BÜYÜK DOLAR MEDCEZİRİ ABD Dolarında Yaşanan Genişleme ve Daralmanın Türkiye Ekonomisine Etkileri Eylül 2015 - Ankara ------------------------------------------------------------------------------------- Ekonomik ve Sosyal Düşünce Araştırma Geliştirme Platformu www.esagev.org bilgi@esagev.org 0 312 395 21 62 1
İçerik Amaç & Motivasyon Dolar Medcezirinin Gel Safhası Dolar Medcezirinin Git Safhası Bankacılık Sektörü Üzerindeki Etkileri Konut PiyasasıÜzerindeki Etkileri Hanehalkı Üzerindeki Etkileri Emtia Piyasaları Üzerindeki Etkileri Dış Ticaret Üzerindeki Etkileri Politika Tavsiyeleri 2
Amaç & Motivasyon ABD nin para politikasında yakın gelecekte yaşanacak normalleşmenin ülkemiz ekonomisine etkilerinin dış ticaret, finansman, emtia, konut sektörü ve hanehalkı gibi ana başlıklar etrafında kapsamlı bir şekilde zamanlıca değerlendirilmesi ve atılacak politika adımlarının şekillenmesi çalışmalarına katkıda bulunmak 3
Büyük Dolar Medceziri Nedir? Küresel mali kriz sonrasında gözlemlenen ABD para politikası genişlemesinin akabinde ilerleyen süreçte yaşanacak normalleşme Denizlerde, Ay ın çekimiyle meydana gelen gelgitleri (Medcezir) andıran yavaş değişim, denizin yükseldiği Gel safhasında görünmeyen ve suların çekildiği Git safhasında aniden ortaya çıkan kayalıkların dev gemileri batırdığı gibi ekonomileri bir anda dibe çekebilmektedir. 4
Gel ve Git Safhaları Gel Safhası 2008 yılında ABD de başlayan ve Avrupa yı hızla saran ekonomik buhrandan çıkmak için ABD nin takip ettiği yol haritasıyla ortaya çıkmıştır. Git Safhası Fed in federal fonlama oranındaki artış beklentisiyle şekillenmektedir. 5
Dolar Medcezirinin Gel Safhası -İşsizlik: %10.0 (Ekim 2009) -Büyüme: -%5,4 (2009 1. çeyrek) -Enflasyon: -%2,1 (Temmuz 2009) HEDEF: 1) İşsizlik: %6,5 (Doğal İşsizlik %5,5-%5,2) 2) Enflasyon: %2.0 ÇÖZÜM: 1) Para Tabanı Genişlemesi 2) Faizlerin Sıfıra Yakın Seviyeye indirilmesi 6
Dolar Medcezirinin Git Safhası Parasal Genişleme + Düşük Faiz Para Çıkışı Para Nereye Gitti? 1) Gelişmekte olan ülkeler Kredi Genişlemesi (düşük borçlanma maliyeti) 2) Gelişmekte olan ülke borsaları Borsaların Yükselişi 3) Emtia Piyasaları Madencilik yatırımı + Emtia Enflasyonu Kredi Genişlemesi: 1) Tüketici Kredilerinde artış Tüketici borçlanması 2) Altyapı Kredilerinde artış Kamu altyapı yatırımları 3) Emlak Kredilerinde artış Konut fiyat artışları (emlak balonu?) 7
Sıkılaşma Krizi (Taper Tantrum) Fed eski Başkanı Ben Bernanke nin ABD Kongresi'nde 22 Mayıs 2013 tarihinde yaptığı konuşmada, sürdürülen parasal genişlemeye ilerleten süreçte azaltılarak son verileceğine değinmesi ardından varlık fiyatlarında yaşanan keskin düşüş ve finansal piyasalardaki çalkalanma süreci Kırılgan 5 liye Etkileri; Tahvil Getirilerinde % 2,5 luk düşüş Hisse senedi piyasalarında % 13,75 lik düşüş Döviz rezervlerinde % 4 lük azalma Döviz kurlarında % 13,5 lik değer azalışı Büyük dolar medceziri kapsamında yaşanması beklenen sürecin aslında bir bakıma sıkılaşma krizinin bir kopyası hatta daha ileri safhası niteliğinde olacağı değerlendirilmektedir. 8
