İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimleri Dergisi Yıl:13

İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimleri Dergisi Yıl:13 TÜRKİYE DE OTOMOTİV SONRASI DURUMU Sayı:25 Bahar 2014s. 91-107 SANAYİNİN 2008 KRİZİ Nuray TEZCAN1 ÖZET Otomotiv sanayi Türkiye nin önde gelen sanayilerinden biridir ve 2008 yılında dünyada yaşanan ekonomik krizden etkilenmiştir. Bu çalışmanın amacı, kriz sonrası otomotiv sanayinin durumunu ortaya koymaktır. Bu amaçla, İstanbul Sanayi Odası tarafından yayınlanan veriler kullanılarak 25 firma için 2007 ve 2008 yıllarına ait finansal göstergeler karşılaştırılmıştır. Veriyi analiz etmek için, Wilcoxon İşaretli Sıra Sayıları testi yapılmıştır. Analiz sonucuna göre; ihracat dışında, firmaların finansal göstergelerinin kriz öncesi duruma ulaştığı görülmüştür. Anahtar Kelimeler: Otomotiv Sanayi, Türkiye Ekonomisi, Kriz,Wilcoxon İşaretli Sıra Testi CONDITION OF AUTOMATIVE INDUSTRY IN TURKEY AFTER 2008 CRISIS ABSTRACT Automative Industry is one of the leading industry in Turkey and it has affected from economis crisis occurred in the world in 2008. The aim of this study is to state the condition of automative industry after crisis. For this purpose, financial indicators that belong 2007 and 2011 for 25 firms were compared by using data that released by Istanbul Chamber of Industry. To analyze data, Wilcoxon s Sign Rank Test was employed. According to result obtained from analysis it has been found that financial indicators of the firms could reach the condition before crisis except export indicator. Keywords :Automative Industry, Turkish Economy, Crisis, Wilcoxon s Sign Rank Test 1 Yrd.Doç.Dr., Haliç Üniversitesi İşletme Fakültesi, İstanbul, nuraytezcan@halic.edu.tr

Nuray TEZCAN 1. GİRİŞ Otomotiv sanayi, motorlu karayolu taşıtlarının üretildiği ana sanayi ile bu ana sanayinin belirlediği teknik dokümanlara uygun orijinal ya da eşdeğer aksam, parça, modül ve sistem üreten yan sanayinin tümünü kapsayan büyük bir sanayi koludur (T.C. Sanayi Bakanlığı, 2011). Türkiye de otomotiv sanayi, 1960 lı yıllardan itibaren gelişmeye bağlamış, önceleri ithal ikamesi anlayışı hakim iken, sonraları sırasıyla yerlileştirme ve otomobil üretimi, kapasite ve teknoloji yatırımları, küresel rekabet ve 2000 li yıllardan itibaren sürdürülebilir küresel rekabet anlayışı hakim olmuştur (T.C. Sanayi Bakanlığı, 2011). Bu anlayışla birlikte dünya standartlarında, pazara kalitesi yüksek ürün sunabilmek için; Araştırma-Geliştirme (Ar-Ge) çalışmaları, ileri teknolojinin kullanılması, tedarikçilerle işbirliği, nitelikli insan gücünün yetiştirilmesi gibi konularda ilerleme kaydedilmiştir. Dünyada olduğu gibi, Türkiye de de gerek ihracattaki potansiyeli, gerekse yarattığı istihdam bakımından ülke ekonomisinde önemli bir yere sahip olan otomotiv sanayi, 2008 yılında dünyada yaşanan ekonomik krize paralel olarak küçülmüş daha sonra tekrar toparlanmaya başlamıştır. Bununla birlikte, 2012 yılında ekonominin yavaşlaması, otomotiv sanayini etkilemiştir. Bu çalışmanın amacı, yaşanan 2008 krizin otomotiv sanayi üzerindeki etkisini belirlemek ve kriz öncesi değerlere ulaşıp ulaşılmadığını araştırmaktır. Bu amaçla, otomotiv sanayinde kriz öncesi ve kriz sonrasına ait finansal göstergeler karşılaştırılmıştır. Çalışmanın ikinci bölümünde, literatürde Türk otomotiv sanayi ile ilgili olarak yapılmış çalışmalardan bazılarına yer verilmiş ve üçüncü bölümde otomotiv sanayinin Türkiye deki gelişimi ve ülke ekonomisi içindeki önemi açıklanmıştır. Dördüncü bölümde ise, finansal göstergeler ile istatistiki bir uygulama yapılmıştır. Beşinci ve son bölümde ise sonuçlar özetlenerek, bulgular ışığında önerilere yer verilmiştir. 2. LİTERATÜR TARAMASI Literatürde otomotiv sanayinin Türkiye ekonomisindeki yeri ve önemi konusunda, yaşanan sorunlar ve çözüm önerilerine dair çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Türk otomotiv sanayinin, firma ve endüstri ölçeğinde ekonomik performansını verimlilik ve teknik etkinlik ile araştıran çalışmada, Veri Zarflama Analizi kullanılmış ve sonuç olarak firmaların verimlilik düzeylerinin yıldan yıla farklılık gösterdiği ve özellikle ekonomik krizlerin yaşandığı dönemlerde verimliliğin düştüğü görülmüştür. Ayrıca firmaların optimum üretim ölçeğinde üretim yapmadığı belirlenmiştir (Çoban, 2007:17-36). Türk otomotiv sanayinde yaşanan problemleri, sanayinin ekonomiye katkısını ve geleceğe dönük beklentilerini inceleyen çalışmada; sanayinin rekabet koşullarına ayak uydurabilmek için verimlilik, üretim, ihracat gibi konularda ilerlemek zorunda olduğu ve dünyada hızla gelişen teknolojilerin yakından takip edilmesi gerektiği, 92

İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimleri Dergisi Bahar 2014 ana ve yan sanayi arasında işbirliğinin, teşviklerin ve Ar-Ge yatırımlarının arttırılması gerektiği vurgulanmıştır (Görener ve Görener, 2008: 1213-1232) Yapılan bir diğer çalışmada, 2008 yılında yaşanan krizin Türk otomotiv sektörüne olan etkisi araştırılmış; uygulanan vergi indirimine karşın sektörde beklenen düzeyde bir canlanma olmadığı vurgulanmıştır. Sektörün gelişmesi için daha yüksek bir vergi indirimine ihtiyaç olduğu ve Araştırma-Geliştirme (Ar-Ge) yatırımına ihtiyaç olduğu belirtilmiştir (Engin ve Polat, 2010: 35-43) Otomotiv sanayinde inovasyon konusunu ele alan çalışmada ise; inovasyon alanında öne çıkan firmaların etkinlikleri ile inovasyon kapasiteleri arasındaki ilişki araştırılmıştır. 2005-2008 yılları arasında, İstanbul Sanayi Odası (İSO) 500 de yer alan otomotiv firmalarını kapsayan çalışma sonuçlarına göre, inovasyon kapasitesi ile firma etkinliği arasında anlamlı ve olumlu bir ilişki bulunmuştur (Aras vd., 2010). 3.OTOMOTİV SANAYİNİN EKONOMİDEKİ ÖNEMİ TÜRKİYE DEKİ GELİŞİMİ VE 3.1. Otomotiv Sanayinin Türkiye deki Gelişimi Otomotiv sanayi, dünya ekonomisi içinde önemli bir role sahiptir ve bugün küresel ölçekte yaklaşık 20 ülkede faaliyet gösteren 50 motorlu taşıt üreticisi bulunmaktadır. Önemli otomotiv üreticileri arasında özellikle İtalya, Fransa, İspanya ve Japonya gelmektedir. Dünyada önemli otomotiv üreticilerinden bir olan Türkiye, 2012 yılında dünya otomotiv üretiminin %1,26 sını gerçekleştirerek 16. sırada, 2013 yılında ise 17. sırada yer almıştır. (Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı [TEPAV], 2013: 15). Tablo 1 de, 2013 yılı itibarıyla motorlu taşıt üretimi bakımından dünyanın ilk 20 ülkesi ve aynı ülkelerin 2008-2012 döneminde gerçekleştirdikleri üretim miktarları verilmektedir. Tablo 1. incelendiğinde 2008 yılında yaşanan ekonomik kriz sonrası hemen hemen tüm ülkelerde üretimin düştüğü, 2010 ve 2011 yıllarındaki iyileşmenin ardından özellikle Avrupa ülkelerinde 2012 yılında üretim miktarında tekrar bir azalmanın gerçekleştiği görülmektedir. Dikkat edilmesi gereken bir diğer nokta BRIC2 ülkelerinin durumudur. BRIC ülkelerinin yıllara göre üretimi, Rusya haricinde artmaktadır. Önümüzdeki 15 yıl içinde dünya otomotiv pazar ve üretiminin yoğun bir şekilde Asya ülkelerine kayması ve 2028 de dünya otomotiv pazar ve üretiminin yaklaşık %50 sinin BRIC ülkelerinde olması beklenmektedir. (TEPAV, 2013: 20) 2 Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin 93

Nuray TEZCAN Tablo 1. 2008-2013 Döneminde Dünya da Otomotiv Üretimi (adet) Ülkeler 2013 2012 2011 2010 2009 2008 Çin 22116825 19271808 18418876 18264761 13790994 9299180 ABD 11045902 10328884 8661535 7762544 5731397 8693541 Japonya 9630070 9942711 8398630 9628920 7934057 11575644 Almanya 5718222 5649269 6311103 5905985 5209857 6045730 Güney Kore 4521429 4561766 4657094 4271741 3512926 3826682 Hindistan 3880938 4145194 3927411 3557073 2641550 2332328 Brezilya 3740418 3342617 3407861 3381728 3182923 3215976 Meksika 3052395 3001974 2681050 2342282 1561052 2167944 Tayland 2532577 2429142 1457798 1644513 999378 1393742 Kanada 2379806 2463732 2135121 2068189 1490482 2082241 Rusya 2175311 2231737 1990155 1403244 725012 1790301 İspanya 2163338 1979179 2373329 2387900 2170078 2541644 Fransa 1740000 1967765 2242928 2229421 2047693 2568978 İngiltere 1597433 1576945 1463999 1393463 1090139 1649515 Endonezya 1208211 1065557 838388 702508 464816 600628 Çek Cum. 1132931 1178938 1199845 1076384 983243 946567 Türkiye 1125534 1072339 1189131 1094557 869605 1147110 İran 743680 1000089 1649311 1599454 1394075 1051430 İtalya 658207 671768 790348 838186 843239 1023774 Polonya 583258 647803 838133 869474 878998 945959 Kaynak: OICA Türkiye de otomotiv sanayi, özellikle 1990 lı yıllardan bugüne hızla gelişmiş ve ülke ekonomisinin gelişmesinde önemli bir paya sahip olmuştur. Tablo 2. de 20032013 döneminde gerçekleşen üretim ve ihracat miktarları Tablo 3. te ise, 2003-2012 döneminde gerçekleşen kapasite kullanım oranları verilmektedir. Tablolar birlikte incelendiğinde üretim ve ihracat miktarının ve buna bağlı olarak kapasite kullanım oranının 2003 yılından itibaren arttığı, 2008 yılında yaşanan ekonomik krizden sonra üretimin, ihracatın ve kapasite kullanım oranının düştüğü, bununla birlikte 2010 yılı itibarıyla değerlerin artmaya başladığı görülmektedir. 2008 yılında yaşanan krizden sonra, krizin etkilerini azaltmak ve sanayide hareketlilik sağlamak amacıyla Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) nde yapılan indirim sanayide olumlu etki yaratmış, fakat bu iyileşme uzun vadeli olmamıştır. 94

İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimleri Dergisi Bahar 2014 Tablo 2. Türkiye de 2003-2013 Dönemi Otomotiv Sanayinde Üretim ve İhracat Miktarı Yıllar Üretim (adet) İhracat (adet) İhraç Edilen Pay (%) 2003 563,450 358,745 64 2004 864,073 518,595 60 2005 916,062 561,078 61 2006 1,026,427 706,402 69 2007 1,132,951 829,879 73 2008 1,171,917 920,763 79 2009 884,446 637,855 72 2010 1,124,982 763,670 68 2011 2012 1,234,637 1,115,233 801,112 745,354 65 67 2013 1,166,043 843,467 72 Kaynak: Otomotiv Sanayii Derneği (OSD), 2013 Tablo 3. Otomotiv Sanayinde 2003-2012 Dönemi Kapasite Kullanım Oranı Yıllar Kapasite Kullanım Oranı (%) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 52 73 76 81 86 77 57 72 2011 2012 76 76 Kaynak: OSD, 2003-I Otomotiv sanayi, 2008 yılında yaşanan krizden etkilenmesine rağmen, kriz sonrası dönemde de ekonomideki önemli sektörlerden biri olmaya devam etmektedir. İSO tarafından her yıl yapılan Türkiye nin 500 Büyük Sanayi Kuruluşu çalışmasına göre; 2012 yılında kârlılık, yaratılan katma değer, ihracat ve işgücü verimliliği göstergelerinde üst sıralarda yer almaktadır (İstanbul Sanayi Odası [İSO], 2013). Bununla birlikte, yaşanan krizin etkisiyle otomotiv sanayinde faaliyet gösteren firmalar ya küçülmüş ya da rekabete dayanamayarak kapanmıştır. 2007-2012 döneminde otomotiv sanayinde İSO 500 sıralamasında yer alan firma sayısının 95

Nuray TEZCAN giderek azaldığı Şekil 1 de görülmektedir. 2007 yılında firma sayısı 43 iken, bu rakam 2012 yılında 34 e düşmüştür. 3 50 45 40 35 30 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Firma Sayısı Şekil 1. Otomotiv Sanayinde 2007-2012 Döneminde İSO 500 Sıralamasına Giren Firma Sayısı Kaynak: İSO, 2003 İSO 500 Sanayi Kuruluşu sıralamasına giren otomotiv sanayindeki firmaların üretimden satışları ve satış hâsılatları 2008 krizinden sonra azalmakla birlikte, daha sonra iyileşme göstererek artmış ve 2012 yılında dünyada yaşanan ekonomik durgunluk nedeniyle tekrar azalmıştır. Zaman içinde meydana gelen değişim Şekil 2 de görülmektedir. 3 İSO 500 sıralamasında yer almalarına rağmen adlarının ve bilgilerinin açıklanmasını istemeyen firmalar bulunduğu için, bu bölümdeki hesaplamalar verileri açıklanan firmalara göre yapılmıştır. 96

İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimleri Dergisi Bahar 2014 60.000.000.000 50.000.000.000 40.000.000.000 30.000.000.000 20.000.000.000 10.000.000.000 0 2007 2008 2009 Üretimden Satışlar (Net) (TL) 2010 2011 2012 Satış Hasılatı (Net) TL Şekil 2. Otomotiv Sanayinin 2007-2012 Döneminde Üretimden Satışlar ve Satış Hâsılatı Kaynak: İSO, 2003 Otomotiv sanayindeki firmaların özkaynak toplamları 2007 yılından 2011 yılına kadar aynı kalmasına rağmen 2012 yılında azalmıştır. Aktif toplamı ise 2007 yılından 2009 yılına kadar hemen hemen aynı seviyede kalmış, daha sonra 2011 yılına kadar artış göstermiş, 2012 yılında ise azalmıştır. Şekil 3 de görüldüğü gibi, özkaynak ve aktif toplamında 2008 krizinden daha çok, 2012 yılındaki durgunluk etkisini göstermiştir. 30.000.000.000 25.000.000.000 20.000.000.000 15.000.000.000 10.000.000.000 5.000.000.000 0 2007 2008 Özkaynak (TL) 2009 2010 2011 2012 Aktif Toplamı (TL) Şekil 3. Otomotiv Sanayinin 2007-2012 Döneminde Özkaynak ve Aktif T. Kaynak: İSO, 2003 97

