TÜRKİYE CUMHURİYETİ İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı

TÜRKİYE CUMHURİYETİ İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Çevre ve Şehircilik Bakanlığı

TÜRKİYE CUMHURİYETİ İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 2011 2020 Temmuz 2011, Ankara

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 2011-2020 Koordinatör Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü İklim Değişikliği Dairesi Başkanlığı Yayına Hazırlayanlar İDEP Projesi Ekibi Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, İklim Değişikliği Dairesi Başkanlığı, Politika ve Strateji Geliştirme Şube Müdürlüğü Tasarım İris İletişim Çözümleri Ltd. Şti., Ankara Baskı Odak Ofset, Ankara Her hakkı saklıdır. Kaynak belirtilmesi kaydıyla alıntılara izin verilir. Kaynakça bilgisi: İklim Değişikliği Ulusal Eylem Planı 2011-2020, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Temmuz 2011, Ankara. ISBN: 978-605-393-096-9

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI TEŞEKKÜR Bu değerli çalışmanın, ülkemiz geleceğine kazandırılmasında emeği geçen ve katkı sağlayan Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı çalışanlarına, İngiltere Büyükelçiliği ne ve söz konusu proje kapsamında zamanlarını ve enerjilerini ayıran tüm kamu kurum ve kuruluşları ile üniversite, özel sektör ve sivil toplum kuruluşları temsilcilerine teşekkürlerimizi sunarız. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Temmuz 2011 Ankara iii

iv

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ TEŞEKKÜR İÇİNDEKİLER TABLOLAR ŞEKİLLER KISALTMALAR İDEP TABLOLARINDA KULLANILAN SEKTÖR KODLARI i iii v vi vii viii xiii 1. GİRİŞ 1-4 1.1. İDEP İN DAYANAKLARI 2 1.2. İDEP İN KAPSAMI 2 1.3. İDEP HAZIRLIK SÜRECi 3 2. MEVCUT DURUM DEĞERLENDİRMESİ 5-64 2.1. GENEL DURUM 5 2.2. ENERJİ SEKTÖRÜ 13 2.3. BİNA SEKTÖRÜ 20 2.4. SANAYİ SEKTÖRÜ 23 2.5. ULAŞTIRMA SEKTÖRÜ 28 2.6. ATIK SEKTÖRÜ 34 2.7. TARIM SEKTÖRÜ 40 2.8. ARAZİ KULLANIMI VE ORMANCILIK SEKTÖRÜ 48 2.9. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUM 55 3. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 65-172 3.1. VİZYON 65 3.2. STRATEJİK HEDEFLER 65 3.3. İDEP İN AMAÇLARI VE HEDEFLERİ 66 3.4. SERA GAZI EMİSYON KONTROLÜ EYLEM PLANI 74 3.5. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUM EYLEM PLANI 146 4. İZLEME VE DEĞERLENDİRME 173 KAYNAKÇA 174 v

TABLOLAR Tablo 1 Tablo 2 2008 Yılı İçin Türkiye, OECD Ülkeleri ve Dünya Geneline İlişkin Sosyo-Ekonomik, Enerji ve Karbon Verilerinin Karşılaştırılması 6 Türkiye nin Sosyo-Ekonomik, Enerji ve Karbon Verilerinin 1990-2008 Yılları Arasında Karşılaştırılması 6 Tablo 3 Türkiye'nin 1990-2009 Yılları Arası Sektörlere Göre Toplam Sera Gazı Emisyonları 7 Tablo 4 Gönüllü Karbon Piyasalarında Türkiye nin Profili 11 Tablo 5 Enerji ve Elektrik Sektörü Kaynaklı Sera Gazı Emisyonları 13 Tablo 6 Nihai Enerji Tüketimi ve Elektrik Kullanımı 15 Tablo 7 Türkiye de Atık Sektörü Kaynaklı Metan Gazı Emisyonları 34 Tablo 8 2008 Yılı Ambalaj ve Ambalaj Atıkları İstatistikî Sonuçları 35 Tablo 9 AB Atık Mevzuatı ve Türkiye de Mevcut Atık Yönetiminin Hukuki Çerçevesi 36 Tablo 10 Depo Gazından Enerji Üretim Tesislerinin Kurulu Güç ve Mevcut Kapasiteleri 38 Tablo 11 Gönüllü Karbon Piyasalarında Değerlendirilebilecek Türkiye deki Başlıca Alanlar 42 Tablo 12 Toplulaştırma ile Meydana Gelen Enerji Kazanımları 44 Tablo 13 İklim Değişikliğinin Etkileri ve Türkiye de Etkilenebilirlik Arz Eden Sektörler/Bölgeler 59 Tablo 14 İklim Değişikliğine Uyum Konusuyla Doğrudan İlgili Yasal Mevzuat 61 Tablo 15 İklim Değişikliğine Uyum Konusuyla İkinci Derecede İlgili Yasal Mevzuat 62 vi

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI ŞEKİLLER Şekil 1. İDEP in Yapısı 3 Şekil 2. 1990-2009 Yılları Arasında Sektörler Bazında Sera Gazı Emisyonları 8 Şekil 3. Sektörlere Göre 2009 Yılı Toplam Sera Gazı Emisyonları 8 Şekil 4. 2009 Yılında Yakıtların Yanmasından Kaynaklanan Sera Gazı Emisyonlarının Alt-Sektörlere Göre Dağılımı 9 Şekil 5. Türkiye GKP Projelerinin Türleri, Sayıları ve Yüzde Dağılımları 11 Şekil 6. Türkiye de 1990-2009 Yılları Arasında Sera Gazı Emisyonlarının Gelişimi ve Enerji Sektörü 13 Şekil 7. Türkiye de 2009 Yılı Yenilenebilir Enerji Arzının Kaynaklara Göre Dağılımı 14 Şekil 8. 2009 Yılı Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Dağılımı 15 Şekil 9 2000-2009 Yılları Arası Türkiye Elektrik Üretimi Kurulu Gücünün Kaynaklara Göre Dağılımları 16 Şekil 10. 2009 Yılı Nihai Enerji Tüketiminin Sektörel Dağılımı 17 Şekil 11. 2000-2008 Yılları Arasında Bina Sayıları ve Alanlarına Göre Bina Sektörünün Gelişimi 20 Şekil 12. Enerji Türlerine Göre 2009 Yılı Bina Sektörü Enerji Tüketimi 21 Şekil 13. Sanayi Sektörünün 2009 Yılı Toplam Sera Gazı Emisyonundaki Payı 23 Şekil 14. Türkiye de Yük Taşımacılığı 28 Şekil 15. Türkiye de Yolcu Taşımacılığı 29 Şekil 16. Türkiye de 1990-2009 Arasında Ulaştırma Alt-Sektörlerinde CO 2 Emisyon Miktarları 29 Şekil 17a Türkiye Orman Alanlarının Zaman İçindeki Değişimi (ha) 49 Şekil 17b Ağaç Servetinin Zaman İçindeki Değişimi 50 Şekil 17c Hacim Artımının Zaman İçindeki Değişimi 50 Şekil 18 Türkiye Ormanlarında 1990-2009 Yılları Arasındaki Karbon Stok Değişimi ve CO 2 Eşdeğerinin Yıllara Göre Durumu 51 Şekil 19. Doğu Akdeniz de ECHAM5 ve CCSM3 Modellerinin A2 Simülasyonu Uyarınca Kış (Aralık- Ocak-Şubat) Yağışları Değişimi (%) Öngörüsü 56 Şekil 20. Doğu Akdeniz de ECHAM5 ve CCSM3 Modellerinin A2 Simülasyonu Uyarınca Yaz (Haziran- Temmuz-Ağustos) Sıcaklıkları (oc) Değişimi Öngörüsü 56 Şekil 21. ECHAM5 ve CCSM3 Modellerinin A2 Simülasyonu Uyarınca 2011-2099 Arasında 30 ar Yıllık Dönemler İçin Çok Sıcak Yaz Günleri (SU35) Sayısındaki Değişim Öngörüsü 57 Şekil 22. ECHAM5 ve CCSM3 Modellerinin A2 Simülasyonu Uyarınca 2011-2099 Arasında 30 ar Yıllık Dönemler İçin Yıllık Aşırı Yağışlı (RR10) Gün Sayısındaki Değişim Öngörüsü 57 vii

