır. Ksilemde salgı cebi görülmüştür. Öz kolları 3-5c sıralıdır (Şekil 2). Endodermis ile perisikl seçilernemiştir. 374 Şekil 2. Sideritis trojana'nın kök enine kesitinde genel görünüş. Pd: Periderrn, K: Korteks, F: Floem, X: Ksilem, Sc: Salgı cebi.

Sideritis trojana Bomm. Endemik Türünün Morfolojisi, 1UYSAL, M. önürk, M. PİRDAL b. Gövde Anatomisi: Tipik 4 köşe gövdedir. En dışta kalın bir kutikula ve altında bir sıralı epidennis yer almaktadır (Şekil 3a). Epidennisten çok bol örtü ve salgı tüyü çıkmaktadır (Şekil 3b). Tüyler yaprakta bulunanlarla aynı özelliklerdedir. Köşelerde kalın çeperli hücrelerden oluşan kollenkima tabakası vardır. Daha sonra 3-4 sıralı kalın çeperli hücrelerden oluşan klorenkima gelmektedir. Klorenkimadan sonra halka şeklinde iri hücrelerden oluşan endodennis ile daha küçük hücrelerden oluşan perisikl yer almaktadır. Perisikl, sklerankima demetleri taşıyan bir tabaka halindedir. İletim demetlerinde floem dışta ksilem içte bulunmaktadır. Ksilemde trake ve trakeitlerle, yer yer görülen sklerankima hücre kümeleri vardır. Kaınbiyum 2-3 sıra hücrelidir. Öz yuvarlak parankima hücrelerinden oluşmakta ve geniş bir alanı kaplamaktadır. Özdeki parankima hücreleri ksileme doğru küçülmekte ve çeperleri kahnlaşmaktadır. Öz kolları 2-3 hücre sıralıdır. Gövdede stomaya rastlanamamıştır,.. 1100JA t Şekil 3. a. Sideritis trojana'nın gövde enine kesitinde genel görünüş. Ku: Kutikula, E: Epidermis, Kt: Klorenkima tabakası, En: Endodennis, Pe: Perisikl, F:Floom, X: Ksilem, Pö: Parankimatik öz. 375

Sideritis trojana Bomrn. Endemik Türünün Morfolojisi, 1. UYSAL. M. ÖZfÜRK. M. PİRDAL Şekil 3b. Sideridis trojana'nın gövde enine. kesitinde salgı tüyü. ST: Salgı tüyü, Kc Klorenkima tabakası. c. Yaprak Anatomisi: Tipik ekvifasyal yapraktır. En dışta kalın bir kutikula ve alıında tek sıralı bir epidermis yer almaktadır. Üst epidennis hücreleri alt epidennise göre daha iri hücrelerden oluşmaktadır. Epidennisin hem alt hem de üst yüzeyinden çok boloranda örtü ve salgı tüyü çıkmaktadır (Şekil 4a). örtü tüyleri çok sayıda tek veya 2-3 hücreli olarak görülmektedir. Tek hücreli tüyler kısa ve uzundur. Tüyler, yaprağın üst yüzünde daha uzun ve sıktır. Çok hücreli tüyler, tek hücrelilerin 4-5 kan uzunluktadır. Salgı tüyleri, başı çok hücreli, uzun saplı ve başı tek hücreli kısa ya da uzun saplı olup Lamiaceae tipidir. Bunlardan sapı, başı hücresinin 3 katından daha uzun olan tüyler Sideritis cinsi İçin karakteristik özelliktir (4). Mezofil palizat ve sünger parankimasından oluşmaktadır. Palizat parankiması 2-3 sıralı olarak görülmektedir. Sünger parankiması yer yer ve çok az olarak görülmektedir. orta damarda yer alan iletim demetinde içte ksi1em, dışta floem bulunmaktadır. FIoemden sonra skierankima hücreleri ile daha geniş bir yer kaplayan parankima hücreleri bulunmaktadır. Demetler parankimatik hücrelerden oluşan bir kın ile kuşatılmıştır, Yaprağın hem alt hem de üst yüzeyinde st.oma vardır. Yani amfistomatiktir (Şekil 4b). Stomalar amarillis tiptedir. St.ornaların epidennisten dışa doğru çıkıntı yapması tipiktir. 376

