Grafik 92. Yıllara göre Doğuşta Beklenen Yaşam Süresi Erkek nüfus için, doğuşta beklenen yaşam süreleri 2000-2009 yılları arasında incelendiğinde 2000 yılında 68,1 yıl olan beklenen yaşam süresi 2001-2007 yılları arasında 1ile 2 ay arasında değişen artışlarla 2007 yılında 69,3 yıla ulaşmış, 2008 yılında ise maksimum 2,1 yıllık artışla erkeklerde doğuşta beklenen yaşam süresi, 71,4 yıl olmuş ve 2009 yılında da yine 1 aylık artışla 71,5 yıla ulaşmıştır. 2000 yılı ile 2009 yılında erkeklerin doğuşta beklenen yaşam süreleri kıyaslandığında da 3,4 yıllık bir artış söz konusu olmuştur. Kadın nüfus içinde 2000 yılında doğuşta beklenen yaşam süresi 72,8 yıl iken, 2001-2007 yılları arasında her yıl ikişer ay artmak üzere 2007 yılında 74,2 yıla ulaşmış, 2008 yılında ise toplam ve erkek nüfusta olduğu gibi 1,6 yıllık maksimum artışla 75,8 yıla ve 2009 yılında da 76,1 yıla 3 aylık artışla erişmiştir. 2000-2009 yılları arasında özellikle 2008 yılında; kadınların ve erkeklerin doğuşta beklenen yaşam süresinde sırası ile 1,6 ve 3,4 yıllık değer artışları diğer yıllara göre oldukça dikkat çekmektedir. 3.2 Çalışma Hayatı 3.2.1 İstihdam Ekonomik krizin etkisiyle artan işsizliğe rağmen 2009 yılında bir önceki yıla göre 83 bin kişiye ilave istihdam yaratılırken, 2010 yılında 1 milyon 317 bin kişiye ilave istihdam sağlanmıştır. İstihdam olanaklarındaki iyileşmenin devam etmesiyle, 2011 yılında istihdam edilenlerin sayısı 2 puanlık artışla %45,0 a yükselmiş ve 24.110 bin kişiye istihdam yaratılmıştır. Bir önceki yıla göre ilave 1 milyon 516 bin kişiye sağlanan istihdamın 967 binini erkekler, 548 binini de kadınlar oluşturmuştur. Erkekler için istihdam oranı bir önceki yıla göre 2,4 puanlık artışla %65,1 oranına yükselerek 17.137 bine, kadınlar için de 1,6 puanlık artışla %25,6 oranına yükselerek 6.973 bine ulaşmıştır (Bkz, Tablo 186). 2011 yılında bir önceki yıla kıyasla istihdam oranı toplam düzeyde %4,7 oranında artarken, erkeklerde %3,8 oranında, kadınlarda ise %6,7 oranında artış göstermiştir. Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği / www.tobb.org.tr 343
Sektörlere göre istihdam incelendiğinde, 2011 yılında ülkemiz genelinde istihdam oranında en fazla artış gösteren sektörün tarım sektörü olduğu görülmektedir. Kriz nedeniyle 2010 yılında tarım sektörüne yönelen işgücü, aynı eğilimini 2011 yılında da sürdürmüştür. 2011 yılında bir önceki yıla göre 0,4 puanlık düşüşe karşın %8,1 oranında artış kaydeden tarım sektöründe istihdam edenlerin sayısı 6.143 bine yükselmiştir. 2011 yılı Ocak ayında 17.060 bin kişi olan tarım dışı istihdam yılın son ayına göre %6,0 oranında artış göstererek 18.079 bine ulaşırken, tarım istihdamı aynı aylarda %3,7 oranında artış göstererek 5.401 binden 5.599 bine yükselmiştir (Bkz; Tablo 192, Grafik 93, Grafik 94). 2011 yılında sanayi sektöründe istihdam edilenlerin sayısı ise bir önceki yıla göre %7,6 oranında artarak 6.380 bine, hizmet sektöründe istihdam edilenlerin sayısı da %5,5 oranında artarak 11.587 bine ulaşmıştır. 2011 yılında toplam istihdam içerisinde sektörlere göre istihdam edilenlerin oranları 2010 yılı ile kıyaslandığında; tarım sektöründe %25,5 oranında aynı değerde kalma gibi bir durum sergilerken, sanayi sektöründe 0,3 puanlık artış ile %26,5 lik bir orana ulaşmış ve hizmet sektöründe ise 0,5 puanlık azalışla %48,1 oranına gerilemiştir. Toplam içinde tarım ve sanayi sektörlerinin payı artarken, hizmet sektörünün payı azalmıştır. Tablo 192. 