KISALTMALAR AB ABB ADDY AFAD AFD AKAKDO AE APTS Ar-Ge AT AYB BB BEP BİB Bk. BM BMİDÇS BMBÇS BMÇMS BREEAM BSTB BTYK CORINE CBS CO2e ÇATAK ÇBS ÇED ÇOB ÇŞB ÇTV DB DM DHMİ DKMP DLH DMİ Avrupa Birliği Avrupa Birliği Bakanlığı Atıkların Düzenli Depolamasına Dair Yönetmelik Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı Fransız Kalkınma Ajansı (Agence Française de Développement) Arazi Kullanımı, Arazi Kullanım Değişikliği ve Ormancılık Araştırma Enstitüleri Arazi Parseli Tanımlama Sistemi (Land Parsel Identification System-LPIS) Araştırma-Geliştirme Arazi Toplulaştırması Atık Yönetim Birlikleri Büyükşehir Belediyeleri Binalarda enerji performansı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bakanlığı Birleşmiş Milletler Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi Birleşmiş Milletler Çölleşmeyle Mücadele Sözleşmesi BRE Çevresel Değerlendirme Yöntemi (BRE Environmental Assessment Method) Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu Çevresel Verilerin Koordinasyonu Projesi (Coordination of Information on the Environment Project) Coğrafi Bilgi Sistemi Karbondioksit Eşdeğeri Çevre Amaçlı Tarım Alanlarının Korunması Çevre Bilgi Sistemi Çevresel Etki Değerlendirmesi Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Temizlik Vergisi Dışişleri Bakanlığı Denizcilik Müsteşarlığı Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Demiryolları, Limanlar ve Hava Meydanları İnşaatı Genel Müdürlüğü Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü viii

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI DPT DSİ DTÖ EAF EAYP EB EBRD EHCIP EIB EİE EİGM EGM EGO EKB EMO ENAR ENVER EPDK EPK ETKB EÜAŞ EV EVD EVKK FAO FDI GAP GEF GKP GSMH GSYİH GTB GTHB HES ICCAP ICP Forests IEA IPCC Devlet Planlama Teşkilatı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Dünya Ticaret Örgütü Elektrik Ark Fırınları Entegre Atık Yönetim Planları Ekonomi Bakanlığı Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (European Bank for Reconstruction and Development) Türkiye için Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Planlanması (Environmental Heavy-Cost Investment Planning) Avrupa Yatırım Bankası (European Investment Bank) Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü Enerji İşleri Genel Müdürlüğü Emniyet Genel Müdürlüğü EGO Genel Müdürlüğü Enerji kimlik belgesi Elektrik Mühendisleri Odası Enerji Sektörü Araştırma-Geliştirme Projeleri Destekleme Programı Enerji Verimliliği Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu Enerji Performans Kontratı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Elektrik Üretim A.Ş. Enerji verimliliği Enerji verimlilik danışmanlığı Enerji Verimliliği Koordinasyon Kurulu Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (UN Food and Agriculture Organization) Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımı (Foreign Direct Investment) Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi Küresel Çevre Fonu (Global Environment Facility) Gönüllü Karbon Piyasası Gayrisafi milli hasıla Gayrisafi yurtiçi hasıla Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Hidroelektrik Santrali Kurak Alanlarda Tarımsal Üretim Sistemlerine İklim Değişikliğinin Etkisi Projesi (Impact of Climate Change on Agricultural Production in Arid Areas) Hava Kirliliğinin Ormanlar Üzerine Etkilerinin İzlenmesi ve Değerlendirilmesi Uluslararası İşbirliği Programı (International Co-operative Programme on Assessment and Monitoring of Air Pollution Effects on Forests) Uluslararası Enerji Ajansı (International Energy Agency) Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (Intergovernmental Panel on Climate Change) ix

KISALTMALAR IPPC ISP İB İDEP İDES İDKK İLEMOD İl Md. İMKB İMO İÖİ JBIC KA KAAP KAMAG KB KGM KİK KOBİ KORBİS KOSGEB KTB KUGM KFW LEED MB MDD MEB MERBİS MİGEM MMO MPM MRV MSB MTA MTEP Mton NAMA ODTÜ OECD Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrolü (Integrated Pollution Prevention and Control) Entegre Çelik Tesisleri (Integrated Steel Plants) İçişleri Bakanlığı İklim Değişikliği Eylem Planı İklim Değişikliği Strateji Belgesi İklim Değişikliği Koordinasyon Kurulu İl Envanterleri Modernizasyonu İl Müdürlükleri İstanbul Menkul Kıymetler Borsası İnşaat Mühendisleri Odası İl Özel İdareleri Japon Uluslararası İşbirliği Bankası (Japan Bank for International Cooperation) Kalkınma Ajansları Katı Atık Ana Planı Kamu Araştırmaları Destek Grubu Kalkınma Bakanlığı Karayolları Genel Müdürlüğü Kamu İhale Kurumu Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler Konumsal Ormancılık Bilgi Sistemleri Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Destekleme ve Geliştirme İdaresi Başkanlığı Kültür ve Turizm Bakanlığı Kara Ulaştırması Genel Müdürlüğü Alman Kalkınma Bankası (Kreditanstalt Für Wiederaufbau) Enerji ve Çevre Tasarımında Liderlik (Leadership in Energy and Environmental Design) Maliye Bakanlığı Mevcut Durum Değerlendirmesi Milli Eğitim Bakanlığı Mera Bilgi Sistemi Maden İşleri Genel Müdürlüğü Makine Mühendisleri Odası Milli Prodüktivite Merkezi Ölçülebilir-raporlanabilir-doğrulanabilir (Measurable-reportable-verifiable) Milli Savunma Bakanlığı Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü milyon ton eşdeğer petrol Milyon ton Ulusal Programlara Uygun Azaltım Eylemi (Nationally Appropriate Mitigation Action) Orta Doğu Teknik Üniversitesi Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (Organisation for Economic Co-operation and Development) x

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI OGM OR-KOOP OSİB ÖÇKK ÖİB ORBİS ÖTV REC REDD+ RIO-TRIO SB SHGM SMM SOY SPK STATİP STK TAEK TAKEP TARMAK BİR TBB TCDD TEDAŞ TEİAŞ TEIEN TEMSAN TEP TETAŞ TEYDEB TINA TKDK TKGM TKİ TMMOB TNA TOBB TOKİ TRGM TRT Orman Genel Müdürlüğü Orman Kooperatifleri Merkez Birliği Orman ve Su İşleri Bakanlığı Özel Çevre Koruma Kurumu Özelleştirme İdaresi Başkanlığı Ormancılık Bilgi Sistemleri Özel Tüketim Vergisi Bölgesel Çevre Merkezi (Regional Environmental Center) Gelişmekte Olan Ülkelerde Ormansızlaşma ve Orman Bozulmasından Kaynaklanan Emisyonların Azaltılması (Reducing Emissions from Deforestation in Developing Countries) Rio Sözleşmeleri Kapsamında Türkiye nin Kapasitesi nin Değerlendirilmesi Projesi Sağlık Bakanlığı Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü Serbest Mühendislik Müşavirlik Sürdürülebilir Orman Yönetimi Sermaye Piyasası Kurulu Sorunlu Tarım Arazilerinin Tespiti ve İyileştirilmesi Projesi Sivil Toplum Kuruluşu Türkiye Atom Enerjisi Kurumu Tarımsal Kuraklıkla Mücadele Stratejisi ve Eylem Planı Türk Tarım Alet ve Makinaları İmalatçıları Birliği Türkiye Belediyeler Birliği Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. Türkiye Elektrik İletim A.Ş. Türkiye Çevresel Bilgi Değişim Ağı (Technical Assistance for the Establishment of a Turkish Environmental Information Exchange Network) Türkiye Elektromekanik Sanayi A.Ş. Ton eşdeğer petrol Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt A.Ş. Teknoloji ve Yenilik Destek Programları Başkanlığı Türkiye Ulaşım Alt Yapısının İyileştirilmesi İçin Teknik Yardım Projesi Tarımsal ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Türkiye Kömür İşletmeleri Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Teknoloji İhtiyaç Değerlendirmesi (Technology Needs Assesment) Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Toplu Konut İdaresi Başkanlığı Tarım Reformu Genel Müdürlüğü Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu xi

