Anadolu Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi Dergisi C:3 S:I5361~99'1 DIGITALIS TROJANA IVAN ENDEMİK TÜRÜNÜN MORFOLOJİSİ, ANATOMİsİ VE EKOLOJİSİ Dr İsmet UYSAL Trakya Üniv ÇanakkaleEğt Yüksekokulu Çanakkale ProfDi Münir ÖZTÜRK Ege Üniv Fen Fak Biyoloji BöLBomova/lZMfR ÖZET : Digitalls trojana, Scropbulariaceae familyasının bir üyesidir Türkiye'de sadece, Kazdağı'nda yayılış gösterir Endemik Digitalis taksonları içinde, yapraklarında bulunan ve kalbe etkili olan, glikozit miktarı bakımından en zenginidir Bu tür üzerinde yapılan morfolojik, anatomik v:eekolojik, araştırmalara göre, bitki çok yıllık, 3080 cm boyundadır Gövdede dip ve üst yapraklar farklıdır Çiçekler kırmızımsı kahverengi ve tüpsü olup çiçek durumu rasemustur Meyva septisid kapsüldür Kök, kazık kök olduğundan iletim demetlerinde floem çok az yer kaplamakta ve ksilem öz de dahil geniş bir alanı doldurmaktadır Göv~ede ye yaprağın alt ve üst yüzeyindebol salgı tüyü vardır Gövde korteksinin dış kısmı klorenkimatiktir Yaprak bifasiyal, palizat ve sünger prankiması hücreleri dağınık dizilişi: ve bol intersellular alanlıdır lietim demetinin etrafı parankimatik hücrelerden oluşan bir kın ile kuşatılmıştır Kireççe fakir, fosforca zengin ve organik maddece 'çok zengin topraklarda yetişmektedir S3
MORPHOLOGY, ANATOMY AND ECOLOGY OF ENDEMIC SPECIES DI GIT ALIS TROJANA SUMMARY: Digitalis trojana is member of the family Scrophulariaceae It is found only at Kazdağı in Turkey Among the endemic Digitalis taxa its leaves are the richest in the prensence of cardiotonic glycoside content A study on its rnorphology, anatomy and ecology depicts that is a perennial, 3080 cm long Basal and upper leaves on the stern are different, Flowers are reddishbrown, bell shaped with racemose infloreseence lts Fruit is a septisid capsule The root is a taproot having very little phloem in the vascular bundles Xylem occupies a large area including pith Stern and upper as weil as the lower surface of leaves iscovered densely by glandular hairs Outer side of stern cortex is chloren chymatic Leaf is bifacial, palisade and spongy parenchyma are seattered wide apart with a large intercellular area The vascular bundle is s~ounded by a sheath of parenchymatous cells It grows on the soils rich in organic matter and phosphorus but poor in calcium content GİRİŞ: Kozmopolit bir familya olan Scrophulariacede'nin 200'den fazla genusu ve 3000 kadar faksonu vardır (1) Ülkemizde 30 genus ve 244'ü endemik (%56) olmak üzere toplam 456 taksonia temsil edilir Digitalis genusu ise S'i endemik (%63) olmak üzere 9 taksonlatemsil edilmektedir (2) Digitalis trojana,, Türkiye'de sadecekazdağı'nda yayılış göstermektedir Digitalis taksonlarından "Digitaline" adı ile bitkinin yapraklarından elde edilen madde tedavide kullanılmaktadır Ayrıca yapraklarında glikozitler, saponinler ve timende bulunmaktadır (3) Endemik Digitalis taksonları içinde yapraklarında bulunan 'glikozit miktarı en yüksek olan Dtrojana'dır (4) Bu maddeler