15+ Yaştaki Kurumsal Olmayan Nüfusun Sektörlere göre İstihdamı (000 Kişi) Sektörler 2009 2010 2011 Toplam İçindeki Değişim 2009 2010 2011 2009 2010 2011 Türkiye Tarım 5.240 5.683 6.143 24,6 25,2 25,5 4,5 8,5 8,1 Sanayi (1) 5.385 5.927 6.380 25,3 26,2 26,5-5,2 10,1 7,6 Hizmet 10.652 10.985 11.587 50,1 48,6 48,1 1,5 3,1 5,5 Toplam 21.277 22.594 24.110 100,0 100,0 100,0 0,4 6,2 6,7 Kent Tarım 589 701 783 4,3 4,8 5,0-9,0 19,0 11,7 Sanayi (1) 4.398 4.888 5.158 31,8 33,3 33,3-6,3 11,1 5,5 Hizmet 8.852 9.090 9.567 64,0 61,9 61,7 2,1 2,7 5,2 Toplam 13.839 14.679 15.508 100,0 100,0 100,0-1,2 6,1 5,6 Kır Tarım 4.651 4.981 5.360 62,5 62,9 62,3 6,5 7,1 7,6 Sanayi (1) 987 1.039 1.222 13,3 13,1 14,2-0,3 5,3 17,6 Hizmet 1.800 1.895 2.021 24,2 23,9 23,5-1,4 5,3 6,6 Toplam 7.438 7.915 8.603 100,0 100,0 100,0 3,5 6,4 8,7 (1): Sanayi sektörü, inşaat sektörünü de kapsamaktadır. Not: Yuvarlamadan dolayı, toplam rakamlar farklılık gösterebilir. 344 Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği / www.tobb.org.tr
Grafik 93. Aylara göre 15+ Yaştaki Kurumsal Olmayan Nüfusun Tarım ve Tarım Dışı Sektörde İstihdamı Grafik 94. Yıllara göre 15+ Yaştaki Kurumsal Olmayan Nüfusun Sektörel İstihdamı Kentsel yerleşim yerlerinde istihdam, bir önceki yıla göre 0,5 puan azalarak %5,6 oranında artış göstermiş ve 15.508 bin kişi istihdam edilmiştir. Sektörler düzeyinde 2011 yılında, bir önceki yıla göre en fazla artış %11,7 oranı ile yine tarım sektöründe olurken bunu, %5,5 oranı ile sanayi sektörü ve %5,2 oranı ile hizmet sektörü izlemiştir. Kentsel yerleşim yerlerinde, sektörler düzeyinde istihdam edilenlerin oranı 2011 ve 2010 yılı itibari ile kıyaslandığında, tarım sektörü 2011 yılında bir önceki yıla göre 0,2 puanlık artışla %4,8 oranında bir pay alırken, sanayi sektörü hiç değişim göstermemiş ve %33,3 oranına, hizmet sektörü de 0,2 puanlık azalışla %61,7 oranına sahiptir. Kırsal yerleşim yerlerinde istihdam ise bir önceki yıla göre 2,3 puan artarak %8,7 oranında artmış, istihdam edilenlerin sayısı 8.603 bin kişi olmuştur. Sektörlere göre en fazla Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği / www.tobb.org.tr 345
artış %17,6 oranı ile sanayi sektöründe olurken bunu, %7,6 oranı ile tarım sektörü ve %6,6 oranı ile hizmet sektörü izlemiştir. Kırsal yerleşim yerlerinde 2010 ve 2011 yılı itibari ile istihdam edenlerin sektör içindeki oranları kıyaslandığında, tarım sektörünün payı 0,6 puanlık azalışla 2011 yılında %62,3 oranına, sanayi sektörünün payı 1,1 puanlık artışla %14,2 ve hizmet sektörünün payı da 0,4 puanlık azalışla %23,5 oranına sahiptir. 2011 yılında kentsel yerleşim yerlerinde istihdam edilenlerin tarım sektörü içindeki oranı artarken, sanayi sektöründeki oranı değişmemiş ancak, kırsal yerleşim yerlerinde ise tarım sektöründe istihdam edilenlerin oranı azalırken, sanayi sektöründe istihdam edilenlerin oranının artması dikkat çekici bir durumdur. 3.2.2 Bölgesel Düzeyde İstihdam 2011 yılında, İBBS Düzey-1 e göre işsizlik ve istihdam oranları incelendiğinde; toplam ve kadın işsizlik oranının en yüksek olduğu bölge sırası ile %11,8 ve %15,2 oranları ile TR1 (İstanbul) bölgesidir. Erkek işsizlik oranının en yüksek olduğu bölge ise %12,1 oranı ile TRC (Güneydoğu Anadolu) bölgesidir. Toplam bazda işsizlik oranında en yüksek orana sahip bölge TR1 (İstanbul) un ardından %11,7 oranı ile TRC (Güneydoğu Anadolu), %11,2 oranı ile TRB (Ortadoğu Anadolu) bölgeleri gelmektedir (Bkz, Tablo 193). Tablo 193. 