Nuray TEZCAN Otomotiv sanayinde belirtilen dönemde ihracatta önemli dalgalanmalar meydana gelmiştir. Kriz yılından sonra keskin bir düşüş yaşayan ihracat, bu yıldan sonra artmaya başlamış, 2012 yılında tekrar azalmıştır. İhracatın, zaman içindeki değişimi Şekil 4 de görülmektedir. 20.000.000 18.000.000 16.000.000 14.000.000 12.000.000 10.000.000 2007 2008 2009 2010 2011 2012 İhracat (bin $) Şekil 4. Otomotiv Sanayinin 2007-2012 Döneminde Gerçekleştirdiği İhracat Tutarı Kaynak: İSO, 2003 3.2.Otomotiv Sanayinin Türkiye Ekonomisi İçin Önemi Otomotiv sanayi bugün, Türkiye de imalat sanayi kapsamında faaliyet gösteren ana sektörlerden biri olup, ekonominin gelişmesinde ve ekonomik istikrarın sürdürülebilmesinde önemli rol oynamaktadır. Bu durumun en önemli nedeni, otomotiv sanayinin birçok sektörle bağlantılı olmasıdır. Otomotiv sanayi demirçelik, hafif metaller, petro-kimya, lastik, plastik gibi temel sanayi dallarının başlıca ürün alıcısıdır ve otomotiv sektöründeki teknolojik gelişmelerin paralelinde bu sektörleri de teknolojik gelişmeye zorlayan ve katkı sağlayan bir sektördür. Turizm, alt yapı ve inşaat ile ulaştırma ve tarım sektörlerinin gerek duyduğu her çeşit motorlu ve motorsuz araçlar otomotiv sektörü ürünleri ile sağlanmaktadır (T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, 2013) 500 Büyük Sanayi Kuruluşu sıralamasında ilk 10 firma içerisinde, otomotiv sanayinden 3 firma (Ford Otomotiv Sanayi A.Ş., Oyak-Renault Otomobil Fabrikaları A.Ş. ve TOFAŞ Türk Otomobil Fabrikası A.Ş.) bulunmaktadır. 2012 yılında İSO 500 Büyük Sanayi Kuruşu sıralamasında otomotiv sektöründe faaliyet gösteren 36 firma bulunmaktadır. Bu firmalar, toplam ihracatın %21,9 unu gerçekleştirerek birinci sırada yer almıştır. Aynı çalışmaya göre, imalat sanayi genelinde, istihdam yaratma bakımından 10 sanayi arasında %15,1 ile üçüncü, brüt katma değer açısından ise %7,6 ile dördüncü sırada yer almıştır. Tablo 1 98

İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimleri Dergisi Bahar 2014 incelendiğinde otomotiv sanayi; üretimden satışlarda Gıda, İçki ve Tütün Sanayinden sonra ikinci sırada olduğu görülmektedir. Aktif toplamında dördüncü, ihracatta birinci sırada olan otomotiv sanayi diğer sanayilerle hemen hemen aynı sayıda çalışan istihdam etmektedir. İstihdam alanında Türk ekonomisine yaptığı katkı, otomotiv sanayinin en önemli özelliklerinden biridir (İSO, 2013). Otomotiv sanayinin, 2012 yılı için seçilmiş göstergelerle, İSO 500 içinde yer alan diğer sanayilerle karşılaştırılması Tablo 4 de verilmektedir. Tablo 4. 2012 Yılında Otomotiv Sanayinin Çeşitli Göstergeler Bakımından Diğer Sanayilerle Karşılaştırılması Sanayi Adı Firma Sayısı (adet) Gıda, İçki ve Tütün 107 Sanayi Dokuma, Giyim Eşyası, 52 Deri ve Ayakkabı Sanayi Metal Eşya, Makine Teçhizat 65 ve Mesleki Aletler Sanayi Otomotiv 36 Sanayi Kaynak: İSO, 2013 İhracat (bin $) Ücretle Çalışan Ortalaması (adet) 54,466,640,422 54,298,614,801 5,311,502 117,889 15,308,686,407 20,442,129,271 3,549,140 81,072 39,211,864,613 41,549,556,344 11,422,643 87,826 41,339,034,419 29,225,438,254 13,976,855 81,649 Üretimden Satışlar (TL) Aktif Toplamı (TL) Ekonomik gelişmenin en önemli göstergelerinden biri olan ihracat, Türkiye gibi dış ticaret açığı sorunuyla karşı karşıya olan bir ülke için ayrıca önem taşımaktadır. Otomotiv sanayinin ihracat alanında önemli ölçüde ekonomiye katkısı bulunmaktadır. Sektörel bazda, İSO 500 Sanayi Kuruluşu tarafından yapılan toplam ihracat içinde otomotiv sanayinin payı, diğer sanayilerle birlikte Tablo 5 de verilmiştir. Adı geçen tabloda görüldüğü gibi, otomotiv sanayinin 2007-2012 99