kalp ve böbrekler üzerinde etkilidir Dtrojana'nın eczanelik yönünden önem taşıdığı için değerlendirilmesi ve çok dar alanda yayılış göstermesi nedeniyle de derhal korunmaya alınması gereklidir GEREÇ VE YÖNTEM: Dtrojana'nın Çanakkale ili ve yöresinde yayılış gösterdiği alanlardan bitki ve toprak örnekleri alınmıştır Bitki örnekleri ÇanakkaleYenice Kalkım'dan Kazdağı'na çıkarken Dallık:mevkisinden ve Kovanlık: Gökbövet mevkisinden 1361989 tarihinde toplanmış Ve örnekler Çanakkale Egitim 54 '
f r i Yüksekokulu Herbaryumunda saklanmaktadır (VSH5) Bitki örneklerinden bir kısmı % 70'1* alkol içinde fikse edilerek anatomik yapısı incelenmiştir Morfolojik gözlemler, hazırlanan herbaryum örneklerinden yapılmıştır Biometrik ölçümler her bir organ için 30'ar defa yapılmış ve sonuçlarırideğerlendirilmesinde standart hata i SE = J (X'X)2 NI formülü kullanılmıştır (5) Bitkilerin aldığı alandantoprak örnekleri de toplanarak polietilen torbalarla labaratuvara getirilmiş ve hava kurusu yapıldıktan sonra ph, total tuz, CaC03, bünye, azot, fosfor, potasyum ve organik madde değerleri saptanmıştır (6) BULGULAR o; ( I~Morrolojik üzellikleri: tki veya çok yıllık, otsu, 18 cm kadar uzunlukta kazık köklü bir bitkidir Birkaç verimsiz taban filizleri olabilir Bitki 3080 cm boyunda olup gövde dik ve silindiriktir Gövde üzerinde dip ve üst yaprakları olmak üzere iki tip yaprak vardır (Şekil 1 A) Dip yapraklar rozet tipte, dar, mızraksı ya da ters mızraksı, dar uzun uçlu, ince dişli veya keskin sivri uçlu olup, 123 "(±27) mm eninde ve 157 (±32) cm boyundadır Eni, minimum 80 mm; maksimum 176 mm olup boyu minimum 101 cm ve maksimum 201 cm olarak ölçülmüştür Üst yapraklar ise kuşaksımızraksı, dişli uçlu, kenarları az dişli, keskin sivri uçlu ve 124 (±25) mm eninde, 74 (±36) cm boyunda olup tüysüz veya nadiren seyrekçe sillidir Eni minimum 68 mm; maksimum 163 mm iken boyu minimum 23 cm ve maksimum 131 cm olarak ölçülmüştür Heriki tip yaprakta sapsızdır Brakteler darca dikdörtgensi mızraksı, uzun sivri uçlu salgı tüylü ve sillidir Aşağıdaki brakteler kısaca dişli uçlu ve genellikle aşağıdaki çiçeklerden daha uzundur Üst brakteler 22 (±06)mm eninde ve 67 (±12) mm boyunda iken alttaki brakteler 39 (±09) mm eninde ve 19 (±08) Cin boyundadır Üsteki brakterlerin eni minimum 12 mm; maksimum 31 mm iken boyu minimum 34 mm ve maksimum 91 mm olarak ölçülmüştür Alttaki braktelerin eni minimum 21 mm; maksimumsjı mm iken boyu minimum 06 cm ve maksimum 31 cm ölçülmüştür Çiçek durumu 1325 (30) çiçekten oluşan bir rasemustur Pedunkul salgı bezli tüylü veya bazen kısaca salgı bezli uzun yumuşak sık tüylüdür Kaliks derin 5 loplu, loplar kuşaksı çok keskin sivri üçlu, genellikle dişli uçlu, sıklıkla salgı bezli tüylü veya kısaca yumuşak sık tüylüdür Kaliks loplar, 18 (±O5) mm eninde ve 09 (±O2) cm boyundadır Eni minimum 12 mm; maksimum 30 mm olup boyu minimum 05 cm ve maksimum 14 cm olarak ölçülmüştür Korolla kırmızısıkahverengi ve tüpsüdür Korolla tüpü bir yanı şişkin, içte koyu damarh ve,55