KISALTMALAR TRUP TSE TSKB TŞFAŞ TTGV TTK TÜİK TUOP TÜBA TÜBİTAK TÜBİTAK MAM TÜRKAK TÜRKLİM TÜSİAD UBAK UÇES UEA UKTI UNDP UNEP UNIDO Ünv.ler VAP VCM VOB YD YE YEK YİGM YÖK YY ZMO Tarım Reformu Uygulama Projesi Türk Standartları Enstitüsü Türkiye Sınai Kalkınma Bankası Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı Türkiye Taşkömürü Kurumu Türkiye İstatistik Kurumu Türkiye Ulusal Ormancılık Programı Türkiye Bilimler Akademisi Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi Türk Akreditasyon Kurumu Türkiye Liman İşletmecileri Derneği Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği Ulaştırma Bakanlığı AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi Uluslararası Enerji Ajansı İngiltere Ticaret ve Yatırım Kurumu (United Kingdom Trade and Investment) Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (United Nations Development Programme) Birleşmiş Milletler Çevre Programı (United Nations Environment Programme) Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Teşkilatı (United Nations Industrial Development Organization) Üniversiteler Verimlilik Arttırıcı Proje Gönüllü Karbon Piyasası (Voluntary Carbon Market) Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Yapı Denetim Yenilenebilir enerji Yenilenebilir Enerji Kaynakları Yapı İşleri Genel Müdürlüğü Yükseköğretim Kurulu Yerel Yönetimler Ziraat Mühendisleri Odası xii

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI İDEP TABLOLARINDA KULLANILAN SEKTÖR KODLARI A B E O S T U Y UY Atık Sektörü Bina Sektörü Enerji Sektörü Arazi Kullanımı, Arazi Kullanım Değişikliği ve Ormancılık Sektörü Sanayi Sektörü Tarım Sektörü Ulaştırma Sektörü Sektörler Arası Ortak Konular İklim Değişikliğine Uyum xiii

xiv

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 1. GİRİŞ Türkiye, ekonomisi hızla büyüyen, nüfusunun yaklaşık yarısı otuz yaşın altında, dinamik ve gelişmekte olan bir ülkedir. Türkiye, enerji kaynakları açısından büyük oranda dışa bağımlıdır. Bu nedenle enerji politikalarında temel yaklaşım arz güvenliğini sağlamaktır. Türkiye, Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) üyesidir ve Avrupa Birliği ne (AB) aday ülke konumundadır. Bununla birlikte, Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (BMİDÇS) kapsamında 2001 yılında alınan 26/CP.7 sayılı karar ile Taraflar, Türkiye nin Sözleşme nin Ek- I inde bulunan diğer ülkelerden farklı bir konumda olduğunu tanımaya davet edilmiş ve Türkiye nin Sözleşme nin Ek-II listesinden çıkarılması kararlaştırılmıştır. Bu kararı müteakiben Türkiye 2004 yılında Sözleşme ye taraf olmuştur. 2009 yılında taraf olduğu Kyoto Protokolü çerçevesinde ise Ek B listesinde yer almadığı için sera gazı emisyonu azaltımına yönelik sayısal bir hedefi bulunmamaktadır. Türkiye nin iklim değişikliğiyle küresel mücadele kapsamında temel amacı, küresel çabalara, sürdürülebilir kalkınma politikalarına uygun olarak, ortak fakat farklılaştırılmış sorumluluklar prensibi ve Türkiye nin özel şartları çerçevesinde katılmaktır. Türkiye, yüksek yaşam kalitesiyle refahı tüm vatandaşlarına düşük karbon yoğunluğu ile sunabilen bir ülke olmak için enerji verimliliğini yaygınlaştırmayı; temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımını arttırmayı ve iklim değişikliği politikalarını kalkınma politikalarıyla entegre etmeyi hedeflemektedir. Ulusal İklim Değişikliği Eylem Planı (İDEP) bu temel yaklaşım ışığında, 2010 yılında Yüksek Planlama Kurulu tarafından onaylanan Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi nin uygulamasına yönelik olarak hazırlanmıştır. İDEP, 2009 2011 yılları arasında Çevre ve Şehircilik Bakanlığı 1 koordinasyonunda ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) Türkiye Ofisi aracılığıyla yürütülen Türkiye nin İklim Değişikliği Ulusal Eylem Planı nın Geliştirilmesi Projesi kapsamında geniş bir paydaş grubuyla birlikte katılımcı bir süreçle hazırlanmıştır. İDEP hazırlanırken, doğal kaynakları doğrudan ve olumsuz biçimde etkileyen iklim değişikliğinin doğal kaynak kullanımının (su, gıda vb.) temel özneleri olan kadınları daha fazla etkilediği gerçeğinden hareketle, iklim değişikliği ile mücadele etmeye yönelik politika, strateji, plan ve programların toplumsal cinsiyete ilişkin hususlar ile bütünleştirilmesine önem verilmiştir. Bilindiği üzere, ulusal ölçekli plan ve programların yerel düzeyde etkinlikle uygulanması ve sonuçların takip edilmesi önemli olup, bu konuda yerel yönetimlere büyük sorumluluklar düşmektedir. Bu nedenle, İDEP in hazırlanması sürecinde yerel yönetimlerle etkin işbirliği kurulmasına özen gösterilmiştir. Bazı eylemlerin uygulanmasında 1 2011 yılında Çevre ve Orman Bakanlığı, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Devlet Planlama Teşkilatı, Dış Ticaret Müsteşarlığı, Orman Genel Müdürlüğü nün yeniden yapılandırılması sonucunda; 635 sayılı KHK ile Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, 637 sayılı KHK ile Ekonomi Bakanlığı, 639 sayılı KHK ile Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 640 sayılı KHK ile Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, 641 sayılı KHK ile Kalkınma Bakanlığı, 644 sayılı KHK ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 645 sayılı KHK ile Orman ve Su İşleri Bakanlığı kurulmuştur. Kamu kurumlarının yeniden yapılandırılması nedeniyle, metin içinde ilgili kurumlara yapılan atıflarda genellikle kurumların yeni isimleri kullanılmış; KHK ların yayımlandığı tarihten önce oluşturulan kurullara, yapılan kurumlararası protokol, anlaşma vs. ile yayınlanan basılı kaynaklara atıf yapılırken kurumların eski isimleri kullanılmıştır. 1

