Benim manevi miras m ilim ve ak ld r Mustafa Kemal Atatürk Sahibi TÜB TAK Ad na Baflkan V. Prof. Dr. Nüket Yetifl Genel Yay n Yönetmeni Sorumlu Yaz flleri Müdürü Raflit Gürdilek Yay n Kurulu Vural Alt n Ahmet nam Adnan Kurt Cihan Saçl o lu Yay n Koordinatörü Zuhal Özer Teknik Koordinatör Duran Akca Redaksiyon Zeynep Tozar Araflt rma ve Yaz Grubu Gülgûn Akbaba Alp Ako lu Tu ba Can Deniz Candafl Meltem Y. Coflkun Bülent Gözcelio lu Gökhan Tok Serpil Y ld z Elif Y lmaz Asl Zülâl Grafik Tasar m Hülya Y lmazcan Fulya Koçak Ayflegül Do an Bircan Okur liflkileri Vedat Demir Zehra fien Figen Akdere brahim Aygün dari Hizmetler Kemal Çetinkaya Yaz flma Adresi Bilim Çocuk Dergisi Atatürk Bulvar /No: 221/ Kavakl dere/06100/ankara Tel (312) 427 06 25 (Yaz flleri) Tel (312) 427 23 92 (Yaz flleri) Tel (312) 468 53 00 (TÜB TAK Santral) Faks (312) 427 66 77 (Yaz flleri) e-posta cocuk@tubitak.gov.tr Internet www.biltek.tubitak.gov.tr/cocuk Sat fl-abone-da t m Tel (312) 467 32 46 Faks (312) 427 13 36 ISSN 977-1301-7462 Fiyat 3.000.000 TL. (3 YTL) (KDV dahil) Bask Promat Bas m Yay n A. fi. www.promat.com.tr Reklam Tel : (312) 427 06 25 (312) 427 23 92 Faks : (312) 427 66 77 Da t m: Merkez Da t m A.fi. Bilim Çocuk Sevgili Okurlar m z, Bu keçiler çok ak ll ym fl me er. Üstelik a zlar n n tad n da bilirlermifl. En güzel otlar seçer, afiyetle yerlermifl. nsanlar da pek ak ll ym fl. Onlar da keçileri izlemifller. Bakm fllar ki keçiler her otu yemeyip yaln zca baz lar n yiyorlar, hemen keçilerin yedikleri otlar n tad na bakm fllar ve anlam fllar onlar n ne kadar ak ll ca seçimler yapt klar n. O gün bugündür hep keçileri ölçü alm fllar ve onlar n yedikleri otlar yemifller. Biz de çok merak ettik bu ot iflini. Yollara düfltük ve otlar n çok zengin oldu u bir yere, Datça ya gittik. Orada yaflayan insanlardan otlara iliflkin bilgiler ald k. Bunlardan hangi yemekleri yapt klar n, ne tip çaylar haz rlad klar n ö rendik. Me er ne kadar da çok ot varm fl yiyebilece imiz. Yeme i, salatas, çay bir yana, otlar çok daha farkl amaçlarla kulland klar n da gördük. Örne in, delikanl otu denilen bir otu bayramlarda okullar süslemede kullan rlarm fl ya da keçiboynuzunun tohumlar ndan oje yap p t rnaklar na sürerlermifl. Gördük ki orada yaflayanlar için otlar her fley olmufl. Onlar, böylesine de erli kaynaklara sahip olduklar için kendilerini flansl saym fllar. Biz de bu gezimiz s ras nda do ay, farkl bir gözle bir kez daha tan d k. Bize sundu u olanaklar n s n rs zl n yeniden hissettik. Ülkemizde bulunan bitki türlerinin zenginli ini yeniden fark ettik. çimize büyük bir heyecan doldu. Oradan ayr ld m zda yedi imiz otlar n lezzetli tad vard. Zuhal Özer HER AYIN 15 NDE ÇIKAR
10 22 Bilim Çocuk Kartlar 3 Ç NDEK LER Ne Var Ne Yok 4 6. Bulufl fienli i 8 Datça da Bitki Peflinde! 10 Genlerin fiark s 16 9. Ulusal Gökyüzü Gözlem fienli i 18 Diller 20 Dinozorlara Ne Oldu? 22 Bilimi Yaratanlar 26 Say Saymak Yaz n n Atas m? 28 fiifrelerin Dünyas 30 Unuturum Sanma Sak n! 34 Neredesin Porsuk? 36 Spor Yap yoruz 40 Do ada Bu Ay 42 Gözlem Defterinizden 44 Gökyüzü Günlü ü 46 Evde Bilim 47 Elektronun Serüvenleri 48 Bulufl Atölyesi 50 Gezegenimiz ve nsanlar 51 Bilgisayar Dünyas ndan 52 34 30 Sorun Söyleyelim 53 Düflünerek E lenelim 54 Satranç Oynuyoruz 56 36 Mektup Kutusu 57 Sizden Gelenler 58 Buket Anlat yor 60 Kitap Kurdu 62
Bilim Çocuk Kartlar yla Sebzeleri Tan yoruz... Size, birkaç sebze ad say n deseler, akl n za ilk olarak domates, biber, patl can, kabak gelebilir. Birkaç tane daha sayman z istenirse, fasulye, bezelye, lahana diyebilirsiniz. Birkaç tane daha Maydanoz, dereotu, bakla... Sebzeler saymakla bitmeyecek kadar çok. Peki, hangi özellik dikkate al narak bu besinlere sebze ad verilmifl? Hemen belirtelim, sebze Farsça bir sözcük olan sebz den türetilmifl ve anlam da yeflil demek. Dolay s yla yeflillerin, yani bitkilerin dünyas nda çiçekler, kökler, saplar, yapraklar, meyveler gibi bitkinin farkl bölümlerinin genel ad sebze. Bu farkl bölümlerin hepsinin ortak özelli iyse bitkilerinin otsu olmas. Bir de odunsu bitkiler var. Bunlar n da çiçeklerinin çeflitli bölümleri döllenmeden sonra meyve olarak gelifliyor. Sonuç olarak meyveler de bitkilerin tohumlar n tafl yan oluflumlara verilen ad. Dolay s yla domatesin kendisi meyve, bitkisi otsu oldu undan sebze olarak nitelendiriliyor. Marul, k v rc k, bafl salata yani aysberg gibi bitkiler de otsu ve sebze olarak tüketiliyorlar. Sebzeler kendi aralar nda da s n fland r l rlar. Otsu bitkinin besin olarak yararland m z bölümüne göre kök sebzeler, yaprak sebzeler, so an sebzeler, yumru sebzeler gibi bir s n fland rma söz konusu. Örne in, havuç, turp ve flalgam kök; kuflkonmaz, alabafl ve lahana, gövde; patates ve yerelmas yumru; so an ve sar msak so an; spanak, paz, marul, yaprak; kabak, h yar ve domates meyve; enginar ve karnabahar da çiçek sebzeler. Bütün sebzeler çi olarak ya da piflirilerek yenebiliyor. sterseniz flimdi kartlar n za bir göz at n ve seçti iniz sebzelerle kendinize bir ziyafet çekin. Örne in, patatesi hafllay p yan na domates ve biber ekleyip ola anüstü lezzetli ve bir o kadar da sa l kl bir ö le yeme i haz rlayabilirsiniz Kartlar Haz rlayan: Gülgûn Akbaba AÜ Ziraat Fak. Bahçe Bitkileri Bölümü Ö retim Üyesi Doç. Dr. Köksal Demir e katk lar ndan dolay teflekkür ederiz. Bilim Çocuk 3
NEne VARvar NEne YOKyok Do a Dostu Bakteriler Do um günü partilerinde ve pikniklerde en fazla kullan lan malzemeler tek kullan ml k plastik bardak ve tabaklard r. Ne var ki, bu kullan m kolay plastik malzemeler, do ada çok uzun süre çözünmeden kal yorlar ve kirlili- e yol aç yorlar. Bu soruna bir çare arayan bir grup biliminsan, bakterilerden yararlanmay düflünmüfl. Toprakta yaflayan bir tür bakteri sayesinde, köpük olarak da adland r lan polistrenden yap lan bu malzemeleri, do ada daha çabuk çözünebilen baflka plastiklere dönüfltürmeyi baflarm fllar. Amerikan Yeflil Kimya Enstitüsü baflkan Paul Anastas, polistrenin yeniden kullan m n n çok az oldu unu söylüyor. Bu nedenle, polistren malzemelerinin bu yöntemle yeniden kullan m daha kolay sa lanabilen baflka plastiklere dönüfltürülmesi çok önemli. Her y l tüm dünyada 14 milyon ton polistren üretiliyor ve bunun yaln zca % 1 i yeniden kullan labilir hale getiriliyor. Geri kalan polistren at klarsa, çöp alanlar nda