Bankacılık Sektörü Üzerindeki Etkileri 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 Sermaye yeterlilik oranı 16,4 15,4 18,1 16,7 19,2 20,9 18,1 19,1 22,0 24,2 28,8 Özkaynaklar / Toplam Aktifler 11,8 11,3 13,4 11,9 13,4 13,3 11,7 13,1 12,0 13,5 15,0 Bilanço içi Döviz Pozisyonu / Özkaynaklar 57,1 57,3 34,4 43,8 33,0 33,9 33,2 34,2 31,6 25,3 22,3 YP Aktifler / Toplam Aktifler 35,2 34,7 30,7 30,7 26,1 27,2 31,0 28,8 33,8 32,3 36,8 YP Pasifler / Toplam Pasifler 41,9 41,2 35,3 36,0 30,6 31,7 34,8 33,3 37,6 35,7 40,1 YP Aktifler / YP Pasifler 84,0 84,3 86,9 85,5 85,5 85,8 88,8 86,5 90,0 90,4 91,7 Toplam Mevduat / Toplam Aktifler 56,0 57,7 59,3 60,2 63,9 63,5 64,2 63,6 64,5 63,9 64,4 Alınan Krediler / Toplam Aktifler 12,3 12,1 10,0 10,9 9,7 8,8 11,1 10,5 11,7 11,0 9,0 Takipteki Krediler (brüt)/top. Krediler & Alacaklar 2,7 2,7 2,8 2,7 3,7 5,4 3,6 3,5 3,8 4,9 6,2 Tüketici Kredileri / Toplam Krediler ve Alacaklar 28,5 31,6 33,7 33,0 33,3 33,7 31,7 33,3 31,2 29,8 27,2 Likit Aktifler / Toplam Aktifler 27,6 28,5 31,3 30,9 32,8 33,0 26,6 37,1 39,6 39,9 37,4 Likit Aktifler / Kısa Vadeli Yükümlülükler 52,9 54,1 56,6 53,4 54,7 54,3 44,5 62,4 65,3 74,8 84,3 YP Likit Aktifler / YP Pasifler 33,5 35,8 37,8 30,4 27,8 32,2 33,1 42,1 48,7 48,1 49,3 Net Dönem Karı (Zararı) / Toplam Aktifler 1,3 1,4 1,7 1,6 2,2 2,4 1,8 2,6 2,3 1,4 2,1 Net Dönem Karı (Zararı) / Özkaynaklar 11,0 12,8 13,0 13,8 16,5 18,3 15,4 19,5 18,9 10,6 14,0 Faiz Gelirleri / Faiz Giderleri 192,8 212,2 194,1 183,8 204,2 200,1 157,9 159,2 160,9 176,2 177,8 Toplam Gelirler / Toplam Giderler 142,2 150,2 147,9 142,9 153,4 157,2 131,6 137,2 136,8 135,8 145,3 Kaynak: BDDK, TBB TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN BİLANÇO KALEMLERİNE İLİŞKİN SEÇİLMİŞ RASYOLAR Yüksek sermaye yeterlilik oranları, düşük takipteki alacaklar seviyesi, takibe düşen alacaklara yönelik ayrılan uygun ölçüde karşılık düzeyi ve emsal ülkelere yönelik düşük kaldıraç oranları ile birlikte Türkiye bankacılık sektörünün güçlü yanlarını oluşturmaktadır. 9
Bankacılık Sektörü Üzerindeki Etkileri Kısa vadeli Uzun vadeli Kısa vadeli Uzun vadeli 18,2 milyar $ 95,1 milyar $ 290 milyon $ 1,8 milyar $ Toplam kısa vadeli dış borç 129,5 milyar $ Türkiye'nin Toplam Dış Borcu 2015 Yılı 1. Çeyrek Sonu İtibarıyla 392,8 milyar dolar Kamu Sektörü TCMB Özel Sektör 113,3 milyar $ 2,1 milyar $ 277,4 milyar $ Finansal Sektör Finansal Olmayan Sektör 166 milyar $ 111,4 milyar $ Kısa vadeli Uzun vadeli Kısa vadeli Uzun vadeli 79 milyar $ 87 milyar $ 32,1 milyar $79,3 milyar $ Özel sektörün toplam kısa vadeli dış borcu 111 milyar $ Yüksek cari işlemler açığı ve kısa vadeli dış borçtan kaynaklanan GSYH nin % 25 inin üzerinde seyreden (ağırlıklı ABD doları cinsinden) yıllık dış finansman ihtiyacı varlığı ışığında, dış finansman koşullarındaki sıkılaşma ve iç talepteki daralmanın etkisiyle küresel mali krizin ardından yaşanan yüksek kredi genişlemesi ortamının ardından kredi hacminde gözlemlenecek düşüş, önemli riskleri beraberinde getirecektir. 10