2011 Yılı için İBBS Düzey-1 ve Cinsiyete göre 15+ Yaştaki Kurumsal Olmayan Nüfusun İstihdam ve İşsizlik Oranları Bölge Kodu İBBS Düzey-1 İşsizlik İşsizlik İstihdam Erkek Kadın Toplam (Erkek/ Kadın) Erkek Kadın Toplam İstihdam (Erkek/ Kadın ) TR1 İstanbul 10,6 15,2 11,8 0,7 65,0 21,4 43,1 3,0 TR2 Batı Marmara 5,8 10,2 7,1 0,6 67,1 28,3 47,5 2,4 TR3 Ege 8,4 13,3 10,0 0,6 66,7 30,3 48,1 2,2 TR4 Doğu Marmara 8,4 13,0 9,8 0,6 66,6 26,7 46,5 2,5 TR5 Batı Anadolu 7,6 11,2 8,6 0,7 65,8 23,1 44,0 2,8 TR6 Akdeniz 10,0 12,0 10,6 0,8 66,3 29,2 47,3 2,3 TR7 Orta Anadolu 9,3 10,5 9,7 0,9 64,4 24,2 43,9 2,7 TR8 Batı Karadeniz 5,6 6,5 6,0 0,9 66,9 36,9 51,4 1,8 TR9 Doğu Karadeniz 7,5 4,7 6,4 1,6 66,1 41,9 53,7 1,6 TRA Kuzeydoğu Anadolu 10,4 3,3 8,3 3,2 66,9 29,2 48,1 2,3 TRB Ortadoğu Anadolu 11,8 9,4 11,2 1,3 63,9 21,8 42,4 2,9 TRC Güneydoğu Anadolu 12,1 9,1 11,7 1,3 56,6 9,1 32,1 6,2 TR Türkiye 9,2 11,3 9,8 0,8 65,1 25,6 45,0 2,5 Erkek işsizlik oranında %12,1 oranı ile TRC (Güneydoğu Anadolu) bölgesini, %11,8 oranı ile TRB (Ortadoğu Anadolu) bölgesi ve %10,4 oranı ile TRA (Kuzeydoğu Anadolu) bölgesi en yüksek işsizlik oranları ile takip etmektedir. 346 Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği / www.tobb.org.tr
Kadın işsizlik oranlarında da TR1 (İstanbul) bölgesini, %13,3 oranı ile TR3 (Ege) bölgesi ve %13,0 oranı ile TR4 (Doğu Marmara) bölgesi izlemektedir. Cinsiyetler arası işsizlik oranı bölge düzeyinde; TR1 (İstanbul) ve TR5 (Batı Anadolu) bölgelerinde erkek işsizlik oranlarının, kadın işsizlik oranlarından daha az olduğu ve oransal değerinde 0,7 olduğu görülmektedir. TR2 (Batı Marmara), TR3 (Ege), TR4 (Doğu Marmara) bölgelerinde de kadın işsizlik oranının, erkek işsizlik oranından daha fazla olduğu dikkati çekmektedir. Ancak, TRA (Kuzeydoğu Anadolu), TRB (Ortadoğu Anadolu) ve TRC (Güneydoğu Anadolu) bölgelerinde ise durum tersine dönmekte erkek işsizlik oranının, kadın işsizlik oranından daha fazla olduğu görülmektedir. Toplam istihdam oranının %53,7 ve kadın istihdam oranının %41,9 oranları ile en yüksek olduğu bölge TR9 (Doğu Karadeniz) bölgesidir. Erkek istihdam oranının en yüksek olduğu bölge ise %67,1 oranı ile TR2 (Batı Marmara) bölgesidir. İstihdam oranları bölgeler itibari ile toplam bazda, TR9 (Doğu Karadeniz) bölgesinin ardından %51,4 oranı ile TR8 (Batı Karadeniz), %48,1 oranı ile de TR3 (Ege) bölgesi ilk üçteki bölgelerdir. Erkek istihdamında da TR2 (Batı Marmara) bölgesinin ardından %66,9 oranı ile TR8 (Batı Karadeniz) ve TRA (Kuzeydoğu Anadolu) bölgelerinin ardından 2. ve 3. sırayı alan bölgelerdir. Kadın istihdam oranı TR9 (Doğu Karadeniz) bölgesinin ardından, %36,9 oranı ile TR8 (Batı Karadeniz) bölgesi ve %30,3 oranı ile de TR3 (Ege) bölgeleri en yüksek orana sahip ilk 3 bölgedir. Erkek ve kadın istihdam oranları bölge düzeyinde kıyaslamalı olarak incelendiğinde, erkek istihdamının kadın istihdamına göre en yüksek olduğu bölge 3,0 değeri ile TR1 (İstanbul) bölgesindedir. Bu rakamı, TR1 (İstanbul) bölgesinde istihdam edilen erkek oranının, kadın istihdam oranının 3 katı olduğu biçiminde okumak da mümkündür. 