KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 645 1895 MARAŞ ERMENİ OLAYLARI ve AMERİKALI MİSYONERLER Hasan Babacan Bilindiği üzere Osmanlı Devleti farklı etnik köken ve dini inanışa sahip unsurların bir arada yaşadığı bir ülke idi. Osmanlı'yı meydana getiren bu unsurlar önceleri hiçbir şekilde etnik kökenleriyle anılmazlar, dini ve mezhep ayrılığı temelinde ayrı bir millet olarak nitelendirilirlerdi. Dolayısıyla bu unsurlar, Türk, Rum, Bulgar, Ermeni, Arap olarak değil; Müslüman, Katolik, Protestan, Gregoryen, Ortodoks veya Yahudi olarak adlandırılırlardı. Bu topluluklar kendi dillerini konuşmakta, kendilerine ait dini ve eğitim kurumlarını açmakta serbestlerdi. Osmanlının başlangıçta dini temele dayanan bu millet sistemi, Fransız İhtilalinden sonra ortaya çıkan milliyetçilik ve hürriyet fikirlerinin etkisiyle XIX. Yüzyılın başlarından itibaren etnik temellere dayanmaya başladı. O güne kadar kendi dil, din ve kültürlerini koruyabilen azınlıklar, bu yeni düşünce akımlarından ilk etkilenen unsurlar oldular. Çünkü, bu unsurlar daha çok ticaretin yanı sıra, Osmanlı yönetimi içinde diploması, basın yayın ve tercüme işleriyle uğraşmalarından dolayı batılılarla daha yakın ilişki içerisinde olma imkanlarına sahiptiler. Bu nedenle milliyetçi ve hürriyetçi fikirleri daha yakından takip edebiliyorlar ve daha çabuk etkileniyorlardı. Öte yandan sanayi inkılabıyla Avrupa'da başlayan sömürgecilik faaliyetleri, Ortadoğu, Asya ve Uzakdoğu üzerinde yoğunlaşan yeni sömürge arayışlarında, batılı Emperyalist devletler tarafından, Osmanlı toprakları önemli bir merkez ve atlama taşı olarak görülüyordu. Düvel-i Muazzama denilen dönemin büyük devletleri sömürgeci politikalarını rahatça gerçekleştirmek için "Şark Meselesi" adı altında felsefi bir kılıf da bulmuşlardı. Emperyalist devletler Şark Meselesi'ni kendi lehlerine halledebilmek için Osmanlı tebaası durumundaki azınlıkları, onların milliyetçilik ve Osmanlı'ya karşı hürriyetçi duygularını tahrik ederek yönlendiriyorlardı. Böylece Türkleri Avrupa'dan sonra da Anadolu'dan çıkarıp atabileceklerdi. Coğrafya yakınlığı dikkate alınarak başta Rusya olmak üzere İngiltere ve diğer Avrupa devletleri Balkanlar, Ortadoğu ve Akdeniz'e hakim olabilmek için bu bölgelerde kendilerine yandaş olabilecek toplulukları etkilemek amacıyla bu unsurları önce misyonerler aracılığıyla dini yönden sonra da siyasi yönden kullanmaya başladılar. Osmanlı Devleti'ni kendi emelleri doğrultusunda parçalamak isteyen Emperyalist Avrupa devletleri, misyonerleri, tüccarları siyasi ve askeri güçleri gibi her türlü imkanı kullanarak azınlık milliyetçiliği temelinde hareket ederek emellerine yaklaşmaya başlamıştı. Bunun ilk göstergesi olarak Balkanlardan başlayan bağımsızlık hareketleri göz önünde tutulduğunda, Sırp İsyanı, Mora İsyanı ve bunların ardından Doğu Anadolu'da Ermeni meselesinin ilk kıvılcımlarının belirmesi yönündeki kronoloji dikkat çekici ve hızlı bir seyir takip eder. Şark Meselesini halletmek sloganıyla hareket eden düvel-i muazzama, Balkanlardaki Hıristiyan unsurları Osmanlı Devletinden kopardıktan sonra bütün ilgilerini Doğu Anadolu'daki Ermenilere yönlendirmişlerdi. Özellikle Balkanlardaki azınlıkların başarısı Ermeniler için önemli bir örnek teşkil ediyordu. Balkanlardaki unsurlar milliyetçilik duygularıyla Osmanlı'ya karşı giriştikleri bağımsızlık mücadelesinin ardından, yüzyıllardır devlete bağlılıklanyla bilinen, devletin her türlü kademesinde görev alan, en mahrem bilgilerine bile vakıf olabilecek mevkilerde bile görev alan, hatta Osmanlı Parlamentosuna mebus olarak girdikleri görülen Ermeniler nasıl oldu da devlete karşı gelmeye, hatta XIX. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren ayaklanmalar çıkarmaya başlamışlardı? Bu sorunun cevabı batılı misyonerlerin Ermenilerin yoğun olarak yaşadıkları bölgelerdeki faaliyetlerinde ve Anadolu'nun coğrafi ve nüfus bakımından kritik bölgelerinde açtıkları yabancı okullarda aramak gerekir. *Yrd.Doç.Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim Üyesi, İSPARTA.