yerel yönetimler sorumlu kurum/kuruluş olarak tanımlanmış, birçoğunda ise ilgili kurum/kuruluş olarak nitelendirilmiştir. Ancak, yerel düzeyde iklim değişikliği ile daha etkin olarak mücadele etmek ve uyum kapasitesini güçlendirmek için yerel yönetimlerin kendi stratejik plan ve programlarına bu konuyu entegre etmeleri ve İklim Değişikliği Yerel Eylem Planları hazırlamaları önem arz etmektedir. İDEP te yer alan eylemlerin, gerek ulusal yatırım programlarına dahil edilmesi gerekse dış finansman olanaklarından faydalanılabilmesine yönelik olarak, söz konusu eylemlerin maliyetlerinin ve azaltım potansiyellerinin tespit edilmesi ve iç/dış finansman olanaklarının araştırılmasına ilişkin detaylı çalışmaların ivedilikle başlatılması gerekmektedir. Diğer taraftan, İDEP kapsamında yer alan ilgili eylemlerin uygulamaya konulması aşamasında, 6015 sayılı Devlet Desteklerinin İzlenmesi ve Denetlenmesi Hakkında Kanun kapsamında devlet desteği niteliği taşıyan mevcut tedbirlerin veya ihdası öngörülen tedbirlerin bahse konu Kanun un uygun devlet desteğine ilişkin hükümlerin belirtildiği üçüncü maddesi çerçevesinde, yönetmeliklerin yürürlüğe konulmasına ilişkin Geçici birinci ve mevcut devlet desteklerine ilişkin Geçici üçüncü maddelerindeki usul ve esaslar göz önünde bulundurulmalıdır. 1.1. İDEP İN DAYANAKLARI Türkiye nin Ulusal İklim Değişikliği Eylem Planı nın hazırlanması, Dokuzuncu Kalkınma Planı nda yer alan ülkemiz şartları çerçevesinde ilgili tarafların katılımıyla sera gazı emisyonları azaltımı politika ve tedbirlerini ortaya koyan bir Ulusal Eylem Planı hazırlanarak, BMİDÇS ye ilişkin yükümlülüklerin yerine getirileceği politikasına dayanmaktadır (D, 2006, s.75). Dokuzuncu Kalkınma Planı ndaki önlem sadece sera gazı emisyonları azaltımı politika ve tedbirlerini ortaya koyan bir Ulusal Eylem Planı hazırlanması şeklinde belirtilmiş olsa da, iklim değişikliği konusunu bütüncül bir bakış açısıyla ele almak amacıyla uyum konusuna da eylem planında yer verilmiştir. İDEP e rehberlik eden belgeler ve süreçler aşağıda yer almaktadır: İklim Değişikliği Strateji Belgesi Dokuzuncu Kalkınma Planı nın ekonomik ve sosyal gelişme eksenleri: Rekabet Gücünün Artırılması İstihdamın Artırılması Beşeri Gelişme ve Sosyal Dayanışmanın Güçlendirilmesi Bölgesel Gelişmenin Sağlanması Kamu Hizmetlerinde Kalite ve Etkinliğin Artırılması İklim değişikliği ile ilgili uluslararası belgeler BMİDÇS Kyoto Protokolü Bali Eylem Planı Cancun Anlaşmaları Birleşmiş Milletler Binyıl Kalkınma Hedefleri AB nin ilgili sektörel politikaları ve müktesebatı 1.2. İDEP İN KAPSAMI İDEP in Sera Gazı Emisyon Kontrolü bölümü, Kyoto Protokolü nün Ek A sında yer alan sektörler ile BMİDÇS nin İklim Değişikliği Ulusal Bildirimi ve Sera Gazı Envanteri raporlama formatlarında istenen sektörler esas alınarak; enerji, binalar, ulaştırma, sanayi, atık, tarım, arazi kullanımı, arazi kullanım değişikliği ve ormancılık başlıkları altında oluşturulmuştur. Ayrıca, bütün sektörleri ilgilendiren ortak eylemler, Sektörler Arası Ortak Konular başlığı altında ele alınmıştır. İklim Değişikliğine Uyum bölümü, BMİDÇS de de yer alan uyum ve etkilenebilirlik değerlendirmelerinin yapılmasını, bu bağlamda uyuma yönelik plan ve düzenlemelerin geliştirilmesi ve uygulanmasını temel almış olup öncelikli eylem alanları olarak su kaynaklarının yönetimi, tarım sektörü ve gıda güvencesi, ekosistem hizmetleri, biyolojik çeşitlilik ve ormancılık, doğal afet risk yönetimi ile insan sağlığı konuları çalışılmıştır. 2

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Şekil 1: İDEP in Yapısı SERA GAZI EMİSYON KONTROLÜ Enerji Sanayi Ulaştırma Binalar Atık Tarım Arazi Kullanımı ve Ormancılık İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUM Su Kaynakları Yönetimi Tarım ve Gıda Güvenliği Ekosistem Hizmetleri, Biyolojik Çeşitlilik ve Ormancılık Doğal Afet Risk Yönetimi İnsan Sağlığı İklim Değişikliğine Uyumda Sektörler Arası Ortak Konular 1.3. İDEP HAZIRLIK SÜRECİ İDEP in hazırlanması üç ana safhada gerçekleştirilmiştir: Paydaş Analizi; Mevcut Durum Değerlendirmesi ve İhtiyaçların Belirlenmesi; İDEP in Amaç, Hedef ve Eylemlerinin Belirlenmesi. 1.3.1. Paydaş Analizi Projenin ilk aşamasında, iklim değişikliği ile mücadele konusunda geliştirilecek politikaları ve alınacak tedbirleri etkileyebilecek ve bunlardan etkilenebilecek paydaşların, sektörel bazda yapılan paydaş analizi ile belirlenmesinden sonra tüm proje sürecine aktif katılımları sağlanmıştır. 1.3.2. Mevcut Durum Değerlendirmesi ve İhtiyaçların Belirlenmesi Projenin ikinci aşamasında, iklim değişikliği ile mücadele bağlamında ülkenin mevcut durumu aşağıdaki iki ana eksende incelenmiştir: SG Emisyonu Kontrolünde Sektörler Arası Ortak Konular * Bu başlıklar altında kurumsal yapılanma ve politika oluşturma, teknoloji geliştirme ve transferi, finansman ve ekonomik araçlar, veri ve bilgi sistemleri, eğitim ve kapasite artırımı alanları ile İDEP izleme ve değerlendirme mekanizmaları ile ilgili eylemler bir araya getirilmiştir. Doğrudan ya da dolaylı olarak sera gazı emisyonu kontrolüne yönelik mevcut politikalar, uygulamalar ve ihtiyaçlar, Doğrudan ya da dolaylı olarak iklim değişikliğine uyuma yönelik mevcut politikalar, uygulamalar ve ihtiyaçlar. Türkiye nin sera gazı emisyonlarının kontrolüne ilişkin mevcut politikaları, uygulama araçları ve uygulamaları ile devam eden diğer çalışmalar sektörel bir yaklaşımla incelenmiştir. Bu çerçevede enerji, sanayi, binalar, ulaştırma, atık, tarım, arazi kullanımı ve ormancılık sektörlerinde ve iklim değişikliği ile mücadeleye yönelik politika ve uygulamalardaki olumlu gelişmeler ile iyileştirilmesi, geliştirilmesi gereken yönler farklı paydaş gruplarından oluşan geniş bir katılımcı kitlesi ile saptanarak mevcut durum değerlendirilmiştir. Ayrıca Türkiye nin iklim değişikliği ile mücadele ile ilgili şemsiye politikaları ve uygulamaları da bu katılımcı çalışmada ele alınmıştır. Mevcut durum, her bir sektör için dokuz 3

başlık altında incelenmiştir: 1) Strateji, Politika ve Planlar 2) Hukuki Çerçeve 3) Kurumsal Yapı 4) Finansman 5) Ekonomik Araçlar 6) Fiziki Yatırımlar ve Uygulamalar 7) Araştırma - Geliştirme 8) Veri ve Bilgi Sistemleri 9) Eğitim, Bilinçlendirme ve Kapasite Geliştirme gruplarla yapılan çalışmalara, geniş sektörel paydaş gruplarıyla gerçekleştirilen çalıştaylara ve resmi yazışmalarla alınan görüşlere dayanılarak hazırlanmıştır. İklim değişikliğine uyuma yönelik olarak da mevcut politika ve uygulamalar ile ihtiyaçlar ortaya koyularak ve ulusal mevzuatta iklim değişikliğine uyum analizleri yapılarak mevcut durum değerlendirmesi yapılmıştır. Mevcut durum değerlendirmesi çalışmalarına ve pilot uygulamalara paralel olarak Türkiye nin çeşitli bölgelerinde Katılımcı Etkilenebilirlik Analizi gerçekleştirilmiştir. Katılımcı Etkilenebilirlik Analizleri sonucunda, su kaynaklarının yönetimi, tarım sektörü ve gıda güvencesi, ekosistem hizmetleri, biyolojik çeşitlilik ve ormancılık, doğal afet risk yönetimi, ekosistem hizmetleri, biyolojik çeşitlilik ve ormancılık ile insan sağlığı olmak üzere Türkiye için temelde beş etkilenebilirlik alanı öne çıkmıştır. 1.3.3. İDEP in Amaç, Hedef ve Eylemlerinin Belirlenmesi Projenin üçüncü aşamasında, yine katılımcı bir yöntemle, sektörler bazında öngörülen amaçlar ve hedefler doğrultusunda ele alınacak eylemler belirlenmiştir. İklim Değişikliği Eylem Planı, sektör uzmanlarının literatür çalışmalarına, ilgili paydaşlarla yüz yüze görüşmelere, odak 4