2 dudakh olup alt dudak dikdörtgensi, kör, uçlu, beyazımsı ile kırmızımsı ağsı damarh olup aşağıda daralabilir Üst dudak 69 (±OS) mm eninde ve 117 (±1S) mm boyundadır Eni minimum 60 mm; maksimum 81 mm iken boyu minimum 90 mm ve maksimum 134 mm ölçülmüştür Alt dudak ise 48 (±07) mm eninde ve 93 (±ıs) mm boyundadır Eni minimum 32 mm; maksimum 61 mm olup boyu minimum 82 mm ye maksimum 124 mm olarak ölçülmüştür Çiçekler erdişi ve zigomorftur (Şekil 1 B) Stamenler petallere bağlı olup 4 adet ve ikisi uzun ikisi kısadır Filament1er 59 (±17) mm boyundadır Boyu minimum 41 mm, ve maksimum 94 mm ölçülmüştür Anterler ise 11 (±03) mm boyundadır Arıter eni minimum 05 mm; maksimum 14 mm iken boyu minimum 16 mm ve inaksimum 28 mm ölçülmüştür PistilI, ovaryumüst durumlu, 2 lokuluslu ve karpellidir Ovaryum, 18 (±04) mm eninde ve 109 (±21) mm 'boyundadır Ovaryum eni minimum 14 mm; maksimum 29 mm: iken boyu minimum 79 mm ve maksimum 144 mm ölçülmüştür, Stillus ise 61 (±11) mm boyundadır Stillus boyu minimum 40 mm ve maksimum 74 mm ölçülmüştür Ovüller çok sayıda olup anatroptur Tohum şekli şekil 1 D'dedir Plasentasyon eksenseldir Meyva septisid kapsül olup üçgenimsi ve uç tarafı sivridir (Şekil 1 C) Meyva 43 (±'O7) mrn eninde ve 121 (±14) mm boyundadır Eni minimum 4';1 mmı : maksimum 54 mm iken boyu minimum 97 mm ve maksimum 147 mm olarak ölçülmüştür (Tablo 1) Çiçekleme zamanı 5 ve 6 aylar olup'901400 m yüksekliklerde bulunur (2) II,' Anatomik Özellikleri: A Kök Anatomisi:, Çok yıllık dikotil bitki oldugu için en dışta koruyucu doku peridenn, altında birkaç sıralı yassılaşmış ve çeperleri kalınlaşmış hücrelerden oluşan korteks gelmektedir Korteksten sonra tek sıra küçük hücrelerden oluşmuş endodennis, altında perisikl yer almaktadır Daha sonra iletim demetleri görülmektedir Demetlerde floem dışta, ksilem içte yer almaktadır Floem çok az yer kaplamaktadır Ksilem ise daha geniş yer kaplamakta ve iki farklı halkadan oluşmaktadır Dışta primer ksilem özde' ise skonder ksilem yer almaktadır (Şekil 2) Ksilemde trake, trakeid ve yer yer görülen sklerankima hücreleri bulunmaktadır Kambiurn yet yer ezilmiş dururnda oldugundan ayırt edilememiştir B Gövde Anatomisi: En dışta kalın bir kutikula, altında tek sıralı hücrelerden 56 oluşmuş epidermis
vardır Epidermisten bir ya da iki sap hücresine sahip salgı tüyü ile daha uzun örtü tüyü çıkmaktadır (Şekil 3 a) Daha sonra, 23 sıralı kalın çeperli hücrelerden oluşan klorenkima tabakası gelmektedir Klorenkimadan sonra 34 sıralı ve daha çok nişasta içeren iri hücreli skonder korteks gelmektedir Sekonder korteksten sonraçok az yer kaplayan floern ile daha geniş yer kaplayan ksilemin bulunduğu iletim demetleri görülmektedir Demetler arasında kortekse uzanan öz ışınları vardır Floem ile ksilem arasında y~r yer karabiyum görülmektedir Demetler gövdeyi çepeçevre kuşatmıştır En içte ise parankimatik hücrelerden oluşan ve geniş yer kaplayan öz bulunmaktadır (Şekil 3 b) Gövdede bol miktarda stoma olup, stornalar amarillis