Bankacılık Sektörü Üzerindeki Etkileri 11
Bankacılık Sektörü Üzerindeki Etkileri Yüksek tutarda ve ucuz dış fonlama ile birlikte sektör, büyük miktarda döviz cinsinden fonlamaya aracılık yapmıştır. Bankaların borçlarını finanse edebilmeleri yönünde hâlihazırda bir sıkıntı gözlenmemektedir. Bankaların büyük ölçekli net döviz açık pozisyonları bulunmamaktadır. Finansal kesim dışındaki firmaların net döviz pozisyonu açığı endişe vericidir. Bankalar, finansal olmayan firmalara sağladıkları döviz cinsi krediler nedeniyle, artan bir dolaylı döviz kuru riski ile karşı karşıyadır. 12
Konut Piyasası Üzerindeki Etkileri Büyük Dolar Medceziri & Konut Fiyatları Etkileşimi 13
Konut Piyasası Üzerindeki Etkileri Özellikle 2009 küresel krizi sonrası konut, Türkiye de ekonomik aktör olarak önemini artırmış, büyümeyi ve kaynakların dağılımını doğrudan etkilemiştir. Ancak, son dönemde konut sektöründe gözlemlenen bazı makroekonomik veriler ve endeksler, Türkiye de bir konut balonu ve fiyat dengesizliği olabileceğine ilişkin sinyaller vermektedir. 14
Konut Piyasası Üzerindeki Etkileri Türkiye Konut Fiyat Endeksi ne göre Ocak 2010-Nisan 2015 arasında konut fiyatları %88 artış kaydetmiştir. Reidin Konut Fiyat Endeksinde de 2010 sonrasında TCMB TKFE de gözlemlenene benzer bir trend görülmektedir. 15
Konut Piyasası Üzerindeki Etkileri 2010 yılından itibaren konut fiyatlarının gelire göre daha hızlı arttığı görülmektedir. OECD ülkeleri arasında son beş yılda fiyat/kira oranında en fazla artış Türkiye de gerçekleşmiştir. Türkiye deki hızlı gelir artışına rağmen fiyat/gelir oranındaki bu göreceli artış konut fiyatlarının son 5 yılda önemli bir ivme kazandığına işaret etmektedir. Reel konut kredisi genişlemesinde de Türkiye OECD ülkeleri içinde en fazla artış yaşanan ülkelerden birisidir. 16
Konut Piyasası Üzerindeki Etkileri 2010-2015 döneminde konut fiyatlardaki artışların riskli seviyelere ulaştığı değerlendirilmektedir. Ancak, Türkiye de konut balonunun varlığı konusu kesin değildir. Uzun dönemli fiyatındaki sapmadan bağımsız olarak, konut fiyatlarında görülen hızlı artışın kendisi finansal istikrar açısından bir risk oluşturma potansiyeline sahiptir. Konut fiyatlarına ilişkin endeksler oldukça sınırlı olup veriler uzun dönemli analizler yapılmasına imkân verecek kadar geriye gitmemektedir. 17
Hanehalkı Üzerindeki Etkileri Türkiye, diğer ülkelerle kıyaslandığında hanehalkı borçluluk oranında yüksek bir riskliliğe sahip değildir. Ancak, hanehalkı yükümlülüklerine ilişkin rasyolardaki sert yükselişler dikkat çekmektedir. 18
Hanehalkı Üzerindeki Etkileri Hanehalkı Finansal Yükümlülükleri /Varlıkları (HFY/HFV) oranı 2003-2013 yılları arasında 6 kat artmıştır. HFY/GSYH oranı 2003-2013 yılları arasında 10 kattan fazla artış göstermiştir. Hanehalkı finansal net değerinin GSYH ye ve hanehalkı gelirine oranı 2009 yılından bu yana azalmaktadır. Toplam ekonominin fon ihtiyacının karşılanmasında hanehalkının rolünün giderek azalması karşılığında, dış âlem tasarrufları giderek artan bir role sahip olmaya başlamıştır. 19