I 646 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Görünüşte dini maksatlarla faaliyet gösteren misyonerlerin, zamanla siyasi, ekonomik, sosyal ve idari alanlara da müdahale ettikleri de görülmüştür. Kendilerini kilisenin ve incilin hizmetkarı olarak adlandıran misyonerler, emellerine ulaşmak için her yolu kullanıyorlardı. Bu amaçla gittikleri ülkenin dilini, dinini ve kültürel özelliklerini öğrenerek inceleyerek ona göre hareket ediyorlardı. Bu nedenle misyonerler, bazen bir doktor, öğretmen, din görevlisi ve hatta barış gönüllüsü olarak faaliyetlerde bulunabiliyordu. Dolayısıyla kendi gerçek amaçlarına ulaşabilmek için okul, matbaa, hastane gibi kurumlar açarak faaliyet alanlarını halka daha yakın olarak geliştiriyorlardı. Özellikle üzerinde durdukları kurumlar çeşitli seviyelerde açtıkları okul ve kolejlerdi. Çünkü eğitim yoluyla Hıristiyanlaştırmak ve kendi emellerine çekmek daha kolay olacaktı. Ermeni Meselesi'ni Şark Meselesi'nin bir parçası olarak değerlendirerek hareket eden batılı güçler, dört bir yandan misyonerlerini onlar üzerine gönderiyorlardı. Ancak bu misyonerlerin her biri Gregoryen olan Ermenileri kendi mezheplerine çekme gayreti içinde idiler. Şöyle ki, Fransızlar Katolikleştirmeye, Ruslar Ortodokslaştırmaya, İngilizler ve Amerikalılar ise Protestanlaştırmaya çalışıyorlardı. XIX. Yüzyıldan itibaren Almanların da Ermeniler için çalışan misyonerler gönderdiği ve eğitim faaliyetlerinde bulundukları görülmüştür. Özellikle 1856 Islahat Fermanı'nın getirdiği vicdan hürriyeti prensipleri çerçevesinde mezhep değiştirme serbestliğinden de istifade ederek, her seviyede açtıkları okullarda eğitimi, Katolikleştirme ve Protestanlaştırmanın bir aracı olarak gördüler. Bu okulların en önemlileri, 1830 tarihli Türk-Amerikan Ticaret Antlaşması'na göre "en ziyade müsaadeye mahzar devlet" olma hakkını elde eden Amerikalılar tarafından açılmışlardı. Böyle üstün bir imtiyazı elde eden amerikan misyonerler, Osmanlı ülkesini baştan başa işgal etmişlerdi. Önceleri faaliyetlerini Yahudi ve Müslümanlar üzerine yoğunlaştıran Amerikalı misyonerler, bunlar üzerinde başarılı olamayınca Ermenilere yöneldiler. Osmanlı Devletinde faaliyet gösteren önemli Amerikan misyonerlerinden Cyrus Hamlin'in "Doğu'nun Anglo Saksonları" dediği Ermeniler onlar için en uygun hedefti. Osmanlı Devletinde Ermeni Meselesinin doğmasında ve Ermeni komitelerinin faaliyetlerini arttırarak silahlı eylemlere başlamasında bu dönemin Amerikan misyonerlerinin büyük rolü olduğu bilinen bir gerçektir. Amerikalı misyonerler tarafından açılan okulların büyük bir kısmı 1810'da Boston'da kurulan ve kısaca "American Board" olarak anılan, American Board of Comissioners for Foreign Missions (ABCFM) adlı teşkilat tarafından açılmıştır. Bu teşkilatın ilk misyonerleri 1820 tarihinden itibaren başta İzmir olmak üzere kıyı şehirlerinden başlayarak Osmanlı ülkesinde boy göstermeye başlamışlardır. Osmanlı topraklarını faaliyet alanları olarak, Avrupa (Filibe, Selanik, Manastır), Doğu (Harput, Erzurum, Van, Mardin ve Bitlis) Batı (İstanbul, İzmit, Bursa, Merzifon, Kayseri ve Trabzon) ve Merkezî Türkiye (Torosların güneyinden Fırat nehri vadisine kadar özellikle Maraş ve Antep illeri) olmak üzere dört misyon bölgesine ayırdılar 1. XX. Yüzyılın başlarında Doğu, Batı ve Orta Türkiye Misyonlarına ait yaklaşık 20 bin öğrencinin öğrenim gördüğü 337 okul vardı 2. 1895 yılında patlak veren Maraş Ermeni olaylarında etkili olan Maraş Amerikan Kız Koleji ve bu kolejde görev yapan Amerikalı öğretmenler önemli rol oynamıştır. Maraş'taki bu kolej 1882 yılında Merkezî Türkiye Kız Koleji adıyla hizmete girdi. Kolejin amacı; Adana, Antep, Maraş vb. şehirlerdeki orta dereceli okullardan gelen kız öğrencileri yetiştirerek, bu okulların öğretmen ihtiyacını karşılamaktı 3. Maraş ve civarında Türklerle Ermeniler arasındaki olayların başlangıcı 1854-55 yılları, yani 1 Amerikalı Misyonerlerin ve özellikle ABCFM'nin Anadolu'daki faaliyetleri hakkında bakınız; Düşen İnce Erdoğan, "Amerikalı Misyonerlerin Ermeni İsyanlarının Çıkmasmdaki Etkileri", Süleyman Demire! Üniversitesi Fen-edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 9, Isparta-Arahk-2003, ss. 147-166. 2 Ayten Sezer, "Ermeni Meselesi ve Misyonerler", Yeni Türkiye, ermeni Meselesi özel Sayısı, sayı: 38, cilt: II, Mart-Nisan 2001, s. 3 964-965. İlknur Polat Haydaroğlu, Osmanlı İmparatorluğu 'nda Yabancı Okullar, Kültür Bakanlığı Yay. Ankara 1990, s. 141.
KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 647 Kırım Harbi dönemine rastlar. Rusya ile savaş halindeki Osmanlı Devletinin ve ordusunun bütün ilgisini Rus Harbine yönelttiği sırada Maraş havalisinde bazı aşiretlerle devlet güçleri ve Ermeniler arasında meydana gelen bazı kargaşalar bölgedeki olayların başlangıcı olmuştur. Bunu müteakip, Islahat Fermanının ilan edilmesinden sonra yine bölgede Ermenilere daha yumuşak davranıldığı, daha fazla imtiyazlar verildiği yönünde Müslüman ahalinin tepkisini çeken bazı olaylar ve özellikle İngiliz ve Fransız konsolosların olaylara müdahale etmeleri, Türk yöneticileri küçük düşürücü davranışlarda bulunmaları Maraş'ta gerginliğin daha da artmasına yol açan bir diğer etken olmuştu. Maraş'ta gün geçtikçe artan Ermeni olayları, 1877-78 Osmanlı Rus Harbi'nin ardından imzalanan Ayastefanos ve Berlin antlaşmalarından Ermeniler, Rusya ve diğer Avrupa devletlerinin destekleriyle, Müslüman Türk ahaliye ve devlete karşı daha organize eylemler içerisine giriyorlardı. 1895 yılına kadar Maraş'ta ve özellikle de Zeytun havalisinde, binlerce Müslüman Türk'ün ve Ermeni'nin ölümüyle sonuçlanan olaylar meydana gelmişti. Çalışmamızda ağırlıklı olarak 1895 Maraş ermeni olaylarının patlak vermesinde etkili olan yabancı misyonerleri özellikle de Amerikalı misyonerlerin faaliyetleri ön plana çıkarılmaya çalışılacaktır. Bu bakımdan tabii olarak olayların başlamasından birkaç yıl öncesi meydana gelen bazı gelişmeler dikkatle incelenmelidir. Ermeniler diğer şehirlerde olduğu gibi Maraş ve havalisinde de devlete karşı yaptıkları ihtilal denemesi yönündeki hareket ve eylemleri sonunda, devletin bölgedeki güvenlik güçleri tarafından şiddetle cezalandırılıyorlardı. Ancak kendilerinin Müslüman Türk ahaliye yaptıklarını göz ardı ederek güvenlik kuvvetlerinin kendi isyanlarını bastırmak amacıyla yaptığı her türlü faaliyeti dışarıdaki yandaşlarına ve soydaşlarına, özellikle de Amerika ve diğer Avrupa ülkelerinde yaşayan Ermenilere aksi şekilde yansıtıyorlardı. Maraş ve havalisinde faaliyet gösteren misyonerler aracılığıyla aktardıkları bilgilerde, Osmanlı ordusunun sürekli olarak Ermeni ahaliyi katlettiği, köyleri boşaltarak yaktığı, Ermeni kızlarının evlerinden kaçırılarak ırzlarına geçildiği yönünde asılsız haberlerle Osmanlı aleyhinde kamuoyu oluşturmaya çalışıyorlardı. Tabiidir ki bu bilgiler Amerikalı misyonerler ve Amerikan ve İngiliz konsoloslukları aracılığıyla dışarıya, yani Amerika ve İngiltere'ye ulaştığı için bu hükümetler de Protestan mezheptaşlarının uğradığı bu zulüm karşısında Osmanlı Devleti'nin kısa sürede tedbir almasını ve suçluların yakalanarak cezalandırılmasını talep ediyorlardı 4. Bu iddiaların asılsız olduğu yapılan tahkikatta anlaşılmasına rağmen bu yöndeki haberlerin Amerika'da Women Journal gazetesinin 5 Nisan 1894 tarihli nüshasında yayımlanması üzerine oluşan tepkiler Amerikan halkı üzerinde Ermenilerin ezilmiş toplum olduğu yönündeki propagandalarının başarısını ortaya koyuyordu 5. Ermenilerin Amerikalıları Osmanlı Devleti'ne doğrudan müdahalesini isteyen çığırtkanlıklarına rağmen Maraş'ta faaliyet gösteren Amerikalı misyonerlerin Boston'daki merkezlerine yazdıkları mektuplar ve bu mektuplar doğrultusunda, Nevvyork'ta yayımlanan Tribün gazetesinde çıkan haberlerde, Ermenilerin her ne kadar ihtilal hazırlığında iseler de, Maraş ve diğer Doğu