Nuray TEZCAN döneminde toplam ihracat içindeki payı, diğer sektörlere göre oldukça fazladır. Bununla birlikte; aynı dönemde otomotiv sanayinin toplam ihracat içindeki payı giderek azalmıştır. Tablo 5. İSO 500 Kuruluşu Kapsamında İhracatın 2007-2012 Döneminde Sektörlere Göre Dağılımı (%) Sanayi Adı Gıda, İçki ve Tütün Sanayi 2007 2008 2009 2010 2011 2012 4,9 4,5 6,7 7,2 7,4 8,3 7,5 5,5 6,2 5,9 5,8 5,6 Metal Eşya, Makine Teçhizat ve Mesleki Aletler Sanayi 16,0 14,0 18,0 18,5 16,9 17,9 Otomotiv Sanayi 31,5 26,5 27,5 26,0 25,3 21,9 Diğer Sekiz Sanayi 40,1 49,5 41,6 42,4 44,6 46,3 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Dokuma, Giyim Eşyası, Deri ve Ayakkabı Sanayi TOPLAM Otomotiv sanayinin özellikle inovasyon faaliyetleri konusunda ekonomiye olan katkısı incelenmesi gereken diğer bir noktadır. Günümüzde, hızla artan rekabet karşısında rakipleriyle mücadele edebilmek için inovasyon faaliyetlerine hız veren Türkiye son 10 yılda önemli gelişmeler kaydetmesine rağmen dünya sıralamasında hala alt sıralarda yer almaktadır. İnovasyon konusunda dünyada üst sıralarda olmayı hedeflemesine rağmen INSEAD tarafından her yıl yayınlanan Küresel İnovasyon Endeksi ne göre, 2007 yıllında 45. sırada olan Türkiye, 2012 yılı sonunda 74. Sıraya gerilemiştir (INSEAD, 2013). Ülkemizin inovasyon konusunda öngördüğü noktada bulunabilmesinde otomotiv sanayi önemli bir rol üstlenmektedir. Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) tarafından hazırlanan raporda, Ar-Ge ve yenilik kapasitesinin güçlü olduğu alanlar; Ar-Ge harcaması, Tam Zaman Eşdeğeri (TZE) araştırmacı sayısı ve dış ticaret göstergeleri baz alındığında otomotiv, makine imalatı ve bilgi ve iletişim teknolojileri sektörleri olarak belirtilmiştir (TÜBİTAK, 2010:6) Buna bağlı olarak, adı geçen sektörlerde yoğun olarak Ar-Ge harcaması ve insan kaynağına yatırım yapıldığı görülmektedir. Otomotiv sanayinin, TÜBİTAK tarafından sağlanan destek programlarından aldığı pay dikkat çekici niteliktedir. 1995-2012 döneminde bu programlara yapılan proje 100

İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimleri Dergisi Bahar 2014 başvurularının sektörlere göre dağlımı incelendiğinde; otomotiv sektörü %9 ile dördüncü, desteklenen proje sayısı bakımından %10 ile dördüncü, hibe edilen destek miktarı bakımından %28 ile birinci sıradadır (TÜBİTAK, 2013) 2012 yılı itibarıyla kurulan 134 Ar-Ge Merkezi nden 12 tanesi otomotiv sanayinde, 37 tanesi otomotiv yan sanayinde faaliyet göstermektedir. Ayrıca bu Ar-Ge merkezlerinde çalışan toplam 14837 kişiden %32,17 si otomotiv ve otomotiv yan sanayinde görev yapmaktadır (T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, 2012). Otomotiv sanayinin inovasyon faaliyetleri için önemi, beş yıllık kalkınma planlarında da kendisini göstermektedir. Dokuzuncu Kalkınma Planı nda 2013 yılı sonunda Ar-Ge harcamalarının Gayri Sâfi Yurtiçi Hâsıla (GSYH) içindeki payı %2 olarak hedeflenmişti (T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2006). Aynı planda, otomotiv sanayinde, yüksek katma değer yaratan, sürdürülebilir rekabet gücü bulunan, öncelikle gelişmiş pazarlara ihracatı hedefleyen ve gelişmiş Ar-Ge yeteneğine sahip bir sanayi yapısı oluşturulması öngörülmekteydi. Bununla birlikte 2013 yılı sonunda, Ar-Ge harcamalarının GSYH içindeki payı olarak öngörülen %2 lik hedefe ulaşılamamıştır. Onuncu Kalkınma Planı nda ise, 2018 yılı sonunda Ar-Ge harcamalarının GSYH içindeki payının %1,8 olması hedeflenmektedir. Bu amaçla, otomotiv sanayinde tasarım ve Ar-Ge süreçlerinin geliştirilerek katma değerin arttırılması hedeflenmektedir (T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2013). 4.UYGULAMA Çalışmanın uygulama bölümünde, otomotiv sanayinin 2008 yılında yaşanan ekonomik kriz sonrası çeşitli finansal göstergeler bakımından kriz öncesi durumuna gelip gelmediği belirlenmeye çalışılmıştır. 2008 krizi, dünyada ve Türkiye de çok sayıda sektörü etkilediği gibi, otomotiv sanayini de olumsuz etkilemiş, bununla birlikte kriz sonrası yaşanan durgunluğa rağmen göstergeler iyileşme sürecine girmiştir. Çalışmadaki en önemli kısıt açıklanan veri türünün azlığıdır. İSO tarafından açıklanan veriler arasında özellikle inovasyon ile ilgili verilerin bulunmaması sonuçların her yönüyle ele alınıp yorumlanmasını güçleştirmektedir. 4.1. Veri ve Yöntem Otomotiv sanayinin kriz sonrası durumunu belirlemek amacıyla İSO tarafından her yıl yapılan Türkiye nin 500 Büyük Sanayi Kuruluşu çalışmasından yararlanılmıştır. İSO tarafından gerçekleştirilen 500 Büyük Sanayi Kuruluşu çalışmasında her yıl sıralamayla birlikte firma sayıları da değişmektedir. Sağlıklı bir sonuca ulaşılabilmesi için değerlendirmenin aynı firmalar üzerinde yapılması gerektiğinden 2007 ile 2011 yıllarının her ikisinde de sıralamaya giren 25 firma belirlenerek, bu firmalara ait veriler kullanılmıştır. (İSO, 2003). Belirlenen firmaların listesi Ek1 de verilmiştir. Çalışmanın önceki bölümlerinde açıklandığı gibi, 2008 yılında yaşanan krizden sonra göstergeler 2011 yılında normalleşmeye 101