2011 yılında 15+ yaştaki kurumsal olmayan erkek nüfusun Türkiye genelinde sektörlere göre istihdam oranları analiz edildiğinde %50,3 oranı ile hizmet, %31,1 oranı ile sanayi ve %18,7 oranı ile de tarım sektöründe istihdam ettiği görülmektedir. Toplam istihdamda olan erkeklerin, %18,5 i TR1 (İstanbul), %14,1 i TR3 (Ege) ve %12,6 sı da TR6 (Akdeniz) bölgesinde istihdam etmektedir. Yine toplam istihdamda olan erkekler içinde TR1 (İstanbul) bölgesinde %10,5 i hizmet ve %7,8 i de sanayi sektöründe çalışmaktadır. Türkiye de toplam istihdamda olan erkek oranları içinde TR3 (Ege) ve TR6 (Akdeniz) bölgelerinde sanayi sektöründe istihdam olan erkek oranı %6,7 değeri ile de dikkati çekmektedir (Bkz; Tablo 194, Grafik 95). Aynı tabloya kadınlar için bakıldığında da kadınlar, Türkiye genelinde %42,6 oranı ile hizmet, %42,2 oranı ile tarım ve %15,2 oranı ile de sanayi sektöründe istihdam etmektedir. Özellikle kadın istihdam oranının tarım sektöründe çok yüksek oranda çıkması kırsal kesimde kadınların ücretsiz aile işçisi olarak çalışmasından kaynaklanmaktadır. Toplam kadın istihdamında TR1 (İstanbul) bölgesi %15,1 oranına, TR3 (Ege) bölgesi %16,4 oranına, TR6 (Akdeniz) bölgesi %14,4 oranına sahip ilk 3 teki bölgelerdir. TR1 (İstanbul) bölgesindeki kadınlar %10,2 oranı ile hizmet sektöründe, TR3 (Ege) ve TR6 (Akdeniz) bölgelerinde, %7,2 oranı ile tarım sektöründe istihdam eden kadınlar, toplam kadın istihdamı içinde en yüksek oranlara sahip sektörler olarak dikkati çekmektedir. Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği / www.tobb.org.tr 347
Tablo 194. 2011 Yılı 15+ Yaştaki Kurumsal Olmayan Nüfusun İBBS Düzey-1 ve Cinsiyete göre Çalıştığı Sektörler Bölge Kodu TR1 TR2 TR3 TR4 TR5 TR6 TR7 TR8 TR9 TRA TRB TRC TR (000 Kişi) İBBS Düzey-1 Sektörler Erkek Kadın Toplam İstihdam Edilen Sayı Türkiye Sayı Türkiye Sayı Toplam (Erkek/Kadın) İçindeki İçindeki İçindeki Nüfus Tarım 19 0,1 4 0,1 23 0,1 4,8 İstanbul Sanayi (1) 1.339 7,8 339 4,9 1.678 7,0 3,9 Hizmet 1.804 10,5 708 10,2 2.512 10,4 2,5 Toplam 3.162 18,5 1.051 15,1 4.213 17,5 3,0 Tarım 206 1,2 145 2,1 351 1,5 1,4 Batı Marmara Sanayi (1) 277 1,6 74 1,1 351 1,5 3,7 Hizmet 362 2,1 143 2,1 505 2,1 2,5 Toplam 845 4,9 362 5,2 1.207 5,0 2,3 Tarım 553 3,2 502 7,2 1.055 4,4 1,1 Ege Sanayi (1) 712 4,2 168 2,4 880 3,6 4,2 Hizmet 1.154 6,7 475 6,8 1.629 6,8 2,4 Toplam 2.419 14,1 1.145 16,4 3.564 14,8 2,1 Tarım 204 1,2 206 3,0 410 1,7 1,0 Doğu Marmara Sanayi (1) 760 4,4 190 2,7 950 3,9 4,0 Hizmet 776 4,5 310 4,4 1.086 4,5 2,5 Toplam 1.740 10,2 706 10,1 2.446 10,1 2,5 Tarım 191 1,1 143 2,1 334 1,4 1,3 Batı Anadolu Sanayi (1) 458 2,7 73 1,0 531 2,2 6,3 Hizmet 1.025 6,0 396 5,7 1.421 5,9 2,6 Toplam 1.674 9,8 612 8,8 2.286 9,5 2,7 Tarım 523 3,1 504 7,2 1.027 4,3 1,0 Akdeniz Sanayi (1) 496 2,9 82 1,2 578 2,4 6,0 Hizmet 1.143 6,7 415 6,0 1.558 6,5 2,8 Toplam 2.162 12,6 1.001 14,4 3.163 13,1 2,2 Tarım 251 1,5 217 3,1 468 1,9 1,2 Orta Anadolu Sanayi (1) 249 1,5 29 0,4 278 1,2 8,6 Hizmet 375 2,2 97 1,4 472 2,0 3,9 Toplam 875 5,1 343 4,9 1.218 5,1 2,6 Tarım 375 2,2 432 6,2 807 3,3 0,9 Batı Karadeniz Sanayi (1) 258 1,5 50 0,7 308 1,3 5,2 Hizmet 462 2,7 161 2,3 623 2,6 2,9 Toplam 1.095 6,4 643 9,2 1.738 7,2 1,7 Tarım 229 1,3 326 4,7 555 2,3 0,7 Doğu Karadeniz Sanayi (1) 137 0,8 16 0,2 153 0,6 8,6 Hizmet 256 1,5 72 1,0 328 1,4 3,6 Toplam 622 3,6 414 5,9 1.036 4,3 1,5 Kuzeydoğu Anadolu Ortadoğu Anadolu