biriktiriliyor. Anastas, kulland m z fleyler at k haline gelmeden önce, onlar nas l yeniden kullan labilir k laca m z düflünmemizin çok yararl olaca- n söylüyor. Kaynak: http://www.eurekalert.org/features/kids/2006-04/acsmcd042406.php Kar ncalar n Soya ac Ç kar ld Piknik yaparken kedi ve köpekler d fl nda bize efllik baflka hayvanlar da var: Kar ncalar! Yiyeceklerimizin üstünde, bacaklar m zda ama en çok da çiçekli bitkilerin çevresinde dolafl rlar. Biliminsanlar, bu çal flkan hayvanlar n soya ac n ç karm fllar. Bu sayede t pk aile iliflkilerinde oldu u gibi, kar nca türlerinin de birbirleriyle olan iliflkilerini ortaya koyabilmek daha kolay olmufl. Bu yöntem sayesinde araflt rmac lar, farkl türden kar ncalar n ne kadar zaman önce ortaya ç kt klar n hesaplayabilmifller. Buna göre araflt rmay yapan biliminsanlar, yeni tür kar ncalar n yeryüzünde boy göstermeye bafllamas n n yeni tür çiçekli bitkilerin ortaya ç k - fl yla ayn döneme rastlad n ortaya ç karm fllar. Bu da dinozorlar n hâlâ yeryüzünde yaflad klar yaklafl k 100 milyon y l öncesine denk geliyor. Yeni tür çiçekli bitkiler, kar ncalara hem besin kayna hem de bar nak sa layarak, o dönemde birçok tür yok olurken kar ncalar n soylar n sürdürebilmelerine de olanak tan m fl. Kaynak: http://www.eurekalert.org/features/kids/2006-04/aaft-aiy033106.php 4 Bilim Çocuk
NEne VARvar NEne YOKyok Oyuncak Ciddi Bir fiey Olabilir Amerikan Kimya Birli i geçti imiz y l bir yar flman n duyurusunu yapm flt. Yar flmac lar, konuya uygun olarak kimyayla ilgili birbirinden ilginç uyuncaklar yapm fllar. Yar flman n Oyuncak Coflkusu adl bölümünde birinci, Yeflil Makine adl bulufllar yla Bridgewater Üniversitesi ekibi olmufl. Yeflil Makine, birbirini tetikleyip bafllatan befl farkl kimyasal tepkime zincirini gerçeklefltirebiliyor. ki dakika içinde asitler ya da çözünürlük gibi kavramlar renkli s v lar, ampuller, hava kabarc klar gibi malzemeler yard m yla gösterebiliyor. Bu oyunca n en önemli özelliklerinden biri de, tamamen yeflil kimya mant na uygun tasarlanm fl olmas. Yeflil kimyada amaç, at k ve kirlili i önlemek. Yeflil Makine, do aya zarar vermeyen maddelerle tepkimeler bafllat p sonuçta yine do aya zarar vermeyen ürünler elde etmek üzere tasarlanm fl. Yaklafl k 100 dolar harcayarak yapt klar bulufllar n n birinci olmas yla 2000 dolarl k ödül kazanan ö renciler, bu paray okullar n n kimya bölümüne bilgisayarlar al nmas için kullanm fllar. Kaynak: http://www.eurekalert.org/features/kids/2006-04/acsti041406.php KoflBot Hizmetinizde Reflekslerimizi kontrol eden sinir hücreleri örnek al narak yola ç k larak tasarlanan bilgisayar yaz l m yard m yla bir robot yap ld. Bu robot, bugüne de in yap lan tüm iki ayakl robotlar n hepsinden daha h zl yürüyor. Biyolojiden esinlenen bu bilgisayar modeli, KoflBot (RunBot) adl robotun yaln zca ad m atmas n sa lam yor, ayn zamanda ad mlar n h zland rmas n da sa l yor. skoçya daki Stirling Üniversitesi nden Tao Geng in gelifltirdi i 23 cm boyundaki robot henüz koflam yor. Ancak yavafl ad mlar atarken 3 dakikadan k sa bir süre içinde bir insan n h zl yürüyüfl temposuna yak n bir h zda yürümeye bafllayabiliyor. ki ayakl baflka birçok robottan farkl olarak KoflBot, bilgisayar komutlar olmaks z n kendi bafl na hareket edebiliyor. Robot, ayaklar ndaki ve kalças ndaki alg lay c lar sayesinde uygun hareketleri yapabiliyor. KoflBot un ayak bileklerinde hareket yok, ancak ayaklar tek bir noktadan yere de iyor. Bu sayede aya yere de di i anda sinir hücreleri, di er baca n kalça ve dizinde bir tepki oluflturuyorlar. Böylece di er ayak ad m atmak üzere harekete geçmifl oluyor. Kaynak: http://dsc.discovery.com/news/briefs/20060501/runbot_tec.html Bilim Çocuk 5
NEne VARvar NEne YOKyok Küçük Sinemac lardan Büyük Filmler Yar flmas Uluslararas stanbul Çocuk Filmleri Festivali (IICFF), küçük sinemac lar n düfllerinin peflinde. Bu kapsamda bu y l ikincisi düzenlenen yar flmaya, 6-15 yafl aras küçük sinemac lar n kat l m bekleniyor. Yar flmaya gönderilecek filmler 6-8, 9-10, 11-12 ve 13-15 olmak üzere dört ayr yafl grubunda de erlendirilecek. Yar flmaya herhangi bir konuda çekti iniz ve süresi 10 dakikay geçmeyen filmlerle kat labilirsiniz. Son baflvuru tarihi 23 Haziran 2006 olan yar flma sonuçlar, 14 Kas m 2006 tarihinde Uluslararas stanbul Çocuk Filmleri Festivali (IICFF) aç l fl galas nda belli olacak ve kazanan filmler Festival gösterim program nda yer alacak. Yar flmaya ilgi duyan küçük sinemac lar okullar ndan, IICFF merkez ofisinden, www.iicff.com adresinden ya da 0212 296 50 16 numaral telefonu arayarak ayr nt l bilgi edinebilirler. Kartall Çocuklar Bar fl n Resmini Boyad 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayram etkinlikleri kapsam nda stanbul un Kartal ilçesinde yaflayan çocuklar bar fl n resmini yapt lar. Yafllar 7 11 aras nda olan ve Kartal da bulunan çeflitli okullarda okuyan 190 çocu un 100 m 2 lik tuval üzerine yapt klar bu resim, Guiness Rekorlar Kitab na girmeye aday. 22 Nisan sabah Kartal Stadyumu nda ressam Yücel Dönmez in eflli inde ve izleyiciler önünde gerçekleflen bu güzel çal flma, 23 Nisan günü çocuklar n sevgi, bar fl ve güvenli bir gelecek isteklerini dile getirdikleri bir yürüyüflle Kartal da yaflayanlarla paylafl ld. 6 Bilim Çocuk
NEne VARvar NEne YOKyok Deniz Papa an Pafin 23 Nisan Çocuklarla Kutlad! Türkiye nin çocuklar için ilk gezici kitabevi Deniz Papa an Pafin, 23 Nisan da çocuklar n bayram sevincine ortak oldu. Gezici otobüsün 23 Nisan kutlamalar kapsam ndaki ilk dura Kemerburgaz yak nlar ndaki Pirinççiköy lkö retim Okulu oldu. Zeynep Mutlu E itim Vakf Kemer Koleji deste iyle gerçekleflen bu ziyarette ö renciler Pafin i ziyaret ettiler, projeyle ve kitaplarla ilgili bilgiler ald lar. Be- endikleri kitaplar n kendilerine arma an edilmesinin ard ndan Pafin den ayr lan çocuklar, unutamayacaklar bir gün yaflad lar. Bir buçuk y lda 50 bin çocu a ulaflan Deniz Papa an Pafin, sevimli otobüsüyle her yafltan çocu a kitap tafl maya devam ediyor. Düzenledi i kampanyalarla kitap gereksinimi olan okul ve kütüphanelere destek veriyor, okullar aras ndaki yard mlaflmaya katk da bulunuyor. Her çocuk okumal d r fikrinden yola ç k larak oluflturulan ve tüm Türkiye çocuklar na arma an edilen bu proje, çocuklar okumay yaflamlar n n bir parças haline getirmeye davet ediyor. Bu