Nuray TEZCAN başlamış ve bu nedenle karşılaştırma 2007 ve 2011 yılları için yapılmıştır. Ayrıca, 2012 yılı için de karşılaştırma gerçekleştirilmiştir. Analize dahil edilen firmalar, 2007 yılında otomotiv sanayinde gerçekleşen toplam üretimden satışın %87 sini, brüt katma değerin %84 ünü, ihracatın %92 sini oluşturmakta, toplam çalışan sayısının %75 ini istihdam etmektedir. Aynı firmalar 2011 yılında ise; üretimden satışın %89 unu, brüt katma değerin %81 ini, ihracatın %92 sini oluşturmakta, toplam çalışan sayısının %80 nini istihdam etmektedir. Bu durum; analizde kullanılan firmaların otomotiv sanayini temsil ettiğini göstermektedir. Firmaların 2007 ve 2011 yıllarına ait verilerine iki bağımlı örnek için, parametrik olmayan Wilcoxon İşaretli Sıra Sayıları Testi yapılmıştır. Güçlü varsayımların sağlanmasını gerektiren parametrik testlerin, gözlem sayısı az olduğu durumlarda güvenilirlikleri azalmakta ve sonuçların yorumlanması güçleşmektedir. Parametrik olmayan testler ise özellikle, anakütle dağılımının bilinmediği veya gözlem sayısının az olduğu durumlarda (n<30) kullanılmaktadır (Orhunbilge, 2000: 245). Wilcoxon İşaretli Sıra Sayıları testi bağımlı iki örnek için uygulanmakta ve bu testte gözlem çiftlerinin farklarından oluşan yığına ait medyan değerinin sıfırdan farklı olup olmadığı test edilmektedir (Gamgam ve Altunkaynak, 2008: 248). Parametrik testlere oranla, daha az varsayım gerektiren parametrik olmayan testler uygulama ve sonuçların açıklanması bakımından kolaylık sağladıkları gibi, aykırı gözlemlerden etkilenmemektedir (Hollander ve Wolfe, 1999: 1). Çalışmada kullanılan finansal göstergelerin tanımsal istatistikleri incelendiğinde aykırı değerlerin bulunduğu ve buna bağlı olarak aralıkların geniş olduğu görülmüştür. Gerek gözlem sayısının azlığı, gerekse aykırı gözlemlerin varlığı nedeniyle Wilcoxon İşaretli Sıra Sayıları testi analiz yöntemi olarak kullanılmıştır. Çalışmada; MD, gözlem çiftlerinin farklarından oluşan dağılımın medyanı olmak üzere; test edilecek hipotezler H0 : M D 0 H1 : MD 0 biçiminde ifade edilebilir. H0 hipotezinin reddedilmesi durumunda; otomotiv sektöründe kriz sonrasında, kriz öncesindeki değerlerin aşıldığı diğer bir ifade ile, krizin etkilerinin atlatıldığı söylenebilir. 4.2. Analiz Sonuçları Kriz öncesi ve kriz sonrası elde edilen değerleri karşılaştırmak için yapılan Wilcoxon İşaretli Sıra Sayıları testine göre elde edilen sonuçlar Tablo 6 da verilmiştir. 102

İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimleri Dergisi Bahar 2014 Tablo 6. 2007-2011 Yılları İçin Wilcoxon İşaretli Sıra Sayıları Testi Sonuçları Gözlem z Değeri Sayısı Üretimden Satışlar 2007-Üretimden Satışlar 2011 25-3.27 Satış Hasılatı 2007-Satış Hasılatı 2007 25-3.46 Brüt Katma Değer 2007- Brüt Katma Değer 2011 14-3.05 Özkaynak 2007-Özkaynak 2011 16-3.31 Aktif Toplamı 2007-Aktif Toplamı 2007 19-3.82 Dönem Kâr/Zarar 2007-Dönem Kâr/Zarar 2007 14-2.54 İhracat 2007-İhracat 2011 25-0.07 Çalışan Sayısı 2007-Çalışan Sayısı 2011 22-2.06 * %1 ve ** %5 düzeyinde istatistiki olarak anlamlıdır. Finansal Göstergeler p Değeri 0.000* 0.000* 0.000* 0.000* 0.000* 0.004* 0.479 0.020** Analiz sonuçlarına göre; kriz öncesi 2007 ve kriz sonrası 2011 yılları karşılaştırıldığında; 2011 yılına ait üretimden satışlar, satış hâsılatı, brüt katma değer, özkaynak, aktif toplamı, dönem kârı/zararı ve çalışan sayısı değerlerinin 2007 yılına ait değerleri aştığı, bununla birlikte ihracat tutarında kriz öncesi değerlere henüz ulaşılamadığı görülmektedir. Buna göre, otomotiv sanayinin, İSO 500 Firması içinde 2011 yılında sektörel olarak ihracatta en büyük paya sahip olmasına rağmen kriz öncesi değerlere ulaşamadığı görülmektedir. Aynı analiz, 2007 ve 2012 yılları için de yapılmıştır. Tablo 7. 2007-2012 Yılları için Wilcoxon İşaretli Sıra Sayıları Testi Sonuçları Finansal Göstergeler Gözlem z Değeri Sayısı p Değeri Üretimden Satışlar 2007-Üretimden Satışlar 2012 25-3.35 0.000* Satış Hasılatı 2007-Satış Hasılatı 2012 25-3.46 0.000* Brüt Katma Değer 2007- Brüt Katma Değer 2012 13-2.41 0.007* Özkaynak 2007-Özkaynak 2012 14-3.11 0.000* Aktif Toplamı 2007-Aktif Toplamı 2012 17-3.62 0.000* Dönem Kâr/Zarar 2007-Dönem Kâr/Zarar 2012 13-0.80 0.227 İhracat 2007-İhracat 2012 23-0.09 0.479 Çalışan Sayısı 2007-Çalışan Sayısı 2012 21-2.66 0.003* * %1 ve ** %5 anlamlılık düzeyinde istatistiki olarak anlamlıdır. Analiz sonrasında benzer sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; kriz öncesi 2007 ve kriz sonrası 2012 yılları karşılaştırıldığında; 2012 yılına ait üretimden satışlar, satış hâsılatı, brüt katma değer, özkaynak, aktif toplamı ve çalışan sayısı değerlerinin 2007 yılına ait değerleri aştığı, bununla birlikte ihracat tutarında kriz öncesi değerlere henüz ulaşılamadığı görülmektedir. Buna göre, otomotiv sanayinin, İSO 103