Hanehalkı Üzerindeki Etkileri Hanehalkının FND sinin artışının kısıtlı kalması sonucunda, dış âlemin kullanıma sunduğu fon stokunda son yıllarda belirgin bir artış yaşanmıştır. Son yıllarda, dış tasarruflara olan bağımlılığın ve hem hanehalkı hem de finansal olmayan firmalar sektörlerinin üstlendikleri finansal risklerin giderek arttığı görülmektedir. 20
Hanehalkı Üzerindeki Etkileri IMF nin 19 gelişmekte olan ülkeye uyguladığı duyarlılık analizi, Türkiye yi bir dışsal şoktan en fazla etkilenmesi beklenen ülke olarak işaret etmektedir. IMF nin döviz kurundaki % 30 luk değer kaybı senaryosunda brüt kârlarının ne kadarını kaybedeceğini ölçen bir başka duyarlılık testi ise en büyük kaybın Türkiye de gerçekleşeceğini göstermektedir. 21
Emtia Piyasaları Üzerindeki Etkileri Emtia fiyatlarını FED faizleri beş kanaldan güçlü şekilde negatif etkileyecektir: 1. Talep etkisi 2. Portföy etkisi 3. Parite etkisi 4. Kısa vadeli arz etkisi 5. Stok etkisi 2. Dünya Savaşı sonrası geçen 70 yıl boyunca faizler ile emtia fiyatları ters yönde hareket etmiştir. 22
Emtia Piyasaları Üzerindeki Etkileri Dünya emtia piyasası, küresel ticaretin ana kalemlerinden biridir. Dünya piyasalarında dolar ile işlem gören bu piyasa ürünleri, doların değerinden etkilenir ve bu ürünleri ihraç eden ülkelerin dış ticareti ve milli gelirini etkiler. Dolar medcezirinin git safhası, emtia süperdöngüsünü sonlandıracaktır. FED faiz artışı ile emtia zengini ülke ekonomilerinin zarar göreceği bir ortamda Türkiye nin mevcut ihracat yapısıyla mal ve hizmet ticaretinde bazı zorluklar yaşayacağı görülmektedir. 23
Dış Ticaret Üzerindeki Etkileri Kırılgan Beşli Dolar med cezirinin sonuçlarından en çok etkilenmesi öngörülen 5 ülke 2014 yılında ihracat bir önceki yıla oranla %3,8 oranında artmıştır. 2015 yılının ilk yarısında ise bir önceki yılın aynı dönemine göre %8,2 azalmıştır. 2013-14 arası ihracatı % 7 daralmıştır. 2015 ilk çeyreğinde ise % 14 daralma gözlemlenmiştir. 2014 yılında ihracatı 2013 yılına göre %3,4 oranında daralmıştır. 2014 yılı ihracat daralması %6 civarındadır. 2015 yılı ilk çeyrekte ise ihracat bir önceki yılın aynı dönemine göre %15,6 daralmıştır. 2014 yılı ihracatı 2013 yılına göre %4,7 oranında azalarak 90,6 milyar dolar olmuştur. 24
Dış Ticaret Üzerindeki Etkileri TL de dolar karşısında yaşanan değer kaybı beklenilenin aksine ihracatımızda bir artışa sebep olmadığı gibi bu dönemde ihracatımızda büyük bir daralma söz konusudur. TL de değer kaybı yaşansa da diğer rakip ihracatçıların da para birimlerinde benzer değer kayıpları yaşandığı için bu durum bir rekabet avantajına dönüşmemiştir. Söz konusu durum 2009 yılında yaşanan küresel ekonomik kriz dönemindekine benzer bir seyir izlemektedir. Türkiye, Avrupa da yaşanan durgunluk nedeniyle Büyük Dolar Medceziri sürecinde dış pazarlarımızdaki ekonomik bozulma nedeniyle biraz daha fazla kırılgan olma potansiyeli taşımaktadır. 25