konuda ayr nt l bilgiye www.pafin.com adresinden eriflebilirsiniz. Titan da Kum Tepeleri Var! Satürn ün uydusu Titan ve Dünya birbirlerine ne kadar uzak olurlarsa olsunlar bir benzerlikleri var. Uzay arac Cassini den çekilen radar görüntüleri, Titan da t pk Dünya dakiler gibi rüzgârla biçimlenmifl kum tepeleri oldu unu gösteriyor. Afrika, Avustralya ya da Arabistan daki çöllere benzer bir görüntü oluflturan bu kum tepeceklerinin boyu yaklafl k 150 metre. Bu tepecikler, Titan n yap s hakk nda da bir miktar bilgi edinmemizi sa lad. Her fleyden önce Titan n yüzeyinde uzun süredir su olmad n söyleyebiliriz. E er su olsayd, çöllerdeki gibi kum tepeciklerinin oluflmas n engellerdi. Henüz tam olarak bu tepeciklerin nas l bir maddeden olufltu u bilinmiyor, ancak araflt rmac lar n iki öngörüsü var. Birincisi, donmufl su, di eri de petrolün kimyasal yap s nda oldu u gibi karbon y nlar. Biliminsanla-r n n bir baflka öngörüsüyse, bu tepelere yol açan fleyin, Satürn ün yerçekiminin Titan etkilemesi. T pk Dünya ve Ay aras ndaki gelgitler gibi, bu çekim nedeniyle Titan n atmosferinde oluflan rüzgârlar tepeleri biçimlendiriyor. Kaynak: http://www.sciam.com/article.cfm?chanid=sa003&articleid=0008f07d-6cf1-145a-acf183414b7f0000 Elif Y lmaz Bilim Çocuk 7
6. Bulufl fienli i yaklafl yor! fienli imiz bu y l, 2 3 Haziran 2006 tarihlerinde, Ankara da, Alt npark ta yap lacak. Hepinizin bildi i gibi, bu y lki flenlikte, buluflçular yafllar na göre üç farkl gruba ay rd k: lkö retim okullar 1., 2. ve 3. s n flar birinci grubu, 4. ve 5. s n flar ikinci grubu, 6., 7. ve 8. s n flar üçüncü grubu oluflturuyor. Buluflçular, bu y lki flenli e, tak mlar halinde kat l yorlar. Her tak m, en az iki, en çok befl ö renciden olufluyor. Biliyorsunuz, her tak m n bir de tak m koçu var. Tak m koçu, bir ö retmen ya da evdeki bir büyü ünüz olabilir. Geçti imiz haftalarda, bulufl flenli imize kat lmak isteyen buluflçular n baflvurular birer birer elimize ulaflt. Tüm buluflçular, bulufllar yla birlikte 2-3 Haziran da Alt npark a bekliyoruz. 8 Bilim Çocuk Bulufl fienli i ne kat lmak için, kat l mc lar m - z n, baflvuru formlar n en geç 18 May s 2006 Cuma gününe kadar dergimize posta ya da e-postayla ulaflt rmas gerekti ini belirtmifltik. Bu say m zda baflvuru formunu yay mlam yoruz. Ancak, baflvuru formuna, nternet te, www.biltek.tubitak.gov.tr/cocuk adresinden, Duyurular bölümüne t klayarak ulaflabilirsiniz. Bu adreste, baflvuru formuyla birlikte, bulufl konular yla ilgili bilgiler de bulunuyor. Bu y lki bulufl flenli inde, ilkö retim okullar 1., 2. ve 3. s n flar n konusu, yepyeni bir müzik aleti tasarlamak. Buluflçular m z, Müzik Aleti Yapal m bafll alt nda, birbirinden e lenceli müzik aleti tasar mlar yapt lar. Yar flma s ras nda, tak mlar s rayla sahneye ç karak kendi tasarlad klar müzik aletleriyle bir müzik parças n seslendirecekler. 4. ve 5. s n flar n konusu, En A r Kim Tafl r? Buluflçular m zdan, yaln zca gazete kâ d ve bant kullanarak özel bir yap tasarlamalar n istedik. Bu yap, olabildi ince hafif olmal ; ancak olabildi ince de çok yük tafl mal. Bu konuda da birbirinden ilginç tasar mlar yapt buluflçular m z. fienlikte düzenlenecek yar flmada, bu tasar mlar n her biri, üzerlerine yük konarak denenecek. 6., 7. ve 8. s n flar n konusuysa, En Yavafl Kim ner? olarak belirlenmiflti. Buluflçular, en yavafl arac tasarlamak için kollar s vad lar. Üstelik, bu arac n, çap en çok 10 santimetre olan bir küre biçiminde olmas gerekiyor. fienli in ilk günü gerçeklefltirilecek yar flmada, 6., 7. ve 8. s n flar n bulufllar, 3 metre uzunlu unda, 20 derece e imli, ham ahflaptan bir rampa üzerinde s nanacak. Her yafl grubunun birinci, ikinci ve üçüncülerine, çeflitli arma anlar verece iz. Ancak, amac m z elbette yaln zca yar flmak ve kazanmak de il! Yar flmay, flenli in e lenceli bir bölümü olarak görüyoruz, amac m z her fleyden önce e lenmek ve emek verip üretti imiz bulufllar m z öteki kat l mc larla ve flenli e gelen konuklar m zla paylaflmak olacak. fienli e gelen kat l mc lar m z bulufllar n yar flt racaklar dedik. Ancak, flenli imiz yaln zca yar flmalardan olufl-
muyor. Bulufl fienli i nde, birbirinden ilginç ve e lenceli atölye çal flmalar da düzenlenecek. Ça dafl Heykeltrafllar Derne i nden (ÇHD) sanatç lar, resim ve heykel gibi dallarda üç farkl atölye çal flmas yürütecekler flenlik s ras nda. Ancak, bizden söylemesi, bu atölye çal flmalar nda sürprizlerle karfl laflmaya haz r olun. Ankara Foto raf Sanatç lar Derne i (AFSAD) da bilimle sanat n iç içe geçti i e lenceli atölye çal flmalar haz rlad bizler için. Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi de atölye çal flmalar düzenleyecek konuklar m z aras nda yer al yor. Do a Derne i, Ankara Üniversitesi Biyoloji Toplulu u, Koç Müzesi Müzebüs Gezici Bilim Sergisi, Renko Fizik Oyunlar ve Deneyleri, Türk Patent Enstitüsü nden uzmanlar da atölye çal flmalar ve sergilerle Bulufl fienli i ne konuk olacaklar. Bulufl fienli inde, çeflitli gösteriler de yer alacak, bunlardan biri de, kapan fl partisinde gerçeklefltirilecek Ke- KeÇa, (Kendin Kendini Çal) beden perküsyonu atölyesi. Porof. Zihni Sinir adl çizgi karakterin yarat c s rfan Sayar, bu y l da bizleri yaln z b rakmayarak flenli imize birbirinden e lenceli, birbirinden yarat c bulufllar yla kat l yor. fienlikte, Bilim Çocuk Dergisi nin düzenleyece i atölye çal flmalar nda da kat l mc lar yarat c l klar n kullanarak farkl sorunlara yeni çözümler getirmeyi deneyecekler. 6. Bulufl fienli i nin yap laca Alt npark, Ankara n n Ayd nl kevler semtinde, kolay ulafl labilen bir yerde bulunuyor. Ankara n n merkezi K z - lay dan ve çeflitli semtlerden Alt npark a hem Belediyeye ait, hem de özel halk otobüsleriyle ulafl - labiliyor. Park n içinde, yeme-içme gereksinimlerinin karfl lanmas aç s ndan farkl seçenekler bulunuyor. Alt npark taki olanaklar ve ulafl mla ilgili olarak, nternet te, http://www.altinpark.com/ adresinden daha ayr nt l bilgi al nabilir. Alt npark n adresiyse flöyle: rfan Bafltu Caddesi No: 142 Ayd nl kevler Ankara. Bulufl fienli i nde buluflmak üzere! Hepinizi flenli imize bekliyoruz. Yar flma Program 2 Haziran 2006 Cuma 11:00 Yar flma: 6., 7. ve 8. S n flar Bulufllar n Yar flt r yor 15:00 Yar flma: 4. ve 5. S n flar Bulufllar n Yar flt r yor 3 Haziran 2006 Cumartesi 11:00 Yar flma: 1., 2., 3. S n flar Bulufllar n Yar flt r yor 16:00 Ödül 0 Töreni ve Kapan fl Partisi * Aç l fl, 2 Haziran 2006 Cuma saat 10:00 da. * 0Ödül töreni ve kapan fl partisiyse 3 Haziran 2006 Cumartesi saat 16:00 da letiflim adresi: 6. Bulufl fienli i / Atatürk Bulvar No: 221 06100 Kavakl dere/ankara Telefon: 0312-427 06 25 / 0312-427 23 92 - e-posta: cocuk@tubitak.gov.tr Bilim Çocuk 9