tipindedirler c Yaprak Anatomisi: En dışta kutikula, altında üst epidermis ve daha sonra 23 sıralı palizat parankiması vardır Alt epidermise kadar dağınık dizilişii ve geniş intersellüler alarılı sünger parankiması yer almaktadır Hem palizat hem de sünger parankiması hücreleri bol kloroplasthdır Daha sonra alt epidermis yeralmaktadır (Şekil 4) Yaprak bifasiyaldir Yaprağın hem alt hem üst yüzeyinde amarillis tipinde stomalar vardır Orta damardan geçen iletim demeti büyüktür lletim demetinde dışta floem, içte ksilem yer almaktadır Ksilemde yer yer sklerankima hücreleri vardır Floemçok az yer kaplar Demeti, 34 sıralı ve çeperi biraz kalınlaşmış parankima hücrelerinden oluşan bir demet kını kuşatmıştır Aynca yaprağın hem alt hem de üst yüzeyi bol miktarda kısa saplısalgı tüyüyle kaplıdır Yapraktaki salgı tüyü gövdeye göre daha boldur III Ekolojik Özellikleri: A Yayılışı ve Yayılma Alanının Özellikleri: Çalılık yamaçlarda, kireç taşlı uçurumlarda, orman açıklıklarında, boş ve nadasa bırakılmış tarlalarda ve yol kenarlarında bulunmaktadır (2) ÇanakkaleYenice Kalkım'dan Kazdağı'na çıkarken Dallık mevkisinde maki içinde 290 m'de ve KovanlıkGökbövet mevkisinde maki içinde 350 m'de şiddetli erozyonlu ve kalkersiz kahverengi orman toprağı üzerinde bulunmuştur B Toprağının Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri: Dtrojana 'nın toprağının fiziksel analizlerinde ph'sı 622 (zayıf asit karakterli), tuzs1!z,kireç miktan % 0084 (kireççe fakir) olarak bulunmuştur Toprak bünye sınıfı kumlutınlıdır Maksimumsu tutma kapasitesi ise % 416 olarak bulunmuştur 57 (
Dtrojana'nın toprağının kimyasal analizsonuçlarına bakıldığında azotun % 0056 (azotça orta) fosforun % 0051 (fosforca zengin), potasyumun % 0011 (potasyumca yetersiz) ve organik maddenin % 59~8 (organik maddece çok zeng~) oldugu görülmektedir T ARTIŞMA VE SONUÇ: Dtrojana, Türkiye'de sadece Kazdağı'nda yayılış gösteren endemik bir taksondur Digitalis taksonları içinde yapraklarında taşıdığı Digitaline, glikozitler, saponinler ve tanen bakımından özellikle kalbe etkili olan glikozit miktan olarak en yüksek olanıdır (34) Dotrojana yapraklarında glikozitlerden digitalinum verum, glukogitorozit,!anatozit A, lanatozit B, strospesit ve glukodigifukozit teşhis, edilmiştir (4) Dotrojana gövdesinde dip ve üst yaprakların alt ve üst yüzeyinin bol salgı tüyü ile örtülü olması karakteristik özelliğidir, Bitkinin dip ve üst yaprakları arasında anatomik bir fark görülmemiştir Kök anatomisi kazık kök olmanın özelliklerini yansıtmaktadır Bunun sonucu olarakta iletim demetlerinde floem çok az, ksilem ise çok fazla yer kaplamakta ve özü de doldurmaktadır Ayrıca çok yıllık dikotil bitki oldugundan kök dıştan periderm tarafından korunmaktadır Gövde korteksinin dış kısmı klorenkimatik iken skorider korteksteki hücreler nişasta içermektedir Öz kısmı parankimatık olup geniş yer' kaplamakta ve demetler arasından kortekse doğru öz ışınları uzanmaktadır Metcalfe ve Chalk'ta (7) Scrophulariaceae için gövde korteksinin dış