Dış Ticaret Üzerindeki Etkileri Ülkemiz ihracatı içerisinde son dönemde büyük ulusal ve uluslararası krizler yaşan Irak ve Rusya nın kapladığı yer, yine petrol üreticisi ülkelerden BAE, İran, Suudi Arabistan, Libya nın ağırlığı, ihracatta yaşanan daralmayı yalnızca döviz kuru veya buna bağlı finansman sorunları ile ilişkilendirmeyi olanaksız kılmaktadır. Döviz kurlarındaki değişim, özellikle dolarda yaşanan değerlenme, istatistik göstergelerin, dolar üzerinden hesaplanması nedeniyle ihracat ve ithalat rakamlarında bir düşüşe yol açacaktır. 2015 yılının ilk 6 ayındaki ihracat ve ithalat gerilemesinde ise asıl etkili faktörlerin parite etkisi ve petrol fiyatları etkisini taşımaktadır. Türkiye nin ihracatındaki bu daralmanın gerek istatistiksel gerekse de reel bazda devam edeceği düşünülmektedir. 26
Politika Tavsiyeleri Yapısal Reformlar Tüm kesimleri ikna edecek ve etkili sonuçlarıyla ekonomiyi yeniden dönüştürecek bir yapısal reform çalışmasına başlanılmalıdır. Kamu Maliyesi Mali disiplinden taviz verilmemelidir. Merkez Bankası Bağımsızlığı Şeffaflık Merkez Bankası nın bağımsızlığına halel getirecek eylemlerden kaçınılmalıdır. İktisadi politika yapıcılar, izlenilecek strateji ve kullanılacak enstrümanlara ilişkin kamuoyuna açık bir sözlü yönlendirme yapmalıdır. 27
Politika Tavsiyeleri Döviz Cinsinden Borçlanma Banka, hanehalkı ve şirketlerin döviz cinsi borçlanmasını hedefleyen ilave makroihtiyati tedbirler alınmalıdır. Konut İstatistikleri Konut sahipliği ve fiyatlarına ilişkin güvenilir resmi istatistikler üretilmelidir. Konut Piyasası Konut balonlarının oluşmasını engellemek için aşama aşama yürürlüğe girecek kısıtlayıcı arz ve talep yönlü önlemler alınmalıdır. Hanehalkı Tasarrufları Büyük bir makro dönüşümle hanehalkı tasarruflarını artırıcı tedbirler alınmalıdır. 28
Politika Tavsiyeleri Finansal Okuryazarlık Tasarruf-tüketim ve tasarruf-yatırım ilişkilerinin mantıklı temellere dayandırılması için finansal okur-yazarlık düzeyini artırıcı tedbirler alınmalıdır. Yeni Pazarlar Mevcut tıkanıklığı gidermek üzere (ABD dahil olmak üzere) ihracat pazarı çeşitlendirmesini sağlayacak girişimlerde bulunulmalıdır. Ticaret Anlaşmaları Dolar medcezirinin etkisiyle gelir kaybına uğrayacak ülkeler ile serbest ticaret ve müteahhitlik anlaşmaları imzalanmalıdır. AB, Gümrük Birliği & TTIP Dünyanın en büyük 2 ticari bloku ile ticari ilişkilerimizin geliştirilmiş Gümrük Birliği ve TTIP aracılığıyla artırılmasına çalışılmalıdır. 29
Politika Tavsiyeleri İhracat Destekleri İhracat odaklı desteklerden faydalanamayacak kurumsal kapasiteye sahip olmayan firmaların yapısal dönüşüm gerçekleştirmesi ve yeni oluşan rekabet şartlarına uyum sağlaması için yeni nesil destek programlarını içerecek bir mekanizma oluşturulmalıdır. 30
B Ü Y Ü K D O L A R M E D C E Z İ R İ çalışmasının tamamına www.esagev.org ya da www.buyukdolarmedceziri.com siteleri aracılığıyla ulaşabilirsiniz. 31