Datça da Bitki Peflinde Çobanotunun çay yap l yor. Ayr ca bu bitki çok yumuflak oldu undan, tavuklar n kuluçka yataklar na konuluyor. Ege yle Akdeniz nerede buluflur, biliyor musunuz? Ülkemizin, hatta dünyan n eflsiz güzellikte yerlerinden biri olan Datça Yar madas nda. Datça Yar madas nda do a sürprizlerle doludur. Bu ilkbahar, yollara düfltük ve sizin için Datça Yar madas na gittik. Datça ya gitti imizde bizi bir süredir orada yaflayan arkadafl m z Bilge Kahramanyol karfl lad. Bilge, bize Datça n n do as n anlatmaya bafllar bafllamaz bir keflif gezisi yapmaya karar verdik. Keflfimiz, yar madan n Akdeniz e bakan taraf nda bulunan Palamutbükü Köyü ne gidiflimizle bafllad. Köye gitti imizde yaln zca etkileyici do ay görmekle kalmad k, orada yaflayan insanlarla tan flt k ve onlardan birçok bilgi ö rendik. 10 Bilim Çocuk
Palamutbükü Keçinin Yedi i Her Otu Yeriz! Datçal çocuklar için bitkiler bir yandan da oyun demek. Foto rafta görülen delikanl otu bayramlarda okullar süslemek için kullan l yor. Anadolu da yaflayan insanlar, özellikle de Egeliler için bitkiler, yaflam n vazgeçilmez bir parças. Ege de pazar yerlerine gitti inizde binbir çeflitte bitkinin sat ld n görebilirsiniz. Datça Yar - madas da Ege ye özgü bitkilerin çok zengin oldu- u yerlerden biri. Palamutbükü Köyü ne yapt - m z gezide yenebilir bitkileri inceledik ve orada yaflayan insanlar n bunlar nas l kulland klar n ö rendik. Palamutbükü nde ilk tan flt m z insanlardan biri Mehmet Canözü oldu. Güleryüzlü ve hoflsohbet Mehmet Amca, yörede yaflayan herkes gibi, yenebilen bitkilerden ot diye söz ediyordu. Ona, otlarla beslenmenin nas l bir geçmifli oldu unu sorduk. Mehmet Amca, bize Ege de zaten var olan ot yemeklerinin kinci Dünya Savafl s ras nda daha çok önem kazand n anlatt. Dedi ine göre bölgede farkl otlar n yiyecek olarak kullan lmas savafl zaman nda artm fl. Türkiye de savafl sonunda ciddi bir k tl k bafl göstermifl. Ne ekilecek tohum ne de ekilenleri sat n alacak kimse bulunabiliyormufl. Bu k tl k, 1950 li y llarda da sürmüfl. Zorluk çeken Anadolu insan parlak zekâs n kullanarak bu durumu atlatmay baflarm fl. Ne mi yapm fl? Hayvanlar n izlemifl ve hangi otlar yediklerini ö renmifl. Hayvanlar n yediklerini insanlar da yiyebilir düflüncesiyle otlar toplamaya ve besin olarak kullanmaya bafllam fl. Egelilere hangi otlar yediklerini sordu unuzda keçinin yedi i her otu yeriz yan t n al rs n z. Gerekten de Datçal lar böyle söylüyor. Meray, sepetini koluna takt ve birlikte bitkileri keflfe ç kt k. Dönüflte de toplad m z bitkileri birlikte ay klad k. Bu arada da bol bol bilgi ald k. Yenebilen bitkilerle ilgili bilgilerin kuflaktan kufla a aktar lmas Datçal lar için çok önemli. Bu sayede do adaki bitkilerden nas l yararland klar n çocuklar da ö renip uygulayabiliyor. Bilim Çocuk 11
Datça da her yerde kekik görebilirsiniz. Görmeseniz bile kokusunu mutlaka duyars n z. Palamutbükü Köyü nde tek tan flt m z kifli Mehmet Amca olmad. K z Meray Yefliltafl la da tan flt k. Meray, buralarda do up büyümüfl. Yöreyi çok iyi biliyor ve do aya çok merakl! Burada bulunan tüm kufllar ve bitkileri tan yan Meray n bize söyledi i ilk sözlerden biri, Ot deyip geçmeyin! Ot bizim için oyun, yemek, flifa demektir! oldu. Meray ve ailesi, orada yaflayan tüm insanlar gibi, yöredeki otlar yemek yapmada kullan yorlar. Böreklere kat yorlar, kavurmalar n yap yorlar, çay n içiyorlar, baharat olarak kullan yorlar. Meray bizi, bölgedeki yenebilen bitkileri, yani otlar tan tmak için özel bir yürüyüfle ç kard. Otlarla Tan flma Bu foto raflarda farkl salep türleri görülüyor. Salep bitkileri tükenmek üzere oldu undan bunlar art k toplanm yor. Meray la birlikte bir patikaya girdik. Buraya girer girmez Meray anlatmaya bafllad : Biz çocukken oyuncak m vard? Bizim oyunca m z bitkilerdi. Ninelerimize sora sora buradaki tüm bitkileri bilir olduk. Örne in, flu gördü- ünüz keçiboynuzlar n n tohumlar yla oje yapard k. Yafl tohumu ezer ve kuru boyayla kar flt r rd k. Sonra da t rnaklar m za sürerdik. Bu, bizim oyunumuzdu. Da larda sürülerimizi gezdirirken ac - k rd k. O zaman da hemen orac kta süt sa ar, içine yine ezilmifl keçiboynuzu tohumu katard k. Oldu mu sana yo urt? Otur afiyetle ye! Üflüttün, öksürük mü tuttu? O zaman hemen adaçay toplar, çay n yapar içerdik. yi gelirdi, rahatlat rd. Gezimiz bittikten sonra hemen araflt rd k; keçiboynuzu to- 12 Bilim Çocuk
Öküzgözü, ayn zamanda Datça n n süsü gibi. Bunlar, bölgenin her yerinde öbek öbek görmek mümkün. humu, yo urt yaparken normalde bakterilerin gerçeklefltirdi i mayalanma iflleminin gerçekleflmesini sa l yormufl. Ayr ca peynir mayas olarak da kullan labiliyormufl. O s rada mor çiçekleriyle ebegümecileri gördük. Ebegümeci, tüm Türkiye de yayg n bir bitki. Çiçekleri, yapraklar, kökleri, hatta meyveleri bile yenir. Ebegümecinin çiçeklerinden çay, yapraklar ndan kavurma ya da hafllama yap ld n ö rendik. Ayr ca böreklere de kat l yormufl. Ancak, ebegümecinin boyu fazla uzamadan toplanmas gerekiyormufl. Çünkü boy att ktan sonra yapraklar sertleflti inden yemesi zorlafl yormufl. Patikada ilerlerken karfl m za, iri çiçekli, gösteriflli bir papatya ç kt. Boyu baz yerlerde neredeyse omuzumuza kadar geliyordu. Bu papatyaya kimi yerlerde öküzgözü, kimi yerlerde eflek papatyas deniyormufl. Datça daysa dallama deniyor. Meray, hemen bitkinin yeflil yapraklar n gösterdi ve sevdi i bir yeme in tarifini verdi. Öküzgözünün yeflil yapraklar n hafifçe hafllayarak üzerine sar msak, limon ve zeytinya ndan oluflan bir sos gezdiriyorlarm fl. Çok lezzetli oluyormufl. Bu yeme i, bitki çiçek açmadan önce toplanan yapraklarla yapmak gerekiyormufl. Patikada biraz daha ilerledi imizde üç yenebilir bitkiyi yan yana bulduk: çitlembik, bö ürtlen filizi ve tilkicek. Birbirine dolanm fl halde buldu umuz bu bitkileri omuz omuza sar lm fl üç arkadafla benzettik. Meray yan m zda olmasayd, onlar n fark nda bile olmazd k do rusu. Burada yaflayan herkesin gözleri bitkiler konusunda çok keskin. Meray n bir yandan bizimle konuflurken, bir yandan da zor fark edilen bitkileri kolayca görebilmesine çok flafl rd k. lk olarak çitlembik bitkisinin yeni sürgünlerini toplad k. Çitlembi e baz yerlerde menengiç deniyor. Çitlembik, Antep f st n n yabanisi ve k sa boylu bir a aç. Afl lanmas yla bu bitkiden Antep f st yetifltiriliyor. Meyvelerinden kahve yap l yor. Bu kahvenin tad ve kokusunun Antep f st na benzedi ini san - Foto rafta görülen ebegümecinin boyu çok uzam fl. Bu, ebegümeci yapraklar n yeme zaman n n geçt ini gösteriyor. Bilim Çocuk 13