Anadolu vilayetlerinde istedikleri başarıya ulaşabilecek nüfus çoğunluğuna sahip olmadıkları, nüfus olarak Müslümanlardan çok daha az oldukları 6, bu nüfusla da istenilen başarıya ulaşamayacakları yazılıyordu. Şimdilik tek çözüm yolunun Osmanlı Devletinden Ermeniler lehine ıslahatlar yapmasını istemek olacağı yönünde tavsiyelere yer veriliyordu. Bu arada Ermeni olaylarının Maraş bölgesinde artması üzerine Osmanlı güvenlik güçlerinin Amerikalı ve diğer misyonerlerin faaliyetlerini sıkı takip ettiği ve bazen de tutuklama yoluna gittiği, bu nedenle Ermeni komitelerine doğrudan yardım etmelerinin zaman zaman mümkün olmadığı yönünde, gelen 4 5 6 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Bâbıâlî Evrak Odası Sadaret Evrakı Mektubi Kalemi, Mühime (A.MKT.MHM.), 715/8, Lef: 3, 5. BOA, A.MKT.MHM., 715/8, Lef: 11. Maraş Sancağında kazalarıyla beraber 1898 tarihinde toplam nüfus 153020, bunların 123799'u Müslüman, 15000'i Gregoryen Ermeni, geri kalanı da diğer unsurlardı. 1898 Halep Vilayeti Salnamesi; Yine aynı tarihte (1898) Maraş merkezinde ise 52000 olan toplam nüfusun 32000'i Müslüman geri kalanı Ermeni, Süryani, Keldani, İsraili idi. Şemseddin Sami, Kamusu'l-Alam, cilt 6, s. 4262.
648 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU mektuplar Amerika'daki gazetelerde yer alıyordu 7. Öte yandan Maraş Amerikan Kız Kolejinde ve Antep, Adana gibi diğer illerdeki Amerikan okullarında görev yapan bazı Ermeni hocaların veya öğretmen kadrosunda görev yapan papazların Amerikan vatandaşı oldukları, hatta Ermeni fesat komitelerinde aktif rol aldıkları da ortaya çıkıyordu. Mesela; Hassa Kazası, Adana ve Cebel-i Bereket kazalarında Ermeni çetelerinin ve şüpheli papazların evlerinde yapılan aramalarda ele geçen evrak arasında çete elebaşları sayılırken, Antep kolej hocalarından ve Maraş'ta da görev yapan Agop Belilyan, Aleksan Bezciyan ve Maraş Kolejinde görevle Baron Simbad Gabriyan'ın adları geçiyordu. Bunun üzerine Halep Valisi Hasan Bey, 2 Eylül 1894 tarihinde yaptığı bir tahkikatla bunların Amerikan vatandaşı olsalar da yakalanıp gerekli cezaya çarptırılacağını bildiriyordu 8. Yine Maraş Amerikan Koleji hocalarından Kirkor Behisniliyan ve dört arkadaşı, Tarsus'a giderken 27 Aralık 1894'te, Adana'da üzerleri ve eşyalarının aranması sonucu ortaya çıkan mektup ve belgelerden Maraş ve havalisindeki Ermeni faaliyetleri hatta, Muş, Bitlis ve Sasun'daki gelişmeler hakkında bilgi taşındığı ortaya çıkmıştı 9. Hatta bu olay Adana İngiliz Konsolosunun Londra'ya verdiği bilgiler doğrultusunda, Londra'da Times gazetesinde 2 Aralık 1894 tarihli nüshasında Amerikalı bir misyonerin hapse atılması şeklinde, İngilizlerin olayı yine diplomatik olarak Osmanlı Devletinin aleyhine çevirme teşebbüsünde bulundukları anlaşılıyor. Ancak yine aynı günkü Dailynews gazetesinin nüshasında Osmanlı kuvvetlerinin Ermenileri Maraş, Zeytun, Bitlis ve Van'da katlettiği, Ermenilerin Osmanlı memurları ve zaptiyeleri tarafından mezalime uğradıkları yönünde haberler yer alıyordu 10. Ermeni olaylarının memleketin dört bir yanında artarak devam etmesi üzerine devlet askeri tedbirlerin yanı sıra sivil tedbirler de alıyordu. Maraş'ta da Ermenilerin topluca ayaklanacakları yönündeki bilgi ve haberlerin artması üzerine, inzibat tedbirlerinin yanı sıra mahalle muhtarları ve imamlar gibi yerli ahaliyi iyi tanıyan yabancıları tespit