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 2. MEVCUT DURUM DEĞERLENDİRMESİ 2.1. GENEL DURUM Küresel iklim değişikliği ile mücadele konusundaki en önemli yasal düzenlemeler, BMİDÇS ve Kyoto Protokolü dür. 2005 yılında yürürlüğe giren Kyoto Protokolü, içerdiği esneklik mekanizmalarıyla bir yandan küresel sera gazı emisyonlarının azaltılmasını hedeflerken, diğer yandan teknoloji transferini ve küresel sermaye hareketlerini tetiklemekte ve dolayısıyla başta yenilenebilir enerji kaynakları olmak üzere birçok alanda yeni istihdam olanakları sağlamaktadır. Bununla birlikte, 2012 yılının sonunda Kyoto Protokolü nün uygulama dönemi sona ermektedir. 2012 sonrasına ilişkin uluslararası rejimin oluşturulmasına yönelik olarak 2007 yılında gerçekleştirilen 13. Taraflar Konferansı nda BMİDÇS ye taraf ülkelerce Bali Eylem Planı kabul edilmiştir. 2012 sonrası uluslararası iklim değişikliği rejimi için önemli bir zemin teşkil eden ve 2010 yılında Meksika da gerçekleştirilen 16. Taraflar Konferansı nın çıktısı olan Cancun Anlaşmaları (1/CP.16 sayılı Karar), Bali Eylem Planı paralelinde bir dizi politik kararı içermektedir. Bu kapsamda önemli kararlardan biri de Tarafların iklim değişikliği ile mücadelenin, önemli fırsatlar getiren, sürekli yüksek gelişme ve sürdürülebilir kalkınmayı sağlayan düşük karbonlu toplumun inşasına doğru bir paradigma değişimini gerektirdiğini kabul etmeleridir (BMİDÇS TK16, 2011, s:4). Türkiye, BMİDÇS ye 2004, Kyoto Protokolü ne 2009 yılında taraf olmuştur. 16. Taraflar Konferansı nda özgün konumuna atıfla, Türkiye nin BMİDÇS nin yükümlülüklerini daha iyi uygulayabilmesi amacıyla finansman, teknoloji ve kapasite geliştirme imkânlarına erişiminin arttırılması hususları müzakereler kapsamında görüşülmeye devam etmektedir. 2.1.1. Temel Göstergeler Türkiye nin ekonomik, sosyal ve sera gazı emisyonlarına ilişkin göstergelerine bakıldığında (bkz.tablo 1), gerek ekonomik kalkınmışlık düzeyi, gerekse sera gazı emisyonları açısından BMİDÇS nin Ek-I inde yer alan gelişmiş ülkelerle benzer durumda olmadığı görülmektedir. Türkiye nin kişi başı elektrik tüketimi ve kişi başı sera gazı emisyonları, OECD ülkelerinin yaklaşık üçte biri oranındadır. Diğer taraftan, Türkiye de ekonominin enerji yoğunluğu, OECD ülkelerindekinden yaklaşık üçte bir oranında daha fazladır. Türkiye de Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYİH), 1990 ile 2008 yılları arasında %171 oranında artarken, toplam sera gazı emisyonlarının sadece %96 oranında artması, ekonominin gelişiminin giderek daha az sera gazı emisyonu yaratacak faaliyetlere dayandırılması bakımından olumlu bir eğilime işaret etmektedir (Bkz. Tablo 2). Diğer taraftan, ekonominin enerji yoğunluğundaki düşüş 1990-2008 yılları arasında %30 olurken, aynı yıllar arasında ekonominin karbon yoğunluğunun sadece %28 oranında düşmesi, enerji arzındaki karbon yoğunluğunun ise %16 oranında 5

Tablo 1: 2008 Yılı İçin Türkiye, OECD Ülkeleri ve Dünya Geneline İlişkin Sosyo- Ekonomik, Enerji ve Karbon Verilerinin Karşılaştırılması SOSYO- EKONOMİK GÖSTERGELER TÜRKİYE OECD ÜLKELERİ DÜNYA GSYİH (milyar 2000 ABD$) 376 30.504 40.482 Nüfus (milyon kişi) 71 1.190 6.688 Kişi başı GSYİH (bin 2000 ABD$/kişi) 5,29 25,63 6,05 Toplam Birincil Enerji Arzı (MTEP) 98,50 5.422,00 12.267,00 Toplam Elektrik Tüketimi (milyar kwh) 170,60 10.097 18.603 ENERJİ KARBON Kişi Başı Birincil Enerji Arzı (TEP/kişi) 1,39 4,56 1,83 Kişi Başı Elektrik Tüketimi (kwh/kişi) 2.400 8.486 2.782 Ekonominin Enerji Yoğunluğu (TEP/bin 2000 ABD$) 0,26 0,18 0,30 Toplam CO2 Emisyonları* (Mton CO2) 264 12.630 29.381** Kişi Başı CO2 Emisyonları (ton CO2/kişi) 3,71 10,61 4,39 CO2/GSYİH (ton CO2/bin 2000 ABD$) 0,70 0,41 0,73 Enerji Arzının Karbon Yoğunluğu (ton CO 2 /TEP) 2,68 2,33 2,40 * Sadece yakıtların yakılmasından kaynaklanan CO 2 emisyonlarını içermektedir. ** Dünya geneli için verilen sera gazı emisyonları, uluslararası havacılık ve uluslararası deniz taşımacılığından kaynaklanan sera gazı emisyonlarını da içermektedir. Kaynak: Uluslararası Enerji Ajansı, 2010 Tablo 2: Türkiye nin Sosyo-Ekonomik, Enerji ve Karbon Verilerinin 1990-2008 Yılları Arasında Karşılaştırılması SOSYO- EKONOMİK ENERJİ KARBON GÖSTERGELER 1990 2008 1990-2008 (% değişim) GSYİH (SGP)* (milyar 2000 ABD $) 306,90 831,16 170,82 Nüfus (milyon kişi) 56,20 71,08 26,48 Kişi başı GSYİH (SGP) (2000 ABD $/kişi) 5.466 11.693 113,92 Toplam Birincil Enerji Arzı (MTEP) 53,00 98,50 85,85 Toplam Elektrik Üretimi (milyar kwh) 57,50 198,40 245,04 Kişi Başı Birincil Enerji Arzı (TEP/kişi) 0,94 1,39 47,87 Kişi Başı Elektrik Üretimi (kwh/kişi) 1.020 2.791 173,63 Kişi Başı Elektrik Tüketimi (kwh/kişi) 1.024 2.400 134,38 Ekonominin Enerji Yoğunluğu (TEP/bin 2000 ABD$-SGP) 0,17 0,12-29,41 Toplam Sera Gazı Emisyonları (Mton CO 2 e) 187,03 366,50 95,96 Yakıtların Yanmasından Kaynaklı CO 2 Emisyonları (Mton) 126,70 271,11 113,98 Toplam yutaklar ** (Mton CO 2 e) 44,87 80,58 79,59 Kişi Başı Sera Gazı Emisyonları (ton CO2e/kişi) 3,33 5,16 54,95 Ekonominin Karbon Yoğunluğu (ton CO2e/2000 ABD$-SGP) 0,61 0,44-27, 87 Enerji Arzının Karbon Yoğunluğu (ton CO 2 e/tep) 2,4 2,8 16,7 6 * SGP: Satınalma gücü paritesi ** AKAKDO dâhil değildir. Kaynak: Uluslararası Enerji Ajansı, 2010; Türkiye İstatistik Kurumu, 2011; Bölgesel Çevre Merkezi Türkiye, 2008