Bö ürtlen filizi Tilkicek r m söylememize gerek yok. Meray, çitlembi in yeni sürgünlerini rezene denilen bir baflka otla birlikte kavuruyormufl. Kavurman n nas l yap ld n bilirsiniz. Do ranm fl so an önce hafif ateflte ve az ya da pembelefltirilir, daha sonra da içine otlar eklenir. Üç arkadafltan ikincisi bir sarmafl kt. Bu sarmafl n filizlerini toplad k. Asl nda bir sarmafl k türü olmas na karfl n Meray bu bitkiye bö ürtlen filizi diyor. Ege de baz yerlerde buna silcan da deniyor. Bu sarmafl n yapraklar kalp fleklinde oldu undan kolayca tan nabiliyor. Bölgedeki bitkilerin ço u, may s ay nda yavafl yavafl sararmaya bafllarken bö ürtlen filizi daha yeni yefleriyor. Meray, bö ürtlen filizi kavurmas yap p üzerine yumurta k rarak pifliriyor. S ra Palamutbükü nde en sevilen bitki olan tilkice e geldi. Tilkiflen de denilen tilkicek, hem tek bafl na hem de bö ürtlen filiziyle birlikte kavrularak yenilebiliyor. Meray la yapt m z bu gezinin akflam nda tilkicek kavurmas yedik. Gerçekten çok lezzetli bir yemekti. Tilkicek, asl nda yabani kuflkonmaz. Yaln zca küçük yapraklar yenebiliyor. Tad çok güzel olan bu bitki uzun süre kullan lmayan tar m alanlar nda da gelifliyormufl. Gezimizde yukar da sözünü etti imiz bitkilerin yan s ra sirken denilen bir bitkinin üç farkl türünden de toplad k. Sirken yapraklar spana a benziyor. Bu bitki, Datça da yabani spanak olarak da biliniyor. Bundan, bildi imiz spanak benzeri bir yemek yap l yor. Türkiye de 10 kadar sirken türü oldu u belirtiliyor. Ço unlukla bahçelerde bulunan Bu Bitkilerden Çay Yap l yor Hasretkavuflturan, Datçal lar n çok sevdi i bir bitki. Bunun çay n yap yorlar; ayr ca salatalara da kat yorlar. Balkaymaktan bal gibi tatl, sapsar renkli bir çay yap l yor. K rkbo um, ad n gövdesindeki bo umlardan al yor. Tad çok hafif bir çay var. 14 Bilim Çocuk
Deniz börülcesi, tuzcul bir bitki. Bu nedenle deniz k y s na yak n bölgelerde geliflir. Hafllanarak salatas yap l r. O kadar tuzludur ki salatas na tuz koymak gerekmez. bu bitkinin yapraklar ndan yemek yap ld gibi, köklerinden de sabun yap l yor. Datça da hemen her bitkiden çay yap yorlar. Adaçay, hasretkavuflturan, biberiye, kekik, rezene, nane, sep suyu (mercanköflk), papatya, ebegümeci çiçe i, o lankolu, balkaymak, kantaron adl bitkilerin çaylar yap l yor. Hasretkavuflturan sabah kahvalt s nda üzerine zeytinya dökerek de yiyorlar. Balkaymak çay ysa gerçekten bal gibi tatl. Ayr ca fleker atman za hiç gerek yok. Zaten burada çaylara fleker yerine bal koyuyorlar. Meray, yapt m z gezinin sonunda yorgunlu umuzu als n diye bize k rkbo um ve narp z çay yapt. K rkbo umun hafif, narp z n çok yo un bir kokusu ve tad var. Palamutbükü Köyü ndeki gezimizin sonunda bir kez daha anlad k ki do adan ö reneceklerimizin sonu yok. Üstelik yenebilen bitkileri tan mak için may s ay iyi bir zaman. Çünkü bu aydan itibaren bitkiler sararmaya, çiçeklenip tohum oluflturma ifllemini tamamlamaya bafll yor. Bu nedenle yenebilir bitkilerin say s yaz aylar nda azal yor. Bu özel zaman iyi de erlendirdik ve yenebilen bitkilerin baz lar n tan d k. Bu bilgileri büyüklerinden ö renen Meray bize bu konuda çok yard mc oldu. Sizler de yaflad n z bölgede bulunan yenebilen bitkileri ö renmek isterseniz, önerimiz büyüklerinizle konuflman z. Onlardan size yenebilen otlar tan tmalar n isteyebilirsiniz. Eminiz çok güzel bilgiler ö reneceksiniz. Ö rendi iniz yeni bitkileri ve onlarla yap lan yemeklerin tariflerini bizimle paylaflmay da unutmay n! Burcu Meltem Ar k burcu.arik@dogadernegi.org Foto raflar: Ali Alper Akyüz Bu yaz n n haz rlanmas na katk da bulunan Meray Yefliltafl, Y lmaz Yefliltafl, Elisabeth Tüzün, Hatice fien, Mehmet Canözü ve Bilge Kahramanyol a teflekkür ederiz. Kaynaklar: Bir Ot Masal, Tijen naltong, letiflim Yay nlar, 2003 fiifal Bitkiler, Flora ve Sa l m z, Reyhan Acartürk, Orman Genel Müdürlü- ü Mensuplar Yard mlaflma Vakf, 1997 Türkiye nin Önemli Do a Alanlar, Do a Derne i Foto: Burcu Parmak O lankolunun, Datça da çay ve yeme i yap l yor. Kantarondan hem çay hem de boya yap l yor. Bilim Çocuk 15
Datça da Bitki Peflinde Çobanotunun çay yap l yor. Ayr ca bu bitki çok yumuflak oldu undan, tavuklar n kuluçka yataklar na konuluyor. Ege yle Akdeniz nerede buluflur, biliyor musunuz? Ülkemizin, hatta dünyan n eflsiz güzellikte yerlerinden biri olan Datça Yar madas nda. Datça Yar madas nda do a sürprizlerle doludur. Bu ilkbahar, yollara düfltük ve sizin için Datça Yar madas na gittik. Datça ya gitti imizde bizi bir süredir orada yaflayan arkadafl m z Bilge Kahramanyol karfl lad. Bilge, bize Datça n n do as n anlatmaya bafllar bafllamaz bir keflif gezisi yapmaya karar verdik. Keflfimiz, yar madan n Akdeniz e bakan taraf nda bulunan Palamutbükü Köyü ne gidiflimizle bafllad. Köye gitti imizde yaln zca etkileyici do ay görmekle kalmad k, orada yaflayan insanlarla tan flt k ve onlardan birçok bilgi ö rendik. 10 Bilim Çocuk