etmesi mümkün olan kimseler, gördükleri olağan üstü durum ve kişileri güvenlik güçlerine haber vermek hatta şüpheli gördükleri eşya, paket gibi şeylere müdahale yetkisine bile sahiptiler. Bu yöndeki bir örnek, Maraş Ermeni hadiselerinde önemli rol oynadıkları daha sonra yapılan soruşturmalarda da anlaşılan İngiliz Misyoner Lee ve Amerikalı misyoner Mikalem'in adlarının karıştığı bir oiayda ortaya çıkmıştır. Ermenilerin yurt dışı ile bağlantısını misyonerler aracılığıyla yaptığı zaten biliniyordu. Ermenilere gelen her türlü gizli belge hatta silah ve patlayıcı ham maddesinin dolaşımı çoğunlukla misyonerler tarafından sağlanıyordu. Uluslar arası anlaşmalar gereği yani kapütilasyonların yabancılara verdiği haklarla yurt dışından gelen mal ve eşyaları ülkeye girdiği gümrükte mühürleniyor ve hiçbir şekilde yerli makamlar tarafından denetlenemiyordu. Yukarıda sözünü ettiğimiz Amerikalı Mikalem ve İngiliz Lee'ye, İskenderun limanından ülkeye girdiği anlaşılan ve Antep üzerinden Maraş'a, evraklarında kitap ve çeşitli eşya olduğu bildirilen sandıklardan şüphelenilmiş ve mahalli görevlilerin şüphe ve ihbar üzerine yaptıkları aramaya söz konusu şahıslar karşı koymaya çalışmışlar ve Halep konsoloslukları aracılığıyla Osmanlı Hükümetine şikayette bulunmuşlardı. Söz konusu sandıklardan şüphelenilmesinin nedeni, içlerinde kitap bulunduğu yönünde beyanda bulunulmasına rağmen sandıkların şekillerinin kitap sandığına benzememesi ve barut kokuyor olmalarıydı. Sandıklar silah sandığı biçimindeydi. Bu durum söz konusu şahısların ifadelerinde, sandıkların içlerinde kitap ve şemsiye gibi çeşitli eşyanın bulunduğu yönünde idi. Şahısların büyük direnişine rağmen, sandıklardan çıkan koku üzerine yapılan aramada, sandıklarda barut ve patlayıcı madde olduğu ortaya çıkmıştır". Söz konusu sandıklarda ayrıca Amerika ve Avrupa gazetelerinde Türklerin Ermenilere zulüm ve işkence yaptıkları yönünde gazete kupürleri de 7 8 9 10 11 BOA, A.MKT.MHM., 715/8, Lef:4. BOA, A.MKT.MHM., 713/30, Lef: 1-16. BOA, A.MKT.MHM., 616/1, lef: 1-8 BOA, A.MKT.MHM., 616/1, lef: 9-10. BOA, A.MKT.MHM., 701/14, lef: 1-2. Dahiliye Nezaretinden Sadarete yazılan, 19 Kanunusani 1310 (31 Ocak 1895) tarihli ve Sadaretten Halep Vilayetine yazılan 26 Kanunusani 1310 (7 Şubat 1895) tarihli şifreli yazı.
M KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 649 ortaya çıkmıştır 12. Yine bu sandıklardan Misyoner Lee'ye Boston'dan gelen bir mektupta, Herald gazetesinden gönderilen parçaların mütalaası bildiriliyor ve Ermenilerin Maraş bölgesinde her an harekete hazır tutulmaları, Muş-Bitlis havalisinde hazırlıkların tamamlanmak üzere olduğu, Ermenilerin daha güneyde Arap bölgesinde de toplantılara başladıkları bildiriliyordu 13. Sadrazamlık bu ve benzeri olaylar karşısında Misyonerlerin konsoloslukları aracılığıyla hükümeti sıkıştırmalarına rağmen Halep vilayeti aracılığıyla Maraş'taki mahalli idarecileri tedbirli olmaları, bu tür olayları bahane ederek yabancı basının Osmanlı Devletine taarruzda bulunmasına meydan verilmemesi yönünde uyarıda bulunuyordu 14. Yine yukarıda söz konusu Misyonerlere Katolik patrikliği tarafından gönderilen bazı kitapların yapılan incelemeler sonucunda usule uygun olarak nakledilmediği, gümrük evraklarının usulsüz ve gümrükte vurulan kurşun mühürlerinin oynanmış olduğu anlaşılıyordu. Söz konusu kitapların nakledildiği