Güneydoğu Anadolu Türkiye Tarım 185 1,1 165 2,4 350 1,5 1,1 Sanayi (1) 81 0,5 7 0,1 88 0,4 11,6 Hizmet 200 1,2 32 0,5 232 1,0 6,3 Toplam 466 2,7 204 2,9 670 2,8 2,3 Tarım 210 1,2 193 2,8 403 1,7 1,1 Sanayi (1) 177 1,0 10 0,1 187 0,8 17,7 Hizmet 363 2,1 64 0,9 427 1,8 5,7 Toplam 750 4,4 267 3,8 1.017 4,2 2,8 Tarım 254 1,5 109 1,6 363 1,5 2,3 Sanayi (1) 378 2,2 21 0,3 399 1,7 18,0 Hizmet 694 4,0 98 1,4 792 3,3 7,1 Toplam 1.326 7,7 228 3,3 1.554 6,4 5,8 Tarım 3.199 18,7 2.944 42,2 6.143 25,5 1,1 Sanayi (1) 5.322 31,1 1.057 15,2 6.380 26,5 5,0 Hizmet 8.616 50,3 2.972 42,6 11.587 48,1 2,9 Toplam 17.137 100,0 6.973 100,0 24.110 100,0 2,5 (1): Sanayi sektörü, inşaat sektörünü de kapsamaktadır. Not: Yuvarlamadan dolayı, toplam rakamları farklılık gösterebilir. 348 Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği / www.tobb.org.tr
Grafik 95. 2011 Yılı 15+ Yaştaki Kurumsal Olmayan Nüfusun Cinsiyete göre Çalıştığı Sektörler TRC (Güneydoğu Anadolu) bölgesinde sanayi sektöründe istihdam eden erkek oranı, kadın oranının 18,0 katı iken, TRB (Ortadoğu Anadolu) bölgesinde yine sanayi sektöründe çalışan erkek oranı kadın oranının 17,7 katıdır. Genel olarak 12 bölgede de sanayi sektöründe istihdam eden erkek oranı ile kadın oranı arasındaki makas, diğer sektörlere göre çok daha açıktır. 2011 yılında 15+ yaşta kurumsal olmayan nüfusun Türkiye genelinde ve toplam bazda %61,7 si ücretli maaşlı, yevmiyeli olarak istihdam ederken, %24,6 sı müteşebbis olarak ve %13,7 si de ücretsiz aile işçisi olarak çalışmaktadır (Bkz; Tablo195, Grafik 96). Grafik 96. 2011 Yılı 15+ Yaştaki Kurumsal Olmayan Çalışan Nüfusun Cinsiyete göre İşteki Durumu Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği / www.tobb.org.tr 349
Tablo 195. 2011 Yılı 15+ Yaştaki Kurumsal Olmayan Çalışan Nüfusun İBBS Düzey-1 ve Cinsiyete göre İşteki Durumu Bölge Kodu TR1 TR2 TR3 TR4 TR5 TR6 TR7 TR8 TR9 TRA TRB TRC TR İBBS Düzey-1 İstanbul Batı Marmara Ege Doğu Marmara Batı Anadolu Akdeniz Orta Anadolu Batı Karadeniz Doğu Karadeniz Kuzeydoğu Anadolu Ortadoğu Anadolu Güneydoğu Anadolu Türkiye (000 Kişi) Erkek Kadın Toplam İstihdam Edilen İşteki Durum Türkiye Türkiye Toplam (Erkek/ Sayı İçindeki Sayı İçindeki Sayı İçindeki Kadın) Nüfus Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli 2.516 14,7 930 13,3 3.446 14,3 2,7 İşveren ve kendi hesabına 633 3,7 99 1,4 732 3,0 6,4 Ücretsiz aile işçisi 13 0,1 21 0,3 34 0,1 0,6 Toplam 3.162 18,5 1.050 15,1 4.212 17,5 3,0 Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli 513 3,0 179 2,6 692 2,9 2,9 İşveren ve kendi hesabına 283 1,7 39 0,6 322 1,3 7,3 Ücretsiz aile işçisi 48 0,3 144 2,1 192 0,8 0,3 Toplam 844 4,9 362 5,2 1.206 5,0 2,3 Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli 1.494 8,7 585 8,4 2.079 8,6 2,6 İşveren ve kendi hesabına 800 4,7 101 1,4 901 3,7 7,9 Ücretsiz aile işçisi 126 0,7 458 6,6 584 2,4 0,3 Toplam 2.420 14,1 1.144 16,4 3.564 14,8 2,1 Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli 1.279 7,5 439 6,3 1.718 7,1 2,9 İşveren ve kendi hesabına 410 2,4 99 1,4 509 2,1 4,1 Ücretsiz aile işçisi 53 0,3 168 2,4 221 0,9 0,3 Toplam 1.742 10,2 706 10,1 2.448 10,2 2,5 Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli 1.199 7,0 415 6,0 1.614 6,7 2,9 İşveren ve kendi hesabına 418 2,4 65 0,9 483 2,0 6,4 Ücretsiz aile işçisi 59 0,3 132 1,9 191 0,8 0,4 Toplam 