Ay yüzeyinin %16'sını oluşturan bu kuru denizler içleri daha sonradan mağma ile dolmuş çok büyük kraterlerdir. Yüzeyin büyük bölümü regolith adı verilen meteor çarpmaları sonucu oluşmuş toz, taş ve kayalarla kaplıdır (Ay yüzeyinde daha koyu olarak gözüken ve çoğunluğu Ay'ın ön yüzünde bulunan bu düzlükler, çok eskiden beri deniz anlamına gelen mare adıyla anılırlar. Maria sözcüğü mare'nin çoğuludur). Ay ın ön ve arka yüzleri farklılık gösterir. Ön taraf büyük, koyu renkte denizlerle kaplı iken arka tarafın hemen hemen tamamı açık renkli, pürüzlü ve karaterlidir. Burada denizler azdır. Ay ın İç Yapısı Ay'ın kabuğu ortalama 68km kalınlıktadır. Kabuk kalınlığı Mare Crisium tabanında 0'dan arka yüzdeki Korolev kraterinin kuzeyinde, 107 km'ye kadar değişiklikler gösterir. Genelde kabuk, ön yüzde daha incedir. Kabuğun altında Mağma tabakası ve altında muhtemelen küçük bir çekirdek (kabaca 340 km çapında ve Ay kütlesinin %2'si kadar) bulunur. Dünya dakinin aksine Ay'ın magma tabakasının ancak bir bölümü erimiş haldedir.
Apollo 16 dan alınmış Ptolemaeus krateri
Dağlık bölge Ay ın Yüzeyi Denizler Karanlık bölgeler Bize bakan yüzün % 31 i diğer yüzün % 2 sini kapsar Deniz Su yok, ancak kuyruklu yıldız/meteor çarpışmalarıyla oluşan havzalara akan katılaşmış lav havuzları Dağlık Bölgeler Daha açık renkli bölgeler Çoğu çarpışma havzalarının daha dış kenarlarıdır. Dünya dakinin aksine tektonik olayların sonucu olarak büyük Ay dağları oluşmamıştır. Dağlık bölgelerin ve denizlerin farklı parlaklıkta olmaları, farklı kaya tiplerinden oluştuklarındandır. Kraterler Asteroid/kuyruklu yıldızların Ay yüzeyine çarpmalarıyla oluşmuşlardır. En büyük krater South Pole-Aitken dir. 2,240 km çapında ve 13 km derinliğinde Krater
Daedalus, 93 km çapında
Ay ın Albedosu (Beyazlık) Işıksız bir cismin üzerine düşen ışığı yansıtma oranına albedo (beyazlık) denir. Güneş ten aldığı ışığı yansıtma oranına da Ay ın albedosu (beyazlık) denir. Ay ın albedosu % 7 dir. Yani, Ay üzerine düşen ışığın ancak % 7 sini yansıtır. Bir cismin albedosu, Atmosferinin olup olmamasına, Atmosferi varsa bunun yapısına ve Yüzey yapısına bağlıdır. Ay da Sıcaklık Ay ın bir atmosferi olmadığından gece ve gündüz sürelerine ait sıcaklık farkları çoktur. Güneş olduğu zaman Ay yüzeyi çok sıcak (130 C), Güneş olmadığı zaman çok soğuktur (-200 C).
Ay ın Salınımı Ay ın dönme peryodu ile dolanma peryodu eşit olduğundan hep aynı yüzünü görürüz. Ay ın yarısından fazlasını görmemize sebep olan olaylara Ay ın salınımı denir. Ay ın salınımları üçe ayrılır: Enine salınım Boyuna salınım Fiziksel salınım Enine ve boyuna salınıma geometrik salınım denir. Enine salınım: Ay ın rotasyonu düzenlidir, ancak Dünya etrafındaki dolanımı yörüngesinin elips olmasından dolayı düzenli değildir. Bu sebepten dolayı, Ay sağa ve sola doğru enine salınımlar yapar ve Ay ın yarısından fazla görülmesine sebep olur.
Boyuna salınım: Ay ın ekvatorunun yörünge düzlemi ile çakışmayıp aralarında 6 41 lık bir açı olmasından dolayı Ay yukarı ve aşağıya doğru boyuna salınımlar yapar. Ay ın yarısından fazlasının görülmesine sebep olur. Fiziksel salınım: Dünya ve Ay da oluşan ikili sisteme Güneş ve diğer gezegenlerin pertürbasyonu sebebi ile Ay ın yarısından fazlası görülür. Bütün salınımlar dikkate alındığı zaman Ay ın % 59 u görülebilir. Ay ın Dünya Üzerindeki Etkisi Ay ın Dünya üzerindeki en önemli etkisi gel-git olayıdır. Gel-git olayına Güneş in de etkisi vardır ancak bu etki Ay ınkisinden azdır. Gel-git olayı, Dünya nın farklı noktalarına farklı çekim ivmesi uygulanmasından ileri gelir.
Dünya nın Ay a en yakın olan noktasına en büyük, en uzak olan noktasına ise en az çekim ivmesi uygulanır. Hemen hemen aynı uzaklıkta bulunan noktalarına ise Ay tarafından aynı çekim ivmesi uygulanır. Sonuçta, en çok ve en az çekim ivmesi uygulanan noktalarında kabarma, aynı çekim ivmesinin uygulandığı noktalarda ise alçalma olur. Güneş, Ay ve Dünya nın aynı doğrultuda bulundukları Yeniay ve Dolunay evrelerinde gel-git daha fazladır. Dünya perihelde (günberi, enberi) Ay da perigede (yerberi) bulunduğu zaman hem Dolunay hem de Yeniay da en yüksek gel-git meydana gelir. Gel-git olayının büyüklüğü su bölgesinin şekline ve kıyı çizgisine de bağlıdır. Sığ sularda gel-git daha fazla olur.