Palamutbükü Keçinin Yedi i Her Otu Yeriz! Datçal çocuklar için bitkiler bir yandan da oyun demek. Foto rafta görülen delikanl otu bayramlarda okullar süslemek için kullan l yor. Anadolu da yaflayan insanlar, özellikle de Egeliler için bitkiler, yaflam n vazgeçilmez bir parças. Ege de pazar yerlerine gitti inizde binbir çeflitte bitkinin sat ld n görebilirsiniz. Datça Yar - madas da Ege ye özgü bitkilerin çok zengin oldu- u yerlerden biri. Palamutbükü Köyü ne yapt - m z gezide yenebilir bitkileri inceledik ve orada yaflayan insanlar n bunlar nas l kulland klar n ö rendik. Palamutbükü nde ilk tan flt m z insanlardan biri Mehmet Canözü oldu. Güleryüzlü ve hoflsohbet Mehmet Amca, yörede yaflayan herkes gibi, yenebilen bitkilerden ot diye söz ediyordu. Ona, otlarla beslenmenin nas l bir geçmifli oldu unu sorduk. Mehmet Amca, bize Ege de zaten var olan ot yemeklerinin kinci Dünya Savafl s ras nda daha çok önem kazand n anlatt. Dedi ine göre bölgede farkl otlar n yiyecek olarak kullan lmas savafl zaman nda artm fl. Türkiye de savafl sonunda ciddi bir k tl k bafl göstermifl. Ne ekilecek tohum ne de ekilenleri sat n alacak kimse bulunabiliyormufl. Bu k tl k, 1950 li y llarda da sürmüfl. Zorluk çeken Anadolu insan parlak zekâs n kullanarak bu durumu atlatmay baflarm fl. Ne mi yapm fl? Hayvanlar n izlemifl ve hangi otlar yediklerini ö renmifl. Hayvanlar n yediklerini insanlar da yiyebilir düflüncesiyle otlar toplamaya ve besin olarak kullanmaya bafllam fl. Egelilere hangi otlar yediklerini sordu unuzda keçinin yedi i her otu yeriz yan t n al rs n z. Gerekten de Datçal lar böyle söylüyor. Meray, sepetini koluna takt ve birlikte bitkileri keflfe ç kt k. Dönüflte de toplad m z bitkileri birlikte ay klad k. Bu arada da bol bol bilgi ald k. Yenebilen bitkilerle ilgili bilgilerin kuflaktan kufla a aktar lmas Datçal lar için çok önemli. Bu sayede do adaki bitkilerden nas l yararland klar n çocuklar da ö renip uygulayabiliyor. Bilim Çocuk 11
Datça da her yerde kekik görebilirsiniz. Görmeseniz bile kokusunu mutlaka duyars n z. Palamutbükü Köyü nde tek tan flt m z kifli Mehmet Amca olmad. K z Meray Yefliltafl la da tan flt k. Meray, buralarda do up büyümüfl. Yöreyi çok iyi biliyor ve do aya çok merakl! Burada bulunan tüm kufllar ve bitkileri tan yan Meray n bize söyledi i ilk sözlerden biri, Ot deyip geçmeyin! Ot bizim için oyun, yemek, flifa demektir! oldu. Meray ve ailesi, orada yaflayan tüm insanlar gibi, yöredeki otlar yemek yapmada kullan yorlar. Böreklere kat yorlar, kavurmalar n yap yorlar, çay n içiyorlar, baharat olarak kullan yorlar. Meray bizi, bölgedeki yenebilen bitkileri, yani otlar tan tmak için özel bir yürüyüfle ç kard. Otlarla Tan flma Bu foto raflarda farkl salep türleri görülüyor. Salep bitkileri tükenmek üzere oldu undan bunlar art k toplanm yor. Meray la birlikte bir patikaya girdik. Buraya girer girmez Meray anlatmaya bafllad : Biz çocukken oyuncak m vard? Bizim oyunca m z bitkilerdi. Ninelerimize sora sora buradaki tüm bitkileri bilir olduk. Örne in, flu gördü- ünüz keçiboynuzlar n n tohumlar yla oje yapard k. Yafl tohumu ezer ve kuru boyayla kar flt r rd k. Sonra da t rnaklar m za sürerdik. Bu, bizim oyunumuzdu. Da larda sürülerimizi gezdirirken ac - k rd k. O zaman da hemen orac kta süt sa ar, içine yine ezilmifl keçiboynuzu tohumu katard k. Oldu mu sana yo urt? Otur afiyetle ye! Üflüttün, öksürük mü tuttu? O zaman hemen adaçay toplar, çay n yapar içerdik. yi gelirdi, rahatlat rd. Gezimiz bittikten sonra hemen araflt rd k; keçiboynuzu to- 12 Bilim Çocuk
Öküzgözü, ayn zamanda Datça n n süsü gibi. Bunlar, bölgenin her yerinde öbek öbek görmek mümkün. humu, yo urt yaparken normalde bakterilerin gerçeklefltirdi i mayalanma iflleminin gerçekleflmesini sa l yormufl. Ayr ca peynir mayas olarak da kullan labiliyormufl. O s rada mor çiçekleriyle ebegümecileri gördük. Ebegümeci, tüm Türkiye de yayg n bir bitki. Çiçekleri, yapraklar, kökleri, hatta meyveleri bile yenir. Ebegümecinin çiçeklerinden çay, yapraklar ndan kavurma ya da hafllama yap ld n ö rendik. Ayr ca böreklere de kat l yormufl. Ancak, ebegümecinin boyu fazla uzamadan toplanmas gerekiyormufl. Çünkü boy att ktan sonra yapraklar sertleflti inden yemesi zorlafl yormufl. Patikada ilerlerken karfl m za, iri çiçekli, gösteriflli bir papatya ç kt. Boyu baz yerlerde neredeyse omuzumuza kadar geliyordu. Bu papatyaya kimi yerlerde öküzgözü, kimi yerlerde eflek papatyas deniyormufl. Datça daysa dallama deniyor. Meray, hemen bitkinin yeflil yapraklar n gösterdi ve sevdi i bir yeme in tarifini verdi. Öküzgözünün yeflil yapraklar n hafifçe hafllayarak üzerine sar msak, limon ve zeytinya ndan oluflan bir sos gezdiriyorlarm fl. Çok lezzetli oluyormufl. Bu yeme i, bitki çiçek açmadan önce toplanan yapraklarla yapmak gerekiyormufl. Patikada biraz daha ilerledi imizde üç yenebilir bitkiyi yan yana bulduk: çitlembik, bö ürtlen filizi ve tilkicek. Birbirine dolanm fl halde buldu umuz bu bitkileri omuz omuza sar lm fl üç arkadafla benzettik. Meray yan m zda olmasayd, onlar n fark nda bile olmazd k do rusu. Burada yaflayan herkesin gözleri bitkiler konusunda çok keskin. Meray n bir yandan bizimle konuflurken, bir yandan da zor fark edilen bitkileri kolayca görebilmesine çok flafl rd k. lk olarak çitlembik bitkisinin yeni sürgünlerini toplad k. Çitlembi e baz yerlerde menengiç deniyor. Çitlembik, Antep f st n n yabanisi ve k sa boylu bir a aç. Afl lanmas yla bu bitkiden Antep f st yetifltiriliyor. Meyvelerinden kahve yap l yor. Bu kahvenin tad ve kokusunun Antep f st na benzedi ini san - Foto rafta görülen ebegümecinin boyu çok uzam fl. Bu, ebegümeci yapraklar n yeme zaman n n geçt ini gösteriyor. Bilim Çocuk 13
Bö ürtlen filizi Tilkicek r m söylememize gerek yok. Meray, çitlembi in yeni sürgünlerini rezene denilen bir baflka otla birlikte kavuruyormufl. Kavurman n nas l yap ld n bilirsiniz. Do ranm fl so an önce hafif ateflte ve az ya da pembelefltirilir, daha sonra da içine otlar eklenir. Üç arkadafltan ikincisi bir sarmafl kt. Bu sarmafl n filizlerini toplad k. Asl nda bir sarmafl k türü olmas na karfl n Meray bu bitkiye bö ürtlen filizi diyor. Ege de baz yerlerde buna silcan da deniyor. Bu sarmafl n yapraklar kalp fleklinde oldu undan kolayca tan nabiliyor. Bölgedeki bitkilerin ço u, may s ay nda yavafl yavafl sararmaya bafllarken bö ürtlen filizi daha yeni yefleriyor. Meray, bö ürtlen filizi kavurmas yap p üzerine yumurta k rarak pifliriyor. S ra Palamutbükü nde en sevilen bitki olan tilkice e geldi. Tilkiflen de denilen tilkicek, hem tek bafl na hem de bö ürtlen filiziyle birlikte kavrularak yenilebiliyor. Meray la yapt m z bu gezinin akflam nda tilkicek kavurmas yedik. Gerçekten çok lezzetli bir yemekti. Tilkicek, asl nda yabani kuflkonmaz. Yaln zca küçük yapraklar yenebiliyor. Tad çok güzel olan bu bitki uzun süre kullan lmayan tar m alanlar nda da gelifliyormufl. Gezimizde yukar da sözünü etti imiz bitkilerin yan s ra sirken denilen bir bitkinin üç farkl türünden de toplad k. Sirken yapraklar spana a benziyor. Bu bitki, Datça da yabani spanak olarak da biliniyor. Bundan, bildi imiz spanak benzeri bir yemek yap l yor. Türkiye de 10 kadar sirken türü oldu u belirtiliyor. Ço unlukla bahçelerde bulunan Bu Bitkilerden Çay Yap l yor Hasretkavuflturan, Datçal lar n çok sevdi i bir bitki. Bunun çay n yap yorlar; ayr ca salatalara da kat yorlar. Balkaymaktan bal gibi tatl, sapsar renkli bir çay yap l yor. K rkbo um, ad n gövdesindeki bo umlardan al yor. Tad çok hafif bir çay var. 14 Bilim Çocuk