Sideritis trojana Bomm. Endemik Türünün Morfolojisi, ı. UYSAL, M. ÖZTÜRK, M. PİRDAL...... Şekil 4a. Sideritis trojana'nın yaprak enine kesitinde genel görünüş. Ku: Kutikula, ST: Salgı tüyü, Ae: Alt epidennis, pp: Palizat parankiması, Sp: S9ng~r parankiması, Ph: Parankimatik hücre, dk: Demet lanı, F: Floem, X: Ksilem, Ue: Ust epidennis. i Şekil4b. Sideritis trojana'nın yaprak enine kesitinde alt yüzünde stoma. ST: Salgı tüyü; St: Stoma. 377

Sideritis trojana Bomm. Endemik Tüıiinün Morfolojisi, 1. UYSAL, M. ÖZfÜRK, M. PİRDAL 3. Ekolojik Özellikleri: a. Yayılış ve Yayılma Alanının Özellikleri: Taşlık dağ yamaçlannda, Pinus nigra ormanı altında ve açıklıklarda ve toprakça fakir alanlarda bulunmaktadır. Çanakkale-Bayramiç Kazdağı Tavşanoynağı mevkiinde Pinus nigra ormanı altında ve açığında şiddetli erezyonlu sarp meyilli, taşlı, kalkersiz kahverengi orman toprağı üzerinde 1200 m'de; Bayramiç-Kazdağı Susuztepe mevkiinde Pinus nigra ormanı altı ve açıklarında şiddetli erezyonlu, dik meyilli, taşlı, kalkersiz kahverengi orman toprağı üzerinde 1350 m'de ve Bayramiç-Kazdağı Uzunoluk ile Sanot mevkii arasında Pinus nigra ormanı altı ve açığında orta erozyonlu, taşlı, kalkersiz kahverengi orman toprağı üzerinde 1300 m'de yayılış göstermektedir. b. Toprağımn Fiziksel ve Kimyasal ÖzelliIderi: S. trojana'nın toprağının fıziksel analizlerinde plf'sı 7,43 (hafif alkali karakterli), tuzsuz, kireç miktarı % 0,756 (kireççe fakir) olarak bulunmuştur, Toprak bünye sınıfı kumlutınlıdır. Maksimum su tutma kapasitesi % 55,6 olarak bulunmuştur. S. trojana'nın toprağının kimyasal analiz sonuçlanna baktığımızda azotun % 0,126 (azotlu), fosforun % 0,231 (fosforca zengin), potasyumun % 0,05 (potasyumca yetersiz) ve organik madde miktarının % 7,370 (organik maddece çok zengin) olduğu görülmektedir. TARTIŞMA VE SONUÇ Türkiyç'de yalnızca Kazdağı'nda yetişen S.trojana tipik 4 köşe gövdeli olup, gövdesinde çok bol örtü ve salgı tüyü bulunmaktadır. Bu tür için morfolojik tespitlerimiz, ilgili literatürden (1) küçük sapmalar göstermektedir. Literatürde boyutlar yapraklar için 3,5-6xO,6-1,5 cm verilirken ölçümlerimizde 1,6-6,9x0,4-2,3 cm, internodyumlar için 2-10 cm verilirken ölçümlerimizde 1,6-9,9 cm; brakteler için 1,2-1,7xO,8-1 cm verilirken ölçümlerimizde 0,53,7xO,5-1,4 cm ve kaliks için 7,5-8,5 mm verilirken ölçümlerimizde 4-8,1 mm bulunmuştur. Erkek organ, boyuncuk ve meyva boyutları için biometrik ölçümler ilk defa verilmektedir. Bitki, çok yıllık odunsu bir köke sahip olduğu için dışta koruyucu doku periderm ve özü de kaplayacak şekilde genişlemiş ksilem bulunmaktadır. Ayrıca ksilemde salgı ceplerinin bulunuşu ilginçtir. Salgı cebinin içeriği araştırmadakapsam dışında kalmıştır. Gövde anatornisinde köşelerde kollenkimatik hücrelerin bulunması Lamiaceae familyasının ayırdedici karakteridir (4). Bu yapı, endemik türler S. Congesta ve S. arguta'da da rapor edilmiştir (2, 5). Epidermisin kalın bir kutikula ile örtülmesi ve epidermisten çok bol örtü ve salgı tüyünün çıkışı da karakteristik özelliklerindendir. Tüyler, yapraktakilerle aynı özelliktedirler. Gövdede stomaya rastlanamamıştır. Gövde korteksinde klorenkimanın bulunması ilginçtir. Klorerıkima S. congesta ve S. arguta gövdesinde rapor edilmemiştir (2, 5). Yaprak ekvifasyal olup kalın bir kutikuıa ile örtülüdür. S. congesta ve S. argıua yaprağımn bifasyal ve epidermisin ince bir kutikula ile örtülü olduğu bildirilmiştir (2, 5). Üst epidermis alt epidermise göre daha iri hücrelerden oluşmaktadır. Yaprağın hem alt hem de üst yüzünden çok bol örtü ve salgı tüyü çıkmaktadır. Salgı tüylerinde, sapın, baş hücresinin 3 katından daha uzun olması Sideritis cinsi için karakteristiktir (4). Yaprak amfıstomatik olup, stomanın epidermisten dışa doğru çıkıntı yapması tipiktir. S. congesta ve S. arguta'da sadece alt epidermiste stomamn varlığı bildirilmiştir (2, 5). Yaprak mezofilinde sünger parankimasının oldukça indirgenmiş olması kseromorf bitkilere özgü bir özelliktir. Yaprakta iletim demetlerinin 378