kısmının klorenkimatik oldugu vurgulanmıştır Anc~ aynı literatürde belirtildiği gibi, endodermiste bspari şeridi görülememiştir Yaprak bifasiyel olup üst epidermis hücreleri daha iridir Palizat ve sünger parankiması hücrelerini dağınık dizilişi ve bol intersellüler alanlı oluşları tipiktir Ayrıca iletim demetinin etrafı olması ilginçtir Gövdede ve yaprakta stoma olup, amariflls tiptedir Dvtrojana, makilik içinde, tuzsuz, kireççe fakir, fosforca zengin ve organik maddece çok zengin topraklarda yetişmektcdir Sonuç olarak yurdumuzun eczacılık bakımından önemli ve gen kaynağı olan diger bazı taksonlar gibi yayılma alanının dar bir alan olması nedeniyle, Dotrojana 'nın da korunmaya alınması gerekmektedir (8) KAYNAKLAR 1 Seçmen, ~, Gemici, YLeblebici, E ve diğerleri, Tohumlu Bitkiler Slstemattğl, EÜFF Kitaplar Serisi No: 116 Bornovaİzmir, 1970 2 Davis, PR, Flora of Turkeyand Aegean Islands Vol 4,10 Edinburgh University Press 1972, 1988 58
" 3 Tanker, M, Tanker, N, Farmakognozi Ders Kitabı Cilt 1 Özışık Matbaası ıstanbul, 1973 4 Tanker, M, Kurucu, STarhan, O ve diğerleri, Türkiye'de Yetişen Digitalis Türlerinin Kalbe Etkili Glikozitlerinin Teknik Ölçüde Elde Edilmesi Imkanlannın ve Maliyet Unsurlarının Saptanması, Doğa TU Tıp ve Ecz D7, 163, 173182, 1988 5 Öztürk, A, Uygulamah ıstatistik EO Elektronik Hesap Dilimleri Enstitüsü Ders Kitabı EO Matbaası, Bornovaızmir, 1978 6 Öztürk,M, Gökçeoğlu, M, Pirdal, M, Bitki Toprak ılişkileri Uygulama Kılavuzu, EOFF Teksirler Serisi No:37 Bornovaızmir, 1987 7 Metcalfe, CR, Chalk, L Anatomy or the Dicotyledons VoL2Oxford University Press Londra, 1950 8 Tokur, S Bazı Hypericum Türleri Üzerinde Biyometrik Çalışmalar VIII Ulusal Biyoloji Kongresi; cilt I, 267273, ızmir, 1987 i Şekil 1: Digitalis Trojana Bornm A, Kökgövde ve çiçekli bir dal x 3/4; B, Çiçeğin boyuna kesiti x 3/2; C, Meyva x 1/2; D, Tohum x 10 59
Bitki Kısmı Ölçüm En >ol ec, >ı,;;ı " e a:ı Dip ~ Dst r, Dst 30 Üstdudak Altdudak ~ ~ o Max li3±27 ıolcm 20lcm 6Sı;nm 163mm 12mm 3lmm 124±2S 23cm 34mm 131cm IS7±32 74±36 91mm 67±L2 O6cm Oscm 3lcm 14cm O9±O2 30 Flament Arıter Ovaryum S9mm' 39±O9 IS±OS 60min Slmm 69±OS 32mm 6lmm 4S±07 Tablo,I: 19±OS I34mm 1 L7±1s S2mm 124mm 93±lS 59±L7 90mm 4lmm 94mrn L4mm 11±O3 ls±o4 16mm 79mm 2Smm 144mm 40mm 74mm 61±1l 97mm I47mm I27±14 4lmm 30 Ort± SH OSmm 14mm Stillus Meyva 22±O6 30mm 2lmm 12mm Kaliks loblar i Min Max Sının 176mm 30 Ah Boy Ort±SH Min Sayısı i r " Dtrojana'ya 29mm S4inm 43±07 22±O3 10'9±2 1 ait biometrik ölçümler (SH: Standart hata) { Şekil 2: Dtrojana'nın kök enine kesiti Şekil 3: Dtrojana 'nın gövdelerinde salgı tüyü 60
" Şekil 3 b: D trojana 'nın gövde enine kesiti Şekil 4: Dtrojana'nın kesiti yaprak enine Pd: Periderm, K: Korteks, En: Endodermis, Pe: Perisikl, F:FlOem, X: Ksilem, Ku: Kutikula, E: Epidermis, kt: Klorenkima tabakası, SK: Sekonder korteks, ÖI: Öz ışını, Pö:Parankimatik ÖZ, st: Salgı tüyü, Üe: Üst epidermis, Ae: Alt epidermis, st: Stoma, pp: Palizat parankiması,sp: Sünger parankiması 61