Deniz börülcesi, tuzcul bir bitki. Bu nedenle deniz k y s na yak n bölgelerde geliflir. Hafllanarak salatas yap l r. O kadar tuzludur ki salatas na tuz koymak gerekmez. bu bitkinin yapraklar ndan yemek yap ld gibi, köklerinden de sabun yap l yor. Datça da hemen her bitkiden çay yap yorlar. Adaçay, hasretkavuflturan, biberiye, kekik, rezene, nane, sep suyu (mercanköflk), papatya, ebegümeci çiçe i, o lankolu, balkaymak, kantaron adl bitkilerin çaylar yap l yor. Hasretkavuflturan sabah kahvalt s nda üzerine zeytinya dökerek de yiyorlar. Balkaymak çay ysa gerçekten bal gibi tatl. Ayr ca fleker atman za hiç gerek yok. Zaten burada çaylara fleker yerine bal koyuyorlar. Meray, yapt m z gezinin sonunda yorgunlu umuzu als n diye bize k rkbo um ve narp z çay yapt. K rkbo umun hafif, narp z n çok yo un bir kokusu ve tad var. Palamutbükü Köyü ndeki gezimizin sonunda bir kez daha anlad k ki do adan ö reneceklerimizin sonu yok. Üstelik yenebilen bitkileri tan mak için may s ay iyi bir zaman. Çünkü bu aydan itibaren bitkiler sararmaya, çiçeklenip tohum oluflturma ifllemini tamamlamaya bafll yor. Bu nedenle yenebilir bitkilerin say s yaz aylar nda azal yor. Bu özel zaman iyi de erlendirdik ve yenebilen bitkilerin baz lar n tan d k. Bu bilgileri büyüklerinden ö renen Meray bize bu konuda çok yard mc oldu. Sizler de yaflad n z bölgede bulunan yenebilen bitkileri ö renmek isterseniz, önerimiz büyüklerinizle konuflman z. Onlardan size yenebilen otlar tan tmalar n isteyebilirsiniz. Eminiz çok güzel bilgiler ö reneceksiniz. Ö rendi iniz yeni bitkileri ve onlarla yap lan yemeklerin tariflerini bizimle paylaflmay da unutmay n! Burcu Meltem Ar k burcu.arik@dogadernegi.org Foto raflar: Ali Alper Akyüz Bu yaz n n haz rlanmas na katk da bulunan Meray Yefliltafl, Y lmaz Yefliltafl, Elisabeth Tüzün, Hatice fien, Mehmet Canözü ve Bilge Kahramanyol a teflekkür ederiz. Kaynaklar: Bir Ot Masal, Tijen naltong, letiflim Yay nlar, 2003 fiifal Bitkiler, Flora ve Sa l m z, Reyhan Acartürk, Orman Genel Müdürlü- ü Mensuplar Yard mlaflma Vakf, 1997 Türkiye nin Önemli Do a Alanlar, Do a Derne i Foto: Burcu Parmak O lankolunun, Datça da çay ve yeme i yap l yor. Kantarondan hem çay hem de boya yap l yor. Bilim Çocuk 15
Genlerin fiark s Gözlerimizin rengi, boyumuzun uzunlu u gibi birçok özelli imize iliflkin bilgiler genlerimizde sakl. Genlerimizi doktorlar, genetik mühendisleri, moleküler biyologlar gibi uzmanlar inceler. Ancak sürmekte olan son bir çal flmada, bu uzmanlarla birlikte müzisyenler de görev al yor. Çünkü çal flman n konusu insan n tüm genlerinin dizilifllerini müzi e çevirmek. Anlayaca n z art k genlerin de flark s var. Genlerimiz, hücre çekirdeklerinde uzun iplikçikler (kromozomlar) üzerinde bulunur. Bu iplikçiklere DNA da denir. Yaln zca bir hücrenin içindeki bir gen iplikçi i (kromozom) yaklafl k 1-1,5 metre uzunlu undad r. Genlerimiz, bedenimizde birçok önemli ifllevi yerine getiren proteinlerin oluflmas n sa lar. Bu proteinler de bizi biz yapan özelliklerimizi belirlerler. Genler, nükleotid denilen moleküllerin yan yana dizilmesinden oluflurlar. Bu nükleotidlerin her birinde baz ad verilen bir molekül bulunur. Bazlar, dört çeflittir: adenin, guanin, timin, sitozin. Her genin baz dizilifli birbirinden farkl d r. Bu nedenle her gen farkl protein moleküllerinin özelliklerini belirler. Böylece hepimiz birbirimizden farkl oluruz. Genler, bilim dünyas için her zaman büyük bir merak konusu oldu. Ancak çok küçük boyutlu olduklar ndan incelenmeleri çok zordu. Teknoloji Genlerin fiark s n Dinlemek ster misiniz? Gen müziklerini merak ediyorsan z, afla daki adreslerde Download yaz s n n üzerine t klayarak benzerlerine ulaflabilirsiniz. http://www.garageband.com/song? pe1 S8LTM0LdsaSnZlW_ams http://www.garageband.com/song? pe1 S8LTM0LdsaSnZlW_amo http://www.garageband.com/song? pe1 S8LTM0LdsaSnZle3ZWk ilerledikçe bu zorluk afl ld ve ard ndan araflt rmac lar, insan bedenindeki genlerin diziliflini çözümlemeye girifltiler. Bu amaçla 1990 da nsan Genom Projesi adl bir araflt rma bafllat ld. Proje, 2003 y l nda tamamland. Ancak projeyle iliflkili birçok çal flma hâlâ sürdürülüyor. Bu çal flmalardan biri de müzisyen, biyolog ve bilgisayar uzmanlar ndan oluflan bir grup taraf ndan yürütülüyor. Çal flman n yap lma amac, insan genlerinin diziliflinden müzikler elde etmek. Bu çal flmada genlerin yap s nda bulunan bazlar n her birinin bir notaya karfl l k geldi i varsay ld. Örne in, adenin (A) için do, timin (T) için re, guanin (G) için mi, sitozin (C) için fa notas kullan ld. Örne in, gen dizilifli A-T-A-G-G-C-C-A-A-T-G-C ise, bunun müzi i do-re-do-mi-mi-fa-fa-do-do-re-mi-fa oluyor. Bu grup, bugüne kadar insana ait 20 genin flark s n haz rlam fl. nsan n yaklafl k 30.000 geni var. Bu genlerin tümünün müzi i haz rlan p çal flma tamamland nda, bunlara nternet ten ulaflabilece- iz. Üstelik müzisyenler bunlar kullanarak, rap, pop, hiphop gibi de iflik müzik türlerinde flark lar da yapabilecekler. Seden C zo lu Kaynaklar: http://hypertextbook.com/facts/1998/stevenchen.shtml http://www.economist.com/science/displaystory.cfm?story_id=1730781 http://www.stanza.co.uk/dnaweb/under.html http://www.toddbarton.com/index2.asp 16 Bilim Çocuk