1.676 9,8 612 8,8 2.288 9,5 2,7 Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli 1.345 7,8 452 6,5 1.797 7,5 3,0 İşveren ve kendi hesabına 697 4,1 166 2,4 863 3,6 4,2 Ücretsiz aile işçisi 119 0,7 384 5,5 503 2,1 0,3 Toplam 2.161 12,6 1.002 14,4 3.163 13,1 2,2 Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli 507 3,0 106 1,5 613 2,5 4,8 İşveren ve kendi hesabına 290 1,7 45 0,6 335 1,4 6,4 Ücretsiz aile işçisi 77 0,4 192 2,8 269 1,1 0,4 Toplam 874 5,1 343 4,9 1.217 5,0 2,5 Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli 560 3,3 178 2,6 738 3,1 3,1 İşveren ve kendi hesabına 425 2,5 77 1,1 502 2,1 5,5 Ücretsiz aile işçisi 110 0,6 387 5,5 497 2,1 0,3 Toplam 1.095 6,4 642 9,2 1.737 7,2 1,7 Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli 302 1,8 78 1,1 380 1,6 3,9 İşveren ve kendi hesabına 284 1,7 136 2,0 420 1,7 2,1 Ücretsiz aile işçisi 37 0,2 200 2,9 237 1,0 0,2 Toplam 623 3,6 414 5,9 1.037 4,3 1,5 Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli 227 1,3 33 0,5 260 1,1 6,9 İşveren ve kendi hesabına 175 1,0 29 0,4 204 0,8 6,0 Ücretsiz aile işçisi 63 0,4 142 2,0 205 0,9 0,4 Toplam 465 2,7 204 2,9 669 2,8 2,3 Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli 436 2,5 65 0,9 501 2,1 6,7 İşveren ve kendi hesabına 242 1,4 23 0,3 265 1,1 10,5 Ücretsiz aile işçisi 71 0,4 179 2,6 250 1,0 0,4 Toplam 749 4,4 267 3,8 1.016 4,2 2,8 Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli 899 5,2 138 2,0 1.037 4,3 6,5 İşveren ve kendi hesabına 371 2,2 24 0,3 395 1,6 15,5 Ücretsiz aile işçisi 57 0,3 65 0,9 122 0,5 0,9 Toplam 1.327 7,7 227 3,3 1.554 6,4 5,8 Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli 11.277 65,8 3.599 51,6 14.876 61,7 3,1 İşveren ve kendi hesabına 5.028 29,3 902 12,9 5.931 24,6 5,6 Ücretsiz aile işçisi 832 4,9 2.472 35,5 3.303 13,7 0,3 Toplam 17.137 100,0 6.973 100,0 24.110 100,0 2,5 Not: Yuvarlamadan dolayı, toplam rakamlar farklılık gösterebilir. 350 Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği / www.tobb.org.tr
Erkekler için, Türkiye genelinde ücretli maaşlı, yevmiyeli çalışanların oranı %65,8 olup, müteşebbislerin oranı %29,3, ücretsiz aile işçisi olarak çalışanların oranı ise %4,9 dur. Toplam istihdamda olan erkeklerin işteki durum ve İBBS Düzey-1 e göre bölgelerin payları analiz edildiğinde en yüksek oranı TR1 (İstanbul) bölgesinde %14,7 oranı ile, TR3 (Ege) bölgesinde %8,7 oranı ile, TR6 (Akdeniz) bölgesinde %7,8 oranı ile ve TR5 (Batı Anadolu) bölgesinde %7,0 oranı ile ücretli, maaşlı ve yevmiyeli çalışan erkekler almaktadır. Kadınlar için Türkiye ve toplam bazda, istihdam edenlerin %51,6 sı ücretli, maaşlı ve yevmiyeli, %35,5 i ücretsiz aile işçisi ve %12,9 u da müteşebbis olarak çalışmaktadır. Toplam istihdam edilen kadınlar içinde en yüksek oranı %13,3 oranı ile TR1 (İstanbul), %8,4 oranı ile TR3 (Ege) ve %6,5 oranı ile de TR6 (Akdeniz) bölgesinde ücretli, maaşlı ve yevmiyeli çalışanlar almaktadır. İşteki duruma göre Türkiye genelinde erkek ve kadın oranları irdelendiğinde ücretli, maaşlı ve yevmiyeli çalışan erkek sayısı kadın sayısının 3,1 katı iken, müteşebbis olarak çalışan erkek sayısı, kadın sayısının 5,6 katıdır. Buna karşın ücretsiz aile işçisi olarak çalışan kadın sayısı, erkek sayısının 3 katıdır. 