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI artması, enerji arzından kaynaklanan sera gazı emisyonlarının azaltılması konusunda hala yapılması gerekenler olduğuna işaret etmektedir. Bununla birlikte, 1990-2008 yılları arasında toplam yutak alanında %80 oranında artış olması oldukça önemli bir gelişmedir. 2.1.2. Türkiye nin Sera Gazı Emisyonları Eğilimi Türkiye nin Sera Gazı Envanteri (1990-2009) Nisan 2011 de BMİDÇS Sekretaryası na sunulmuştur. Envantere göre Türkiye nin 1990-2009 yılları arası toplam sera gazı emisyonu ve emisyonların sektörlere göre dağılımı Tablo 3 te verilmektedir. Tablo 3: Türkiye'nin 1990-2009 Yılları Arası Sektörlere Göre Toplam Sera Gazı Emisyonları Toplam Sera Gazı Emisyonları (Mton CO 2 e) Yıllar Sektörler 1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009 Enerji 132,13 160,79 212,55 241,75 258,56 288,69 276,71 278,33 Endüstriyel Süreçler 15,44 24,21 24,37 28,78 30,70 29,26 29,83 31,69 Tarımsal Faaliyetler 29,78 29,68 27,37 25,84 26,50 26,31 25,04 25,70 Atık 9,68 23,83 32,72 33,52 33,88 35,71 33,92 33,93 TOPLAM 187,03 239,17 297,01 329,56 349,64 379,98 366,49 369,65 Not: Arazi kullanımı ve arazi kullanım değişimlerinden kaynaklanan emisyonlar tabloya dâhil edilmemiştir. Türkiye de solvent ve diğer ürünlerin kullanımından kaynaklanan sera gazı emisyonlarının miktarı hesaplanmadığı için tabloya dâhil edilmemiştir. Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2011 7

Şekil 2: 1990-2009 Yılları Arasında Sektörler Bazında Sera Gazı Emisyonları Sera Gazı Emisyonları - CO2 eşdeğeri (Gg) Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2011 Sera gazı emisyonlarının sektörel bazda yıllar itibariyle gelişimine bakıldığında (bkz. Şekil 2) 2001 yılındaki ekonomik kriz dönemi dışında 2007 yılına kadar sürekli artış göstermiş olduğu görülmektedir. 2008 ve 2009 yıllarında yaşanan küresel ekonomik krizin de yine sera gazı emisyonları açısından olumlu bir sonuç yarattığı söylenebilir. Sektörler arası bir karşılaştırma yapıldığında ise 2005 yılından itibaren tarımsal faaliyetler ve atıklardan kaynaklanan sera gazı emisyonlarının hemen hemen sabit kaldığı; toplam emisyonlardaki artışın büyük oranda enerji üretim ve tüketiminden ve endüstriyel süreçlerden kaynaklandığı görülmektedir. Sera gazı emisyonlarının 2009 yılı sektörel dağılımı Şekil 3 te verilmektedir. Toplam emisyonlar içinde en büyük payı %75 ile enerji sektörü almaktadır. Enerji sektörü kapsamında enerji üretimi, sanayi, ulaştırma ve diğer sektörlerde (binalar, tarım, ormancılık ve balıkçılık faaliyetlerinde) yakılan yakıtlardan kaynaklanan emisyonlar yer almaktadır. Enerji sektörünü %9 luk paylarla atık ve sanayi sektörleri, %7 pay ile tarım sektörü takip etmektedir. 2009 Envanteri de yakıtların yanmasından kaynaklanan sera gazı emisyonları Enerji başlığı altındaki emisyon miktarının %99,3 ünü oluşturmaktadır. Bu başlık altında geri kalan %0,07 lik emisyon miktarının kaynağı ise fosil yakıtlardan Şekil 3: Sektörlere Göre 2009 Yılı Toplam Sera Gazı Emisyonları Endüstriyel süreçler 31,7 Mton CO 2 e; %9 Tarım 25,7 Mton CO 2 e; %7 Atıklar 33,9 Mton CO 2 e; %9 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2011 Enerji 278,3 Mton CO 2 e; %75 kaynaklanan uçuculardır. Şekil 4 te de görüldüğü gibi yakıtların yanmasından kaynaklanan sera gazı emisyonlarında en büyük payı %37 ile enerji endüstrisinde yakılan fosil yakıtlardan kaynaklanan emisyonlar oluşturmaktadır. 8

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI Şekil 4: 2009 Yılında Yakıtların Yanmasından Kaynaklanan Sera Gazı Emisyonlarının Alt-Sektörlere Göre Dağılımı Diğer sektörler 70,7 Mton CO 2 e; %26 Enerji endüstrisi 102,8 Mton CO 2 e; %37 2.1.4. Hukuki Çerçeve ve Kurumsal Yapı Türkiye de, BMİDÇS ye taraf olunmadan önce 2001 yılında kurumsal yapılanmaya gidilmiş ve 2001/2 sayılı Başbakanlık Genelgesi yle İklim Değişikliği Koordinasyon Kurulu (İDKK) oluşturulmuştur. Türkiye nin 2004 yılında BMİDÇS ye taraf olması ile birlikte İDKK yeniden yapılandırılmış 2, 2010 yılında ise yeni üyelerin katılımıyla genişletilmiştir. 3 İDKK üyesi kurumlar 4 ; Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2011 İmalat sanayii ve inşaat sektörü 55,4 Mton CO 2 e; %20 Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (koordinatör), Dışişleri Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Ulaştırma Bakanlığı, 2.1.3. Strateji, Politika ve Planlar Türkiye bir yandan BMİDÇS kapsamında küresel ölçekteki müzakerelere katılmakta, diğer yandan AB ye üyelik için müzakere süreçlerini yürütmektedir. Bu süreçlerin, Türkiye için hem bazı tehditler, hem de bazı fırsatlar yaratabileceği; ancak uygun bir müzakere stratejisi ile tehditlerin fırsata dönüştürülebileceği; küresel fonlardan yararlanılabileceği; ülkenin teknoloji geliştirme ve teknoloji transferi konusunda atacağı stratejik adımlarla küresel bir aktör olma yolunda ilerleyebileceği; bu sürecin ülkenin sürdürülebilir kalkınmasına önemli bir ivme sağlayabileceği öngörülebilir. İklim değişikliğine yönelik olarak hazırlanan en temel belge, iklim değişikliği ile mücadele kapsamında ilgili sektörlerde öncelikli olarak yapılması gereken çalışmaları ve iklim değişikliğine uyuma yönelik önlemleri tanımlayan ve 3 Mayıs 2010 tarihinde Yüksek Planlama Kurulu tarafından onaylanan Ulusal İklim Değişikliği Stratejisi (2010-2020) dir. Dokuzuncu Kalkınma Planı nda doğrudan Ulusal İklim Değişikliği Eylem Planı nın hazırlanması gündeme getirilmektedir. Ayrıca, uluslararası yükümlülüklerin karşılanmasının, sürdürülebilir kalkınma ve ortak fakat farklılaştırılmış sorumluluk ilkeleri çerçevesinde yerine getirileceği belirtilmektedir. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Kalkınma Bakanlığı, Hazine Müsteşarlığı, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB), Türk Sanayici ve İşadamları Derneği (TÜSİAD) dır. İDKK bünyesinde 11 çalışma grubu oluşturulmuş olup koordinatör kurumlar ile birlikte bu çalışma grupları şunlardır: İklim Değişikliğinin Etkilerinin Araştırılması (Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü) Sera Gazları Emisyon Envanteri (Türkiye İstatistik Kurumu), Sanayi, Konut, Atık Yönetimi ve Hizmet Sektörlerinde Sera Gazı Azaltımı (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı) 2 2004/13 sayılı Başbakanlık Genelgesi 3 2010/18 sayılı Başbakanlık Genelgesi 4 2010/18 sayılı Başbakanlık Genelgesi nde yer alan İDKK üyesi kurumların adları, kamu kurumlarını yeniden yapılandıran 635, 639, 641, 644 ve 645 sayılı KHK lar esas alınarak değiştirilmiştir. 9