9. Ulusal Gökyüzü 9. Ulusal Gökyüzü Gözlem Gözlem Amatör gökbilimcilerin heyecanla bekledikleri 9. Ulusal Gökyüzü Gözlem fienli i, 18-20 A ustos 2006 tarihleri aras nda, Antalya-Sakl kent te yap lacak. Her y l düzenledi imiz gökyüzü gözlem flenliklerinde, gökyüzünün alt nda, gökyüzü tutkunlar yla bir araya geliyoruz. fienli e kat lmak isteyenlerde yaln zca bir özellik ar yoruz: gökyüzüne ilgi duymalar. Gökyüzü gözlemcili iyle ilgili herhangi bir deneyim sahibi olman z ya da teleskop gibi bir gözlem arac na sahip olman z gerekmiyor. 9. Ulusal Gökyüzü Gözlem fienli i nde, gökyüzü gözlemlerinin yan s ra, gökyüzü gözlemcili i ve gökbilim hakk nda bilgiler verilecek, e itici oldu u kadar e lenceli de olan bir çok etkinlik gerçeklefltirilecek. Geçti imiz y l yap lan flenlik, Perseid göktafl ya murunun en yüksek etkinli ine ulaflt tarihlere denk gelmiflti. Bu y l da Perseidler in etkinli inin azalm fl oldu u; ancak, sürdü ü bir tarihte yap yoruz flenli imizi. Bu nedenle akany ld z gözlemleri yine yap lacak. Bunun yan s ra, ç plak gözle y ld zlar, tak my ld zlar tan t ld ktan sonra, teleskoplu gözlemlere geçilecek. Teleskoplarla gezegenler, y ld z kümeleri, bulutsular ve gökadalar gibi çeflitli gökcisimleri gözlenecek. Kat l mc lar ayr ca, flenli imize destek vermek üzere gelen de erli gökbilimcilerimizle tan flma, onlarla sohbet etme olana bulacaklar. Gözlem flenli inin düzenlenece i Sakl kent, TÜB TAK Ulusal Gözlemevi nin yer ald yaklafl k 2500 metre yükseklikteki Bak rl tepe nin ete inde bulunan, deniz seviyesinden yaklafl k 2000 metre yüksekte, küçük bir yerleflim yeri ve ayn zamanda Antalya n n kayak merkezi. Sakl kent in yan bafl n- 8. Ulusal Gökyüzü Gözlem fienli i Baflvuru Formu Ön baflvurular onaylanan kat l mc lar n, bu formu 14 Temmuz 2006 Cuma günü elimizde olacak flekilde, kat l m ücretinin yat r ld na iliflkin dekontla birlikte, faksla, postayla ya da e-postayla göndermesi gerekiyor. fienli e kat l m ücreti, ö renci olmayanlar için 50, ö renciler için 25 YTL dir. Antalya dan kald r lacak otobüsleri kullanacaklar n ek olarak 20 YTL otobüs ücreti yat rmas gerekiyor. Ön baflvuru için: Telefon: (312) 468 53 00 / 1180 ya da 4303, e-posta: gozlem@tubitak.gov.tr Baflvuru için: Faks: (312) 427 66 77, e-posta: gozlem@tubitak.gov.tr Adres: 9. Ulusal Gökyüzü Gözlem fienli i, TÜB TAK Bilim Çocuk Dergisi, Atatürk Bulvar No:221 06100 Kavakl dere ANKARA Lütfen, ön baflvuru yapmadan kat l m ücretini yat rmay n z. Velinin Ad ve Soyad : Adres : Ev Telefonu : Cep Telefonu : flyeri Telefonu : Faks : e-posta : Meslek : Yafl : Sizinle birlikte gelecek çocuklar n z n adlar ve yafllar :......... Daha önceki gözlem flenliklerinden birine kat ld n z m? Evet Hay r Herhangi bir gözlem arac n z var m? Yok Dürbün Teleskop Di er:... Sakl kent e nas l ulaflmay düflünüyorsunuz? Kendi arac m zla Antalya dan sa lanacak araçla Önerileriniz ve beklentileriniz:............
fienli i fienli i daki Bak rl tepe de kurulu olan Ulusal Gözlemevi, 1,5 metre ayna çap yla, Türkiye nin en büyük teleskopuna sahip. TÜB TAK Ulusal Gözlemevi nin gezilmesi de flenlik program içinde. Bu gezide, gözlemevindeki teleskop binalar, teleskoplar ve burada yap lmakta olan çal flmalar hakk nda kat l mc lara bilgiler verilecek. Üç gün, iki gece sürecek olan flenli e gelen kat l mc lar, Sakl - kent te yer alan motellerde ya da kamp yaparak konaklayabilecekler. Buradaki motellerin yatak say s s n rl. Ancak, deniz seviyesinden 2000 metre yüksekte, y ld zlar n alt nda kamp yapma zevkini yaflamak için, kat l mc lar n çad rlar n, matlar n ve uyku tulumlar n getirmeleri yeterli. Ço- u kat l mc m z, motelde kalmak yerine kamp yapmay seçiyor. Yeme-içme ve tuvalet gibi gereksinimler, kamp yerinin hemen yan bafl nda bulunan flenlik alan nda karfl lanabiliyor. Motellerde konaklamak isteyen kat l mc lar için, Sakl kent teki motellerin telefonlar n afla da yay ml yoruz. Motellerin yatak say s n n s n rl oluflu nedeniyle, burada konaklamak isteyen kat l mc lar n, yerlerini ay rtt ktan sonra baflvurular n yapmalar n öneriyoruz. 9. Gökyüzü Gözlem fienli i ne kat lmak için belirlenen kat l m ücreti, ö renci olmayanlar için 50 YTL, ö renciler içinse 25 YTL. Antalya ya 57 km uzakta bulunan Sakl kent e yolculuk, yolun virajl olmas ve sürekli yükselmesi nedeniyle, yaklafl k 1,5 saat sürüyor. Sakl kent e özel araçlar n zla ya da Antalya dan kald raca m z otobüslerle gelebilirsiniz. Ancak, otobüsleri kullanacak olan kat l mc lar n baflvuru yaparken 20 YTL otobüs ücretini de yat rmalar gerekiyor. Yani, otobüsle gelmek isteyen kat l mc lardan ö renci olmayanlar n 70, ö renci olanlar n 45 YTL ücret yat rmalar gerekiyor. 9. Gökyüzü Gözlem fienli i için belirlenen son baflvuru tarihi, 14 Temmuz 2006. Bu y l, Sakl - kent teki tesislerin kapasitesinin s n rl olmas nedeniyle, kat l mc say s na s n rlama getirmek zorunda kald k. Bu nedenle, baflvuru süreci, geçen y lkine göre biraz farkl olacak. fienli e kat lmak isteyenlerin, öncelikle baflvuru formunda verilen telefonlar arayarak ya da baflvuru formunda verilen e-posta adresine e-posta göndererek ön baflvuru yapmalar gerekiyor. Onay alan kat l mc lar n, kendilerine iletilecek olan hesap numaralar na kat l m ücretini (otobüsleri kullanacaklar için otobüs ücretiyle birlikte) yat rd ktan sonra, baflvuru formuyla birlikte dekontu faks, posta ya da e-postayla son baflvuru tarihine kadar bize ulaflt rmalar gerekiyor. Baflvuru süresinin bitiminin ard ndan, kat l mc - lara birer davet mektubu gönderilecek. Bu mektupta, flenli in ayr nt l program, buluflma yeri ve flenlikle ilgili birtak m baflka bilgiler yer alacak. Sakl kent teki moteller: Sakl kent Motel: 0 242 312 27 07 Sakl Han Motel: 0 242 446 11 23 Bilim Çocuk 19
Diller Hayvanlar n dilleri farkl özelliklere sahiptir. Bu özellikler, onlar n dillerini farkl amaçlarla kullanabilmelerini sa lar. Aslanlar, sert ve pütürlü dillerini f rça gibi kullanarak tüylerini temizlerler. Bu küçük kertenkele türü gözlerini k rpamaz. Çünkü göz kapaklar yok. Bu yüzden, göz kapaklar n temizlemek için dilini kullan r. 20 Bilim Çocuk
Bukalemunlar n dili uzun ve yap flkand r. Böcekleri yakalamak için çok uygun bir araç de il mi? Y lanlar, farelerin ve di er avlar n n kokusunu almak için dillerini kullan rlar. Biz insanlar terleyerek beden s cakl m z dengede tutar z. Kurtlarsa terleyemez. Bunun yerine, dillerini d flar ç kararak soluk al p verirler. Böylece bedenlerini serin tutarlar. Ördekler, dillerini d flar ç kararak sl k sesine benzer bir ses ç kar rlar. Bunu, yanlar na gelenlerin uzaklaflmas için yaparlar. Meltem Yenal Coflkun Kaynak: Tongues, Your Big Backyard, fiubat 2003 Bilim Çocuk 21
65 Milyon Y l Önce. Dinozorlara Ne Oldu? Dinozorlar, 160 milyon y l boyunca, yeryüzünün hakimiydiler. Ama, 65 milyon y l önce meydana gelen bir felaket, bu dev sürüngenleri birdenbire yok etti. Üstelik yok olan yaln zca dinozorlar de ildi. O s rada, canl türlerinin ço u yok oldu. Peki, bu kadar büyük bir olay nas l meydana geldi? 22 Bilim Çocuk