sandıklarda 28 Kasım 1894 tarihinde yapılan aramada çıkan evrakta, Amerikan Koleji öğretmenleri Lee ve Mikalem'in Osmanlı Devleti aleyhinde ve Ermenistan adıyla müstakil bir devletin kurulması için Amerikan ve İngiltere halkının Ermenileri tahrik ve teşvik maksadıyla yaptıklarını anlatan belgeler ortaya çıkarılmıştı 15. Amerikalı misyonerler, askeri ve sivil idarecilerin kendilerini sıkı takip etmeleri ve her şüpheli davranışlarını göz altında bulundurmaları üzerine iyice zor durumda kalmışlardı. Bunun üzerine konsolosları aracılığıyla mahalli idarecileri Osmanlı yönetimine ve Avrupa kamu oyuna şikayetten geri kalmadıkları gibi dikkatleri başka yönlere çekmek için güvenlik kuvvetleri hakkında asılsız iftiralara da başlamışlardı. Mektuplarının açıldığı ve bir askerin Maraş Amerikan Kız Kolejinde okuyan iki genç kızı kolejin avlusuna kadar takip ve taciz ettiği yönünde şikayetlerini dile getirmeye başlıyorlardı 16. Maraş Amerikan kolejindeki kız öğrencilerin Türk askerleri tarafından taciz ve takip edildikleri yönündeki şikayetlerin aslı 5 Mart 1895 tarihinde Maraş Mutasarrıflığı tarafından araştırıldığında şöyle ilginç bir durum ortaya çıkmıştır. Osmanlı zaptiyeleri Kolej etrafındaki gözetimini ve baskısını arttırınca Kolej Müdürü Lee, önce Türk subaylarını; "askerleriniz okulumuzun etrafında ve civardaki bahçelerde çak durur ve dolaşırlarsa iftiraya uğrayabilirler.." şeklinde ikaz etmeye çalışmış ve hemen ardından, kolejin etrafındaki güvenlik çemberinin gevşemesi için bizzat kendisi iftiralara başlayarak, askerler Kolej öğrencisi kızlara sarkıntılık ve taciz ediyorlar şeklinde Amerikan konsolosluğunu yardıma çağırıyordu 17. Osmanlı jandarmalarının Maraş'ta tedbirlerini sıklaştırmalarına rağmen Yabancı rahiplerin, özellikle Fransisken rahiplerinin evlerinde ve okullarının mahzenlerinde silah bulundurduklarına dair ihbarlar alınıyordu 18. 12 BOA, A.MKT.MHM., 701/14, lef: 19. 13 BOA, A.MKT.MHM., 701/14, lef: 12. 14 "....25 kanunuevvel 1310 tarihli telgrafında mütalaasının dahi malum-1 alileri olacağı veçhile bu gibi şeylerde gayet vakitli ve ihtiyatlı davranılarak ve şüpheli eşhasın hal ve hareketleri kendilerine sezdirilmeyecek surette nazar-ı teftiş ve tefehhüste tutularak hükümetçe haklarında icra kılınacak muamelata esas ittihaz edilebilecek ve hiçbir tarafta itirazına meydan vermiyecek surette kavi ve kafi ola ve berahiyet-i kanuniye elde edildikten sonra muamelata itibar edilmek dahi bilahare tedbir-i şedide ittihazına mecburiyet hasıl olmamış ve bir takım kıyl-ü kal vuku bulmaması içün bunları efkar-ı sakimeden vazgeçirecek istimale! çarelerini dahi düşünmek levazım-ı hükümet ve siyasetten olup yoksa gereken usulen bil-muayene imrar olunan bir sandığın tekrar muayenesine ve esbab-ı zaife ite yerli ve ecnebi bir takım eşhasın hapis ve teb 'id gibi ağır cezalarla tecziyesine kalkışmak muvafık-ı kanun ve kaide olmadıktan başka Avrupa matbuatınca bir çok neşriyat-ı bed-hevahaneye sebep oldukta bu yüzden Babıali 'ye dahi mütevaliyen müracaat ve şikayat vuku bulmakta olduğundan o gibi ittihaz hakkında o yolda ve menafi devletin mahvını temin edecek ve ifrazat ve şikayata ser-deşte viremiyecek suretle ifa-yı muamele edilmesi.:', BOA, A.MKT.MHM., 701/14, lef: 1. 15 BOA, A.MKT.MHM., 701/16, lef: 1-4. 16 BOA, A.MKT.MHM., 701/18. 17 BOA, A.MKT.MHM., 701/19, lef: 3. 18 BOA, Y.PRK-ASK, 107/86.