3.2.3 Ücretler 2011 yılında işyeri sayısı ve yapılan sözleşme sayısında bir önceki yıla göre sırasıyla %55,7 ve %16,8 oranlarında artış kaydedilmiş, 14.061 işyerinde 1.942 toplu iş sözleşmesi imzalanmıştır. Toplu iş sözleşmelerinin kapsadığı toplam 422.554 işçinin; %33,5 i olan 141.709 u kamu kesiminde, %66,5 i olan 280.845 i ise özel sektörde çalışmaktadır (Bkz, Tablo 196). Tablo 196. Toplu İş Sözleşmelerinin Kapsadığı İşyeri ve İşçi Sayıları Değişken 2009 2010 2011 Sayı Değişim Sayı Değişim Sayı Değişim Yapılan sözleşme sayısı 1.995 17,1 1.662-16,7 1.942 16,8 İşyeri sayısı 11.544 20,0 9.033-21,8 14.061 55,7 İşçi Sayısı Kamu 288.531 169,0 166.294-42,4 141.709-14,8 Özel 216.265 39,1 172.377-20,3 280.845 62,9 Toplam 504.796 92,1 338.671-32,9 422.554 24,8 İşçi Kamu 57,2 49,1 33,5 Özel 42,8 50,9 66,5 Toplam 100,0 100,0 100,0 Kaynak: ÇSGB. Geçen yıl olduğu gibi 2011 yılında da herhangi bir lokavt uygulaması yapılmamıştır. 2011 yılında grev uygulamaları incelendiğinde, kamu sektöründe grev yapılmazken, özel sektörde ise 9 adet grev yapılmıştır. Özel sektördeki 9 greve ise 557 işçi katılmış ve 13.273 işgünü kaybı yaşanmıştır (Bkz, Tablo 197). Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği / www.tobb.org.tr 351
Tablo 197. Grev Uygulamaları Sektör Uygulanan Grev Sayısı Greve Katılan İşçi Sayısı Kaybolan İşgünü Sayısı Kaybolan İşgünü Sayısı Değişim 2009 2010 2011 2009 2010 2011 2009 2010 2011 2009 2010 2011 Kamu 0 0 0 0 406 0 0 2.030 0-100,0 Özel 13 10 9 3.101 402 557 290.913 35.732 13.273 100,5-87,7-62,9 Toplam 13 11 9 3.101 808 557 290.913 37.762 13.273 99,6-87,0-64,9 Kaynak: ÇSGB. Kamu kesiminde; toplu iş sözleşmesi kapsamındaki net ele geçen işçi ücreti, 2011 yılında bir önceki yıla göre %7,8 oranında nominal artış ile aylık 2.210,5 den 2.383,8 ye, işgücü maliyeti ise %11,7 oranında nominal artış ile aylık 4.179,4 den 4.668,9 ye yükselmiştir. Reel olarak ise 2011 yılında aylık net işçi ücretlerinde %1,3 oranında, işgücü maliyetinde ise 6 oranında artış söz konusu olmuştur. Özel kesim için 2011 yılı verileri henüz açıklanmadığından dolayı, 2010 yılı verilerine göre net işçi ücretleri bir önceki yıla kıyasla nominal %9,4 oranında artışla aylık 1.670,8, işgücü maliyetleri de %9,4 oranında nominal artışla aylık 3.115,4 değerine ulaşmıştır. Özel sektörde 2010 yılında bir önceki yıla göre reel olarak net ele geçen işçi ücretleri ve işgücü maliyetlerinde 8 oranında reel artış kaydedilmiştir (Bkz, Tablo 198). Tablo 198. Toplu İş Sözleşmesi Kapsamındaki İşçi Ücretlerinde Gelişmeler Yıllar Net Ele Geçen İşgücü Maliyeti Ücret (1) Nominal Artış Reel Artış (2) Değer Nominal Artış ( /Ay) Reel Artış (3) Kamu Kesimi (4) 2009 2.112,95 5,7-0,5 3.908,00 7,7 6,4 2010 2.210,47 4,6-3,6 4.179,40 6,9-1,5 2011 2.383,76 7,8 1,3 4.668,87 11,7 0,6 Özel Kesim (5) 2009 1.527,21 8,7 2,3 2.847,73 8,1 6,8 2010 1.670,77 9,4 0,8 3.115,42 9,4 0,8 Kaynak: Kamu İşveren Sendikaları, TİSK, Kalkınma Bakanlığı, TÜİK. (1): Bekar çalışanlar için net ele geçen ücret rakamının içine asgari geçim indirimi dahildir. (2): Net ele geçen ücretteki reel artışın hesaplanmasında, TÜİK in 2003 temel yıllı Tüketici Fiyatları Endeksi kullanılmıştır. (3): İşgücü maliyetindeki reel artışların hesaplanmasında, TÜİK in 2003 temel yıllı Üretici Fiyatları Endeksi kullanılmıştır. (4): Belediyeler kapsam dışı bırakılmıştır. (5): 2011 yılı verileri daha sonra açıklanacağı için tabloda yer almamaktadır. 