Enerji Sektöründe Sera Gazı Azaltımı (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı), Ulaştırma Sektöründe Sera Gazı Azaltımı (Ulaştırma Bakanlığı), Arazi Kullanımı, Arazi Kullanım Değişikliği ve Ormancılık (Orman Genel Müdürlüğü) Politika ve Strateji Geliştirme (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı), Eğitim ve Kamuoyunu Bilinçlendirme (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı), İklim Değişikliğine Uyum (Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü), Finansman ve Teknoloji Transferi (Kalkınma Bakanlığı) Karbon Piyasaları (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı) İDKK nın yanı sıra, 2010 yılında Çevre ve Orman Bakanlığı bünyesinde İklim Değişikliği Dairesi Başkanlığı kurulmuştur. Bununla birlikte, iklim değişikliği konusunda görev ve sorumluluk üstlenmesi gereken kamu kuruluşlarının kuruluş kanunlarında gerekli düzenlemelerin yapılması, yasal alt yapının oluşturulması ve kurumsal yapılanma açısından oldukça önemli bir gelişme olacaktır. 2.1.5. Veri ve Bilgi Sistemleri BMİDÇS nin yükümlülüklerinden biri olan sera gazı emisyonları ve yutaklarına ilişkin Ulusal Envanter in hazırlanmasından ve raporlanmasından sorumlu olan Türkiye İstatistik Kurumu, her yıl Nisan ayında Ulusal Envanteri BMİDÇS Sekretaryası na sunmaktadır. Ancak, sera gazı emisyon hesapları genellikle Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) Rehberlerinde kullanılan uluslararası emisyon faktörlerine dayandırılarak Tier-1 yöntemiyle yapılmaktadır. Sektörler bazında daha hassas yöntemlerle hesaplama yapılması, Türkiye ye özgü emisyon faktörlerinin tam olarak belirlenmesine bağlıdır. Bu durum, Türkiye deki sera gazı emisyonu verilerinin net biçimde belirlenmesi bakımından da oldukça önemlidir. BMİDÇS ye taraf ülkelerin yükümlülüklerinden olan Ulusal Bildirim in birincisi, Türkiye tarafından 2007 yılında Sekretarya ya sunulmuştur. Rapor, kapsamında hem ülkenin sera gazı emisyon envanteri ve projeksiyonları, hem de mevcut ve planlanan politikaların ayrıntılı bir dökümünü kapsayan ve uluslararası platforma sunulan ilk belge olması nedeniyle önemlidir. İkinci Ulusal Bildirim için çalışmalara 2010 yılı itibariyle başlanmıştır. 2.1.6. Bilim ve Teknoloji Bilim ve teknoloji alanındaki çalışmaların arttırılması için ulusal hedeflerden biri araştırma ve geliştirme (Ar-Ge) harcamalarının GSYİH içindeki payının 2013 e kadar %2 ye ulaştırılmasıdır. Bir diğer hedef, 2013 yılında tam zamanlı eşdeğer Ar-Ge personeli sayının 150.000 e ulaştırılmasıdır (TÜBİTAK, 2010). 5746 sayılı Araştırma ve Geliştirme Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Kanun ile Ar-Ge faaliyetleri için yeni teşvik ve destekler getirilmiştir ve ayrıca kurumlar vergisindeki Ar-Ge indirimi %100 oranına çıkarılmıştır. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin (KOBİ) ağırlıklı olarak proje bazında, büyük ölçekli firmaların ise bünyelerindeki Ar- Ge merkezi faaliyetleri bazında desteklenmesi öngörülmektedir. Ayrıca kamu kurum ve kuruluşları tarafından desteklenmiş olan Ar-Ge projelerinde geliştirilen özgün ürün veya süreçlerin uygulamaya aktarılmasının vergi indirimleri ile özendirilmesi amaçlanmaktadır. Bu kanunun yayımlanmasını müteakiben faaliyetlerde artış gözlenmiştir. Geçen yıla kadar büyük ölçekte üniversite, devlet ve Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) döngüsünde gerçekleşen faaliyetlerde artık özel sektör daha fazla rol almaya başlamıştır. Enerji alanındaki Ar-Ge yatırımlarının ise büyük bir kısmını enerji verimliliği ve yerli yenilenebilir enerji teknolojilerin geliştirilmesine yönelik araştırmalar oluşturmaktadır. Bilim ve teknoloji alanında gerçekleştirilen çalışmaların planlanması, koordine edilmesi ve yürütülmesi alanında odak noktası olan TÜBİTAK ın Ar-Ge faaliyetlerini desteklemek üzere oluşturduğu birçok program bulunmaktadır. İklim değişikliği alanında etkisi yüksek projelerin öncelikle destekleneceği hükmü, tüm 10

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI programların kriterleri içerisinde yer almaktadır. TÜBİTAK ın koordinatörlüğünde hazırlanmakta olan Ulusal Enerji, Su ve Gıda Ar-Ge ve Yenilik Stratejileri nde de iklim değişikliği ile mücadeleye ilişkin stratejilere yer verilmesi beklenmektedir. 2.1.7. Finansman İklim değişikliği ile mücadeleye yönelik olarak kullanılabilecek mali kaynaklara bakıldığında, ulusal düzeyde Kalkınma Bakanlığı tarafından koordine edilen genel bütçe ve yerel ölçekte Kalkınma Ajansları tarafından sürdürülebilir kalkınmayı destekleme amacıyla kullandırılan fonlar aracılığı ile dolaylı olarak ilgili olsa da iklim değişikliğine yönelik olarak mali kaynaklar sağlanmaktadır. Banka kredilerinin bu alana yönlendirilmesi ve uluslararası fonlardan yararlanılması amacı ile Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Ekonomi Bakanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Hazine Müsteşarlığı, Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü, Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Destekleme ve Geliştirme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) ile Türkiye Kalkınma Bankası ve Türkiye Sınai Kalkınma Bankası bünyesinde çeşitli çalışmalar yürütülmektedir. Ulusal kaynakların yanında, AB ve Küresel Çevre Fonu (GEF) fonları da dahil, mevcut birçok uluslararası ve ikili anlaşmalarla oluşan kaynakların bulunduğu görülmektedir. Uluslararası fonlar arasında Dünya Bankası, Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası, Fransız Kalkınma Ajansı, Alman Kalkınma Bankası, İngiltere Ticaret ve Yatırım Kurumu, Japon Uluslararası İşbirliği Bankası sayılabilir. Çok taraflı iki fondan oluşan İklim Yatırım Fonları 6 kapsamında yer alan Temiz Teknoloji Fonu 7 ndan Türkiye nin önemli bir pay alması iklim değişikliği ile mücadele ve uyuma yönelik politikaların finansmanı açısından önemli bir gelişmedir. Kyoto Protokolü nün esneklik mekanizmalarından yararlanamayan Türkiye nin önündeki benzer bir seçenek, gönüllü karbon piyasalarıdır. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nca gönüllü karbon piyasalarının daha etkin işlemesi ve proje geliştiricilere yol göstermesi amacıyla Sera Gazı Emisyon Azaltımı Sağlayan Projelere İlişkin Sicil İşlemleri Tebliği 07.08.2010 tarih ve 27665 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Sicile kaydı yapılacak projeler aracılığıyla, Türkiye de üretilen karbon sertifikalarının güvenirliğinin artırılması amaçlanmaktadır. Türkiye nin gönüllü karbon piyasalarındaki profili Tablo 4 te ve Şekil 5 te görülmektedir. BMİDÇS kapsamında Türkiye nin özgün konumu ve uluslararası iklim rejimindeki belirsizliklere rağmen, ülkemiz gönüllü karbon piyasasında önemli ölçüde ilerleme kaydetmiştir. Projelerin Tablo 4: Gönüllü Karbon Piyasalarında Türkiye nin Profili Türkiye nin Gönüllü Karbon Piyasası (GKP) Profili (1 Mart 2011 tarihi itibariyle) Bugüne kadar kayıt olmuş GKP Projesi 151 adet (Kamuya açık kayıtlardaki bilgilerle sınırlı) Tahmini yıllık emisyon azaltımı (Başvuruda bulunmuş tüm projeler) Kaynak: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2011-10 Mt CO 2 e Şekil 5: Türkiye GKP Projelerinin Türleri, Sayıları ve Yüzde Dağılımları Tüm sektörlerde sera gazı emisyonlarının kontrolüne ilişkin teknik ve teknolojik seçenekler, bunların sera gazı azaltım potansiyelleri ve maliyetleri konusunda analitik çalışmalar devam etmektedir ve söz konusu çalışmaların tamamlanmasını müteakip yatırımların finansman ihtiyacı belirlenebilecektir. 6 Climate Investment Funds (CIF): http://www.climateinvestmentfunds.org/cif/ 7 Clean Technology Fund (CTF): http://www.climateinvestmentfunds. org/cif/node/2 Kaynak: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2011 11