650 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Alınan bütün önlemlere rağmen Maraş'ta Ermeni olaylarının patlak vermesi kaçınılmazdı. Çünkü Ermeni cemaat ve cemiyetleri ileri gelenlerinin ve Yabancı misyonerlerin bunlara yaptıkları yardımlar, yurt dışında yayımlanan gazetelerdeki haberler Ermeniler lehine ve Osmanlı Devletini zor durumda bırakan bir hal almıştı. Ekim 1895 tarihinde olaylar patlak verdi ve kısa sürede bastırıldı. Hatta Amerika Osmanlı Devletindeki vatandaşlarını korumak maksadıyla, dostluk gösterisi şeklinde Marblehead gemisini Doğu Akdeniz'e göndermişti. Öte yandan Avrupa Devletleri Maraş ve havalisinde Ermeniler lehine ıslahat yapılması için Osmanlı Devletini zorlamış ve 19 Ekim 1895 tarihinde ikna etmişti 19. Amerikalıların 1895 Maraş Ermeni olaylarındaki etkileri, müdahaleleri ve Ermenilere yaptıkları vaatlere bir diğer örnek de 3 Kanunuevvel 1311 (15 aralık 1895) tarihinde yakalanan, Maraş ermeni Fesat komitesi reisi ve Kırklar Kilisesi Baş Papazı Dernihabetyan Dirgovan'ın polis dairesinde alınan ifadesidir. Dernihabetyan, polis dairesinde alınan ifadesinde, yukarıda adından sıkça söz ettiğimiz Maraş Amerikan Kız Koleji Müdürü Lee ile ilişkisinin sorulması üzerine; Amerika'daki Ermenilerin ricası üzerine Amerikalılar ve İngilizlerin Berlin Konferansının 61. maddesi gereğince Osmanlı Devletindeki Ermenilerin hamisi olduklarını ve Ermenileri sadece Türklerden değil Kürt ve Çerkeslerden de koruyacaklarına dair söz verdiklerini söylüyordu. Yine Dernihabetyan aynı ifadesinde kendisine gelen bazı mektupların ve bu mektuplarda yer alan gazete kupürlerinin ne mana ifade ettiği sorulduğunda: "...İngiltere'nin sabık Başvekili Glaldston evvelce İngiltere'de teşekkül itdiğini 'arz itdiğim meclisde dimiş ki Türkiye Hükümeti dört şey üzerine mü'essisdir. Birinci rüşvet, ikinci haksızlık, üçüncüsü ie'addî ve zulm, dördüncüsü Ermenileri mahv itmekdir. Şu hâlde Ermenilerin muhâfazasıyla ıslâhatın icrasına İngiltere hükümetince çalışmalıdır." şeklindeki Gladston'un bir nutku olduğunu söylüyordu. Devamında da; Amerikalı Mekalim ve Mister Lee'nin yanma devamlı giderek onun evinde toplantılar düzenlediklerini, Avrupa'dan haberleri onlar aracılığıyla aldıklarını söylüyordu. Hatta kendisine Zeytun ve Maraş'taki olayların nasıl ve kimin emriyle çıkarıldığı sorulduğunda; önceleri İskenderun vasıtasıyla Amerika ve İngiltere ile haberleşildiğini ancak Baron Agasi'nin gelmesi üzerine olaylara, merkezden yani Londra'dan verilen emir üzerine başlandığını itiraf ediyordu 20. Yine Maraş'ta Ermenilerin Türklere karşı tutumunu ortaya koymak bakımından, Ermenilerin Maraş ve Halep bölgesinde söyleye geldikleri aşağıdaki üç şarkı bunun en somut örneğini teşkil etmektedir. Ermenilere âit bu üç şarkı Halep'teki Fransız konsolosu tarafından Fransızcaya çevrilerek Paris'e yollanmıştır. Üç Şarkının Tercümesi I Halep, 8 Ocak 1892 Savunalım kendimizi Kanımızı emen Türkler'e karşı Şiddetle savunalım Ve kurtaralım kendimizi. Seyirci kalıyor bizim sefaletimize Bulgar'ın hâmisi Avrupalı, Vatan sevgisiyle Beslesin Ermeni anneler çocuklarını Bir de İngiliz Gladston'a Sevgi hisleriyle... Recep Karacakaya, Kaynakçalı Ermeni Meselesi Kronolojisi (1878-1923), Başbakanlık Devlet Arşivleri Yay., İstanbul 2001, s. 36-37. Y.PRK.ZB, 17/29.
KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 651 Ey Amerika'yı mekan tutan hürriyet Unutma Ağrı dağını Bu dağda Haikos soyundan geleni unutma Ona da yardım et. II Halep, 22 Ocak 1892 Uyumayınız Genç Hıristiyanlar Alınız silahlarınızı Kız kardeşlerinizin yardımına koşunuz Savununuz onların kirlenen namusunu. Siz ey zavallı Ermeniler Seçmediniz mi hâlâ Çocuklarınızı zafere götürecek komutanları Seçmedinizse eğer utanın, utanın... III Maraş, 17 Ocak 1898 Pek utanç verici oldu sonu babamın Öldü yatağında Türkler'le savaşmadan Bense hiç layık değilim Zeytunli adına Çünkü ancak üç Türk öldürdüm. Böyle ölmek istemiyorum Birçok Türk'ü öldürmeden Ölmek, ölmek istemiyorum. Bu üç şarkı tahlil edildiğinde ortaya çıkan sonuçları şu şekilde sıralamak mümkündür: 1- Ermeni komitacıları, misyonerleri ve şâirleri bu tür şarkılarla Ermeni halkına özellikle yeni yetişen genç nesillerine Türk düşmanlığını aşılamak istiyorlar. 2- Türklere karşı nefret, kin ve düşmanlık hisleriyle doldurdukları Ermenileri Osmanlı Devleti'ne, kanunlarına ve Müslüman Türk halkına karşı isyana davet etmektedirler. 