2011 yılında kanuni brüt asgari ücret, 1. altı aylık dönemde 16 yaşını dolduranlar için günlük 26,6, 16 yaşını doldurmayanlar için günlük 22,7, 2. altı aylık dönemde ise 16 yaşını dolduranlar için günlük 27,9, 16 yaşını doldurmayanlar için ise günlük 23,9 olarak belirlenmiştir. Aylık brüt asgari ücretler ise, 1. altı aylık dönemde 16 yaşını dolduranlar için 796,5 olurken, 16 yaşını doldurmayanlar için 679,5 olmuş; 2. altı aylık dönemde 16 yaşını dolduranlar için aylık asgari ücret 837,0, 16 yaşını doldurmayanlar için 715,5 olarak belirlenmiştir (Bkz, Tablo 199). 352 Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği / www.tobb.org.tr
Tablo 199. Yıllar İtibariyle Günlük ve Aylık Brüt Asgari Ücretler Yıllar Dönemler (1) 16 Yaşını Dolduranlar için Brüt Ücret Bir Önceki Döneme göre Değişim Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine göre Değişim 16 Yaşını Doldurmayanlar için Brüt Ücret Günlük Aylık Günlük Aylık Bir Önceki Döneme göre Değişim ( ) Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine göre Değişim 2009 2010 2011 1. Altı ay 22,2 666,0 4,3 9,5 18,9 567,0 4,9 10,0 2. Altı ay 23,1 693,0 4,1 8,5 19,7 589,5 4,0 9,0 1. Altı ay 24,3 729,0 5,2 9,5 20,7 621,0 5,3 9,5 2. Altı ay 25,4 760,5 4,3 9,7 21,6 648,0 4,3 9,9 1. Altı ay 26,6 796,5 4,7 9,3 22,7 679,5 4,9 9,4 2. Altı ay 27,9 837,0 5,1 10,1 23,9 715,5 5,3 10,4 Kaynak: ÇSGB. (1): 1. altı ay, ilgili yılın 01.01-30.06 tarihleri arasındaki süreyi, 2. altı ay, ilgili yılın 01.07-31.12 tarihleri arasındaki süreyi kapsamaktadır. 2011 yılında, 1. dönem için 16 yaşını dolduranlarda asgari günlük ücretlerde %4,7 oranında, 16 yaşını doldurmayanlarda ise %4,9 oranında iyileşme olurken, 2011 yılının 2. döneminde 16 yaşını dolduranlar için asgari günlük ücretlerde %5,1 ve 16 yaşını doldurmayanlarda da %5,3 oranında bir iyileşme yaşanmıştır. 2011 yılında, net ele geçen ortalama memur maaşı nominal olarak %13,2 oranında artarak aylık 1.679 ye yükselmiş, ortalama maaş maliyeti ise %12,0 oranında artarak aylık 2.221,4 olmuştur. Reel olarak net ortalama memur maaşı %6,3 ve ortalama maaş maliyeti 8 oranlarında artış göstermiştir (Bkz, Tablo 200). Tablo 200. Memur Maaşlarındaki Nominal ve Reel Değişimler Yıllar Net Maaş (1) Maaş Maliyeti Ağırlıklı Ortalama Maaş (2) Nominal Artış Reel Artış (3) Ortalama Maaş Maliyeti Nominal Artış ( /Ay) Reel Artış (4) 2009 1.386,02 15,0 8,2 1.853,79 13,4 12,0 2010 1.483,45 7,0-1,4 1.983,76 7,0-1,4 2011 1.679,03 13,2 6,3 2.221,36 12,0 0,8 Kaynak: Maliye Bakanlığı, TÜİK, Kalkınma Bakanlığı. (1): Bekar çalışanlar için ortalama net maaşa asgari geçim indirimi dahildir. (2): Aile yardımı, olağanüstü hal tazminatı, Kalkınmada Öncelikli Yörelerde ödenen ek tazminat, en yüksek devlet memuru aylığı üzerinden ödenen maktu fazla çalışma ücretleri ve Gelir İdaresi Geliştirme Fonu ndan yapılan ödemeler hariç, lojman tazminatı dahildir. Tüm sınıfların ağırlıklı ortalaması alınmıştır. (3): Bir önceki yıla göre reel gelişimi göstermektedir. Reel artışların hesaplanmasında, TÜİK in 2003 temel yıllı Tüketici Fiyatları Endeksi kullanılmıştır. (4): Bir önceki yıla göre reel gelişimi göstermektedir. Reel artışların hesaplanmasında, TÜİK in 2003 temel yıllı Üretici Fiyatları Endeksi kullanılmıştır. Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği / www.tobb.org.tr 353
354 Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği / www.tobb.org.tr