Çok az çekme Dünya Ay dan uzağa doğru şişer. Çok fazla çekme Dünya Ay a doğru şişer. F gravity = Gm 1 m 2 R 2
Çok az çekme Dünya Ay dan uzağa doğru şişer. Çok fazla çekme Dünya Ay a doğru şişer.
Fundy Körfezi, Kanada
Gel-git Olayının Dünya nın Dönmesine Etkisi Eski tutulmalarla yeni tutulmaların karşılaştırılmasından Dünya nın dönmesinde bir yavaşlama olduğu görülmüştür. Gün uzunluğunun her 100 000 yılda 1.6 saniye arttığı tespit edilmiştir. Bunun sebebi, gel-git olayı nedeni ile suların karalara sürtünmesidir. Gel-git sürtünmesinin en çok meydana geldiği yer sığ yerlerin ve kuvvetli akıntıların bulunduğu Bering Denizi dir. Sözkonusu sürtünme Dünya nın ekseni etrafındaki hareketini yavaşlatır. Bunun sonucunda Dünya nın açısal momentumu ile kinetik enerjisi azalır. Dünya-Ay kapalı bir sistem olduğundan Dünya nın kaybettiği açısal momenti Ay kazanır. Kaybedilen kinetik enerjinin bir kısmı ısıya dönüşür bir kısmını da Ay kazanır.
Ay ın kazandığı açısal momentum sonucu yörüngesi büyür ve sideral peryodu ile sinodal peryodu artar. O halde, gelgit olayından kaynaklanan suların karalara sürtünmesi gün ve ay uzunluğunun artmasına sebep olur. Dünya dan Ay a açısal momentum aktarımı, Dünya nın dönme hızı ile Ay ın Dünya etrafındaki hızı eşit oluncaya kadar devam eder. Bu durumda, Dünya nın dönme peryodu ile Ay ın dolanma peryodu biribirine eşit olur ve gün uzunluğu bugünkü gün uzunluğunun 60 katına ulaşır. Milyarlarca yıl sonra meydana gelecek olan bu olay sonunda Ay doğup batmayacak ve Dünya nın sadece belli bir bölgesinden görülebilecek. Dünya nın dönme peryodu, Ay ın dolanım peryoduna eşit olduktan sonra Güneş in gel-git etkisi Dünya nın dönmesinin yavaşlamasında daha önemli rol oynayacaktır.
Dünya nın dönmesinin yavaşlaması sebebi ile Dünya nın kaybedeceği açısal momentumu, bu kez, Dünya nın Güneş etrafındaki hareketi kazanacak ve Dünya nın yörüngesi genişleyeceğinden yıl uzunluğu artacaktır. Dünya nın dönme peryodu Ay ın dolanma peryodundan daha büyük olduktan sonra Dünya ve Ay dan oluşan ikili sistem momentum kaybına uğrayacak ve bu olay Ay ın Dünya ya yaklaşmasına sebep olacaktır. Bu yaklaşma, Dünya nın gel-git etkisi ile Ay ın parçalanacağı yere kadar devam edecektir. Ay ın Dünya ya en çok yaklaşabileceği bu uzaklığa Roche Limiti denir. Ay için bu limit 16 000 km dir.
Ay ın Gök Küresi Üzerindeki Görünen Yörüngesi Ay, bir günde yıldızlara göre doğuya doğru yaklaşık 13 hareket eder. Bu hareket, gök küresi üzerinde yıldızlar arasında bir büyük daire üzerinde Ay ın hareketi şeklinde gözlenir. Bu daireye Ay ın görünen yörüngesi denir. Ay ın görünen yörüngesi, gerçek yörüngesinin gök küresi üzerindeki izdüşümü olarak da düşünülebilir. Ay ın yörünge düzlemi ekliptik düzlemi ile yaklaşık 5 9 lık bir açı yapar. Bu iki düzlemin arakesitine düğümler doğrusu, düğümler doğrusu ile gök küresinin arakesitine de düğüm noktaları denir. Ay, yörüngesi üzerinde hareket ederken ekliptiğin alt kısmından üst kısmına çıktığı düğüme (N ) çıkış düğümü, diğerine de (N) iniş düğümü denir. Dünya ve Ay ideal bir küre olmadıkları gibi Ay a Dünya dan başka Güneş ve diğer gezegenlerin de etkisi olduğundan düğüm noktaları, ekliptik üzerinde batıya doğru hareket ederler. ~ 19 yılda tam bir dolanım yaparlar.
Düğüm noktalarının bu presesyonu nedeni ile Ay ın aynı bir düğüm noktasından arka arkaya iki defa geçmesi için gerekli zaman aralığına düğümler Ay ı denir. Sideral peryottan biraz azdır ve 27.2122 gündür. GÜNEŞ ve AY TUTULMALARI Dünya, Güneş etrafında Ay da Dünya etrafında dolanırken bazen Ay, Dünya ile Güneş arasına girer ve Güneş ışınlarının Dünya nın bazı bölgelerine ulaşmasını önler. Bu durumda söz konusu bölgeler için Güneş Tutulması oldu denir. Bazen de Ay, yörüngesinde dolanırken Dünya nın gölgesinden geçer. Yani, Dünya, Ay ile Güneş arasına girip Güneş ten gelen ışınların Ay a ulaşmasını engeller. Bu durumda Ay Tutulması oldu denir.
Dünya nın ve Ay ın yörüngeleri tam çember değildir Yeröte = Yer den en uzak nokta Günberi = Güneş e en yakın konum Dünya Güneş Yerberi = Yer e en yakın konum Ay Günöte = Güneş e en uzak konum