çoğunluğu hidroelektrik, rüzgâr ve jeotermal gibi yenilenebilir enerji alanında olup, atıktan enerji üretimi ve biyokütle alanında projeler de mevcuttur. Mart 2011 tarihli verilere göre Türkiye de toplam 151 proje geliştirilmiş olup, bunların 84 ü hidroelektrik, 55 i rüzgâr, 4 ü jeotermal, 7 si atıktan enerji üretimi ve 1 tanesi de biyokütle enerjisi projeleridir. 2.1.8. Eğitim ve Kapasite Geliştirme Kurumsal anlamda BMİDÇS nin altıncı maddesinin öngördüğü iklim değişikliği alanında eğitim ve farkındalık yaratma konusunda Bölgesel Çevre Merkezi (REC) Türkiye, 2005-2008 yılları arasında Ulusal Odak Noktası olarak görevlendirilmiştir. REC Türkiye bu alanda rehberlik sağlayacak çok sayıda çalışma yürütmüştür. 2008 yılı itibariyle bu alanda odak noktası olarak görevlendirilen Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ana hizmet birimi Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, Bakanlığın Eğitim ve Yayın Dairesi Başkanlığı ile koordineli olarak bu alanda çalışmaktadır. Eğitim ve Yayın Dairesi Başkanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı ve medya ile çevre ve iklim değişikliği eğitimi ve programları için çalışmalar yapmakta olup bugüne kadar, Ankara da 360, ülke çapında 2400 ilköğretim kuruluşuna ulaşan Çevre Eğitimi Projesi adlı bir projeyi yürütmüştür. Son yıllarda iklim değişikliği konusunda kapasite geliştirmeye yönelik yapılan çalışmalarda ciddi bir artış görülmektedir. Bunun nedeni Türkiye nin iklim değişikliği süreçlerine aktif katılımı ve küresel ısınmanın olumsuz etkilerinin ulusal medyada yoğun bir şekilde tartışılmasıdır. Bu kapsamda kilit paydaşların (kamu kurumları, özel sektör, yerel yönetimler ve sivil toplum kuruluşlarının) teknik kapasitelerinin geliştirilmesine yönelik, özellikle uluslararası kuruluşlarla ortak sürdürülen bir dizi proje mevcuttur. Kapasite geliştirme projeleri genel nitelikteki değerlendirmelerden ziyade uyum, müzakerelere katılım, karbon piyasaları gibi iklim değişikliğinin alt konularına yönelik daha verimli değerlendirmeleri içerecek şekilde oluşturulmuştur. Yüksek öğretim düzeyinde ise iklim değişikliği ve sera gazı emisyonlarının azaltılmasına yönelik eğitim veren ilgili fakültelerde anabilim dalları bulunmamakta, çevre mühendisliği gibi ilgili bölümlerde iklim değişikliği ve sera gazı azaltımı konularına ayrılan süre ve insan kaynakları yetersiz kalmaktadır. Farkındalık yaratma bağlamında, sınırlı sayıda Sivil Toplum Kuruluşlarının (STK) ve iklim değişikliği konularına yönelik özel olarak program yapan bazı medya organlarının etkinliklerinin olduğu söylenebilir. UNDP, Türkiye de iklim değişikliği konusunda ilgili tarafların kapasitesini arttırmak ve BMİDÇS nin etkin uygulanması kapsamında destek vermek üzere, son yıllarda başta Çevre ve Şehircilik Bakanlığı olmak üzere ulusal kurum ve kuruluşlarla ortak birçok proje yürütmektedir. Tamamlanmış ve hâlihazırda devam eden bazı önemli projeler ve uygulayıcıları aşağıda yer almaktadır: Türkiye nin İklim Değişikliği Eylem Planı nın Geliştirilmesi Projesi (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve UNDP Türkiye) Türkiye nin İklim Değişikliğine Uyum Kapasitesinin Geliştirilmesi Ortak Programı (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve UNDP Türkiye, Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü-FAO, Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Teşkilatı- UNIDO, Birleşmiş Milletler Çevre Programı- UNEP) Küresel Çevre Anlaşmalarının Yönetiminde Ulusal Kapasitenin Değerlendirilmesi Projesi (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve GEF) Türkiye nin Uluslararası İklim Değişikliği Müzakerelerine Etkin Katılımı ve Gönüllü Karbon Piyasalarına Yönelik Kapasitesinin Geliştirilmesi Projesi (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Kalkınma Bakanlığı ve UNDP Türkiye) Birinci ve İkinci Ulusal Bildirim Projeleri (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve UNDP Türkiye) Türkiye de İklim Değişikliği Politikalarının Tanıtılması Projesi (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve REC Türkiye) 12

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL EYLEM PLANI 2.2. ENERJİ Uluslararası Enerji Ajansı tarafından yayınlanan 2008 yılı enerji göstergelerine bakıldığında, kişi başına birincil enerji tüketimi dünya ortalaması değeri 1,83 TEP, OECD ortalaması ise 4,56 TEP tir. Türkiye nin kişi başı birincil enerji tüketimi 1,39 TEP olup, dünya ve OECD ortalamalarının altındadır (IEA, 2010). Diğer taraftan, Türkiye nin enerji tüketimi 1990-2009 yılları arasında yaklaşık %100 (1990 da 41.611 bin TEP; 2009 da 80.574 bin TEP) oranında artış göstermiştir. Artan enerji talebi ile birlikte düşünüldüğünde, enerji arz sisteminin gittikçe artan ithal fosil yakıt bağımlılığı, ülke enerji politikalarında çözülmesi gereken bir sorundur. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı nın politika belgelerine bakıldığında da, yukarıdaki resme uyumlu olarak Türkiye nin enerji politikasının arz güvenliği ekseninde yapılandırıldığı görülmektedir. Diğer taraftan Nisan 2011 de BMİDÇS ye sunulan Türkiye nin Ulusal Envanteri ne göre, 2009 yılında enerji sektörünün toplam emisyon miktarındaki payı %75,3 oranında gerçekleşmiştir. Ulusal Envanter Raporu nda görüleceği gibi, 1990-2009 yılları arasında ülkemizin toplam sera gazı emisyonları %97,6 oranında artarken, enerji sektörü CO 2 emisyonlarındaki artış ise %114 olarak gerçekleşmiştir (TÜİK, 2011). Elektrik sektörü emisyonları ise enerji sektörü emisyonları içinde en fazla paya sahip olmakla birlikte 2007 yılından başlayarak azalma eğilimindedir. Ancak 2009 yılı kriz yılı olması nedeniyle üretimdeki düşüş dikkate alınmalıdır. Yukarıda özetlenen mevcut şartlar ve eğilimler altında Türkiye için emisyon azaltımının mümkün olmadığı, iklim değişikliği ile mücadele çerçevesinde emisyon artışından azaltım yapmanın, yani emisyon sınırlandırma politikasının en öne çıkan seçenek olduğu belirtilmektedir. Tablo 5: Enerji ve Elektrik Sektörü Kaynaklı Sera Gazı Emisyonları Sektör 2007 yılı için Toplam CO2 (Bin Ton) 2008 yılı için Toplam CO2 (Bin Ton) 2009 yılı için Toplam CO2 (Bin Ton) Enerji 282.833 270.862 271.109 Elektrik 106.602 105.940 96.286 Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2011 Şekil 6: Türkiye de 1990-2009 Yılları Arasında Sera Gazı Emisyonlarının Gelişimi ve Enerji Sektörü Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2011 13