3- Ermeni komitacılarının, giriştikleri veya girişecekleri isyan hareketinin sonucundan da emin olmadıkları anlaşılıyor. Zira kendi güçlerine ve halklarına tam güvenemiyorlar. Bu yüzden Avrupalılara ve Amerika'ya sesleniyorlar. Onlardan yardım bekler psikozu içindeler. Dolayısıyla bir taraftan Türklere meydan okuma, öbür taraftan da Avrupalılara dönüp, ne olur Bulgarları kurtardınız, bizi de kurtarın gibi cesaretsiz bir tavır sergileyerek çelişki içine düşmüş oluyorlardı. Bu çelişki veya ikilem Ermenileri ele vermektedir. Şöyle ki; Ermenilerin maksadı Osmanlı Devleti'ne karşı bir istiklâl savaşı vermek değil, fakat isyanla, suikastla, yağma ile Hıristiyan Avrupa'nın dikkatini çekerek Avrupalılara Anadolu'da zorla sun'i bir Ermenistan devleti kurdurtmaktı. Onun için daima olay çıkartmışlardır. Bununla beraber Avrupalı devletler, henüz millet olamamış, belli bir bölgede oturmayan, nüfusu ve coğrafyası belirsiz olan Ermenilere devlet kurmakta tereddüt etmiştir. 4- Bu şarkılar Ermenilerde vatan şuuru olmadığını da göstermektedir. İngiliz başkanı Gladston'a olan sevgiyle, vatan sevgisini eşit tutmaktadır. Bu da gösteriyor ki, Ermeniler kendilerini himaye edecek, kendilerine devlet kuruverecek bir hami arıyorlar. Ayrıca bu Gladston sevgisi de İngiltere'nin Ermeni olaylarındaki payını göstermesi bakımından önemlidir. 5- Ermenilerin Türkleri öldürdüklerini, ancak kâfi derecede Türk öldürmedikleri için üzüldüklerini görüyoruz. Bu da Ermenilerin masum olmadığını gösteriyor. 6- Ermenilerin, kendilerini zafere götürecek lider veya devlet adamı niteliklerine sahip bir kimseyi bulamadıkları anlaşılıyor. Bu yüzdendir ki, kendilerini komitacılıktan kurtaramamışlar ve daima komitacı usulleriyle başarıya ulaşmaya çalışmışlardır. Bu usulün iyi bir yol olmadığını da
652 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU tarih Ermenilere acı bir şekilde öğretmiştir. Türkler aleyhine sokaklarda, dini ayinlerde Ermeniler tarafından söylenen bu tür şarkılar ve Ermeni komitelerin isyan hazırlıkları psikolojik zeminde Türk-Ermeni ilişkilerini gerginleştirdi. Bunun ilk sonucu 1895-1896 Zeytun ve Maraş isyanı oldu. Bu isyandan sonra Ermeniler yine de boş durmadı. Bu sefer daha geniş çapta hazırlıklara başladılar. Bu hazırlıklar 1909'a kadar devam etti ve neticede Adana isyanı patlak verdi. Ermenilerin bu hazırlıkları ve faaliyetleri neydi? Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür: 1. Hınçak ve Taşnak komiteleri bölgede (Adana-Maraş-Cebel-i Bereket) teşkilatlanmaya ve propagandaya hız verdiler. 2- Ermeni din adamları ve Avrupalı-Amerikalı misyonerler kilisede, okullarda Ermeni cemaatine Müslüman ve Türk düşmanlığını aşılamaya devam ettiler. 3- İsyan hazırlıkları için para lazımdı. Bu maksatla Avrupa'da, A.B.D.'deki Ermeniler para toplayarak bölgedeki komitelere yolluyorlardı. Buna ilaveten Adana-Maraş bölgesindeki zengin Ermenilerden zorla para alıyorlar ve vermeyenler öldürülüyordu. 4- Özellikle Adana bölgesinde Ermeni nüfusunu artırma, diğer bölgelerden buraya Ermeni göçünü teşvik ediyorlardı ve hatta pek çok insanı getirtmişlerdi de. Bunlar arasında meşhur Ermeni isyancıları, sosyalist, anarşist, milliyetçi Ermeni liderleri de vardı. 5- Yeni gelen Ermenileri yerleştirmek ve fazla araziye sahip olmak için Adana bölgesinde toprak ve bina gibi gayr-i menkul mal satın alımına hız verdiler 21. Sonuç olarak; Ermeni çeteleri Amerikalı ve diğer yabancı misyonerlerden aldıkları her türlü maddi manevi yardım ve en önemlisi cesaretle Müslüman Türk ahaliyi katletmeye, köyleri yakıp yıkmaya başlamışlardı. Dışarıdan aldıkları taktik ve destekle de daha organize bir şekilde devlete karşı isyan hareketlerini arttırarak devam ediyorlardı. Maraş ve Zeytun isyanları sonunda bölgedeki amerikan misyonerleri Ermeni köylerine bizzat yardım etmişlerdir. Türk köyleri ise harap vaziyette kalmışlardı. Buna rağmen, ermeni komiteleri Avrupalı devletlerin ve Hıristiyan misyonerlerin maddi ve manevi desteğinden cesaret alarak Türklere karşı nefret ve düşmanlık duygularını yaymaya ve yeni bir isyan için hazırlıklara devam ettiler. 21 Bayram Kodaman, Ermeni Macerasıflarihi ve Siyasi Bir Değerlendirme), İsparta 2001, s. 78-82; Bayram Kodaman, "Üç Ermeni Şarkısı", Ermeni Meselesi Üzerine Araştırmalar, Yayına Haz: Erhan Afyoncu, İstanbul 2001, s. 111-115.