Nuray TEZCAN 500 Firması içinde sektörel olarak ihracatta en büyük paya sahip olmasına rağmen kriz öncesi değerlere ulaşamadığı söylenebilir. 2012 yılında elde edilen bir diğer bulgu ise; firmaların dönem kârlarının kriz öncesi dönemin altında kaldığıdır. Bu durumun en önemli nedeni, 2012 yılında dünya ekonomisinde görülen durgunluktur. 5.SONUÇ Türkiye ekonomisinde en önemli sanayilerden biri olan otomotiv sanayi, diğer sektörlerle ilişkili olması ve ayrıca ithalat ve istihdam açısından yüksek bir potansiyele sahip olması bakımından ayrıca büyük öneme sahiptir. Üretim miktarını ve ihracatını her geçen yıl arttıran otomotiv sanayi, üretimde dünyada ilk 20 ülke arasında yer almaktadır. Otomotiv sanayi, Türkiye de inovasyon faaliyetleri açısından da üst sıralarda yer almaktadır. Enerji tasarrufu ile ilgili yasal zorunluluklar, tüketicilerin konfor ve güvenlik konusundaki talepleri, malzeme biliminin ve teknolojinin gelişimi, otomotiv sanayindeki kalite standartlarının yükselmesine neden olmuş ve bu durum üreticileri Ar-Ge konusunda yatırım yapmaya teşvik etmiştir. 2008 yılında dünyada yaşanan ekonomik krizle birlikte, otomotiv sanayi de krizden olumsuz yönde etkilenmiş ve finansal göstergeler aşağı yönlü bir seyir izlemiştir. Kriz sonrası Özel Tüketim Vergisi nde yapılan indirimler, sanayide bir süre canlılık sağlasa da, bu hareketlilik uzun sürmemiştir. 2007-2012 yıllarını kapsayan dönemde, otomotiv sanayi krizden sonra iki yıl içinde toparlanma eğilimi göstermiş, fakat 2012 yılında dünyada yaşanan durgunluk büyüme hızını yavaşlatmıştır. Çalışmanın amacı, yaşanan ekonomik kriz sonrası otomotiv sektörünün durumunu tespit etmektir. Bu amaçla; İSO tarafından her yıl açıklanan Türkiye nin 500 Büyük Sanayi Kuruluşu çalışmasından yararlanılarak, hem kriz öncesi 2007 yılında hem de kriz sonrası 2011 yıllarında sıralamada yer alan firmalar belirlenerek, iki bağımlı örnek için, parametrik olmayan Wilcoxon İşaretli Sıra Sayıları Testi yapılmıştır. Analiz ile iki yıla ait çeşitli göstergelerin ortalamaları karşılaştırılmıştır. Buna göre, 2011 yılına ait üretimden satışlar, satış hasılatı, brüt katma değer, özkaynak, aktif toplamı, dönem kârı/zararı ve çalışan sayısı değerlerinin 2007 yılına ait değerleri aştığı, bununla birlikte ihracat tutarında kriz öncesi değerlere henüz ulaşılamadığı görülmektedir. Diğer bir ifade ile otomotiv sanayi, İSO 500 Firması içinde 2011 yılında ihracatta sektörel bazda %25,3 ile birinci sırada olmasına rağmen, kriz öncesi değerlere ulaşamamıştır. Burada incelenmesi gereken en önemli nokta ihracat değerinin azalmasına rağmen, üretimden satışlar, satış hâsılatı ve dönem kârı gibi göstergelerin artmasıdır. Bu durum, otomotiv sektörünün krizi fırsata dönüştürdüğünü göstermektedir. Aynı analiz 2007 ve 2012 yılları için de tekrarlandığında; 2012 yılında ihracata ek olarak, dönem kârında da kriz öncesi dönemin gerisinde kalındığı görülmüştür. Bu durumun nedeni, 2012 yılında dünya 104

İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimleri Dergisi Bahar 2014 ekonomisinde yaşanan durgunluktur. 2012 yılında ihracatın 2011 yılına göre hem tutarı, hem de toplam içindeki payı azalmıştır. Rekabetin hızlı bir şekilde arttığı günümüzde, firmaların varlıklarını sürdürebilmesi için değişim ve dönüşüme ayak uydurması kaçınılmazdır. İnovasyon alanında hareket kabiliyeti yüksek olan otomotiv sanayinin, Türkiye nin inovasyon ile ilgili hedeflerinin gerçekleştirilmesinde oynadığı rol büyüktür. Bu duruma bağlı olarak; firmaların Ar-Ge ve inovasyon alanında kendilerini geliştirmeleri hem mikro, hem de makro düzeyde yaratılan katma değerin artmasını sağlamaktadır. Bu noktadan hareketle, otomotiv sanayinde, ihracatın arttırılarak ilk aşamada kriz öncesi seviyeye ulaşılması ve sonraki dönemlerde arttırılması için öncelikli olarak Ar-Ge yatırımlarına ağırlık verilmesi gerekmektedir. Buna karşılık, Ar-Ge yatırımlarının ve inovasyon faaliyetlerinin uzun zaman alan ve oldukça fazla kaynak gerektiren yatırımlar olması otomotiv sanayine devlet tarafından verilen teşvik ve primlerin arttırılmasını gerekli kılmaktadır. Ayrıca, otomotiv sanayini ilgilendiren vergilerde düzenlemeler yapılması, ülke içinde tüketici talebinin artmasına ve iç pazarın büyümesine yardımcı olacaktır. KAYNAKÇA Aras, G., Aybars, A., Kutlu, Ö., Tezcan, N., (2010), The Relationship between Firm Efficiency and Innovation Capacity: An Application on Turkish Automotive Industry Using DEA and Panel Data Analysis, International Conference on Global Trends in the Efficiency and Risk Management of Financial Services, Chania, Greece. Çoban O., (2007), Türk Otomotiv Sanayinde Endüstriyel Verimlilik ve Etkinlik, Erciyes Üniversitesi İİBF Dergisi, 29, 17-36 Engin C., Polat E., (2010), Türk Otomotiv Sektörü ve Küresel Finansal Krizin Sektöre Etkileri (1996-2009), Ekonomi Bilimleri Dergisi, 2(1), 35-43 Görener A., Görener Ö., (2008), Türk Otomotiv Sektörünün Ülke Ekonomisine Katkıları ve Geleceğe Yönelik Sektörel Beklentiler, Journal of Yasar University, 3(10), 1213-1232 Gamgam H., Altunkaynak B., (2008), Parametrik Olmayan Yöntemler SPSS Uygulamalı, Ankara, Gazi Kitabevi Hollander M., Wolfe D.A., (1999), Nonparametric Statistical Methods, U.S.A, A Wiley Interscience Publication INSEAD (2013), Global Innovation Index Report 2012 http://www.globalinnovationindex.org/gii/main/previous/ 105

Nuray TEZCAN İSO, (2013) Türkiye nin 500 Büyük Sanayi Kuruluşu 2012 Özel Sayı, 28 OICA, (2013) Production Statistics http://www.oica.net/category/production-statistics/ OSD, (2013) Aylık İstatistiki Bilgiler Bülteni OSD, (2013-I) Otomotiv Sanayii Genel ve İstatistik Bülteni Orhunbilge, N., (2000), Örnekleme Yöntemleri ve Hipotez Testleri, İstanbul, Avcıol Basım Yayın: 245 TEPAV, (2013) Dünya ve Türkiye Otomotiv Sektörü TÜBİTAK, (2010) Ulusal Bilim Teknoloji ve Yenililk Stratejisi 2011-2016 TÜBİTAK, (2013) Özel Sektöre Yönelik Ar-Ge ve Yenilik Destek Programlarına İlişkin İstatistikler, Teknoloji ve Yenilik Destek Programları Başkanlığı (TEYDEB) T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, (2013), Sanayi Genel Müdürlüğü, Otomotiv Sanayi Raporu (2013/1) T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, (2012), Bilim ve Teknoloji Genel Müdürlüğü, Ar-Ge Merkezleri Hakkında Bilgi Notu T.C. Kalkınma Bakanlığı, (2006), Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) http://www.kalkinma.gov.tr/lists/kalknma%20planlar/attachments/1/plan9.pdf T.C. Kalkınma Bakanlığı, (2013), Onuncu Kalkınma Planı (2013-2018) http://www.kalkinma.gov.tr/lists/kalknma%20planlar/attachments/12/onuncu_kal kınma_planı.pdf T.C. Sanayi Bakanlığı, (2011), Sanayi Genel Müdürlüğü, Türkiye Otomotiv Sektörü Strateji Belgesi ve Eylem Planı (2011-2014) 106

İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimleri Dergisi Bahar 2014 EK 1: 2007, 2011 ve 2012 Yıllarında İSO 500 Büyük Sanayi Kuruluşu Sıralamasında Otomotiv Sanayinde Yer Alan Firmalar Anadolu-Isuzu Otomotiv San. ve Tic. A.Ş. Autoliv Cankor Otomotiv Emniyet Sistemleri San. ve Tic. A.Ş. Beyçelik Gestamp Kalıp ve Oto Yan San. Paz. ve Tic. A.Ş. Bosch San. ve Tic. A.Ş. CMS Jant ve Makina Sanayii A.Ş. Delphi Automotive Systems Ltd. Şti. Ermetal Otomotiv ve Eşya San. Tic. A.Ş. Ford Otomotiv Sanayi A.Ş. Hayes Lemmerz İnci Jant Sanayi A.Ş. Hema Endüstri A.Ş. Honda Türkiye A.Ş. Hyundai Assan Otomotiv San. ve Tic. A.Ş. Karsan Otomotiv San. ve Tic. A.Ş. Major SKT Oto Donanım San. ve Tic. A.Ş. Man Türkiye A.Ş. Mercedes-Benz T.A.Ş. Otokar Otomotiv ve Savunma Sanayi A.Ş. Oyak-Renault Otomobil Fabrikaları A.Ş. Temsa Global San. ve Tic. A.Ş. TOFAŞ Türk Otomobil Fabrikası A.Ş. Toyota Otomotiv Sanayi Türkiye A.Ş. Türkiye Lokomotif ve Motor Sanayii A.Ş. (TÜLOMSAŞ) Tusaş Motor Sanayii A.Ş. TUSAŞ-Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş. Yazaki Otomotiv Yan San. ve Tic. A.Ş. 107