Sideriiis trojana Bomm. Endernik Türünün Morfolojisi,. 1 UYSAL, M ÖZTÜRK, M. Pı;ıwAL parankimatik hücrelerden oluşan bir kın ile kuşatılmış olması tipiktir. S. trojana'nın anatomik özellikleri S. congesta ve S. arguta endemik türlerinin anatomik özellikleri ile karşılaştırılmıştır. S. trojana, Kazdağı'nda taşlı, erozyonlu, meyilli, P. nigra ormanı alt ve açığında bulunmuştur. Hafif alkali karakterli, bünyesi kumlu-tınlı, kireçsiz ve tuzsuz; azot, fosfor ve organik: maddece zengin, potasyumca yetersiz topraklarda yetişmektedir. Bu bitki Çanakkale yöresinde "Kazdağı çayı" adı altında çay ve halk ilacı olarak saulması amacıyla bilinçsizce sürekli olarak sökülmekte ve hayvanlara otlaıılmaktadır. Yok olma tehlikesine karşı korunma altına alınması ve gelecekte hammadde kaynağı olarak kullanılacaksa kültüre alınmasına gereksinim vardır. KAYNAKLAR a. J. Davis, P.H., Rom of Turkeyand Aegean Islands, 7, JO, Edinburgh University Press, 1982, 1988. 2. Sczik, E., Ezer, N., Türkiye'de Halk llacı ve çay Olarak Kullanılan Bitkiler Üzerinde Morfolojik ve Anatomik: Araşıırrnalar, l. Sideriıis congesıa Davis el Huber-Moraıh, Doğa Bi!im Dergisi, C, 163-168, 1983. 3. Özıurl: k, Tarım, Biyoloji ve Sağhk Bilimlerinde Uygulamalı İstatistik, E.Ü. Elektronik lje{ap Bilimleri Enstitüsü. 30-3i, F..Ü. Maıbaası, Bornova, [zmir, 1978. 4. Meıcolfe, CR., Chalk. L.. Anaıomy of ılıe Dicotylcdorıs, 2, Oxford University Press, Londra. 1950. 5. Erer, N.. Sczik, F. Türkived.: i iı.li: llccı Olarak Kullandan Bitkiler Üzerinde Morfoloji]: ve Anoıomik: Araştırmalar, \i Sidcriıis (LT guın Boiss e! H eldr. DO,~J TU Tıp ve Ecz. D.. 12. 2. J3fi-i42, ]988. 379