Trabzon Þehri Katý Atýk Toplama Ýþleminin Coðrafi Bilgi Sistemi (CBS) Destekli Optimizasyonu Ýçin Bir Uygulama

14, 54, 1-6 2005 Trabzon Þehri Katý Atýk Toplama Ýþleminin Coðrafi Bilgi Sistemi (CBS) Destekli Optimizasyonu Ýçin Bir Uygulama Ömer APAYDIN Yýldýz Teknik Üniversitesi, Çevre Mühendisliði Bölümü 34349, Beþiktaþ-ÝSTANBUL Özet Katý atýk bertaraf iþlemlerinde toplama/taþýma maliyetleri toplam maliyetin %85'lik kýsmýný teþkil eder. Bu maliyetin azaltýlmasý ve kaynak koruma amacýyla optimizasyon iþlemlerinin araþtýrýlmasý önem arz etmektedir. Toplama iþlemlerinin optimize edilmemesi durumunda "boþa kat edilen yollar" yüzünden katý atýk toplam bertaraf maliyetleri artmaktadýr. Optimizasyon iþlemi Trabzon'da bulunan 39 mahalle için üretilen sayýsal yol haritasý kullanýlarak yapýlmýþtýr. Sayýsal yol haritasý ayný zamanda nüfus yoðunluðu, atýk miktarý gibi birçok alt tabaka içermektedir. Çalýþmanýn amacý, Trabzon'da katý atýk toplama iþlemi maliyetini ve toplama güzergahýný optimize etmektir. Mevcut güzergah ile optimize edilen güzergah karþýlaþtýrýldýðýnda, optimize edilen güzergahýn %18 daha kýsa olduðu ve %22 daha az sürede kat edildiði belirlenmiþtir. Anahtar Kelimeler: CBS, güzergah optimizasyonu, katý atýk, toplama/taþýma maliyeti, Trabzon. A GIS Supported Optimization Application of Solid Waste Collection System in Trabzon City Abstract In the municipal solid waste management systems, collection and hauling efforts cover 85% of total system cost. In order to get reduction on those and to save resources, searching for optimization possibilities gains importance. In case of not using an optimization on collection, total cost of the disposal management of the solid waste is getting increased because of "empty mile negativeness". In this optimization study performed for collecting of solid wastes from Trabzon City having 39 neighborhoods, a geo-coded route map of the city was produced. The numerical map also was containing several sub-layers composed of population density and waste amount. Comparison with present collection routes and optimized routes was pointed out a success as average 18% route length and 22% routing time in decrease of entire collection job. Keywords: Collection/hauling cost, GIS, solid waste, route optimization, Trabzon. GÝRÝÞ En uygun yol güzergahlandýrma iþlemleri ile evsel katý atýklarýn bertarafý sürecinde toplam bertarafýnýn %85'lik dilimini teþkil eden (Ludwig ve Black 1968) en büyük masrafýn söz konusu olduðu toplama maliyeti yanýnda taþýma maliyetinin de önemli oranda azaltýlacaðý düþünülmektedir. Yapýlan araþtýrmalarda, katý atýk bertarafý sürecinde toplama iþlemlerinin çevresel etkilerinin sonuçlar üzerinde taþýma iþlemiyle mukayese edilmeyecek kadar fazla olduðu belirtilmektedir. Bu nedenle hem çevresel hem de ekonomik etkiler açýsýndan bakýldýðýnda, sistemli ve optimize edilmiþ toplama iþlerliðinin oluþturulmasýnýn zaruri olduðu düþünülmektedir. Literatürde atýklarýn toplanmasý/taþýnmasý üzerine bir çok model bulunmaktadýr. Bu modellerden bir çoðunda farklý nümerik yöntemler kullanýlarak toplama/taþýma iþlemi, aktarma istasyonu ve deponi yeri seçimi ve entegre katý atýk yönetimi (Tanskanen 2000) bileþenlerinin süre/maliyet optimizasyonu amaçlanmýþtýr. Ekonomik geliþmiþlik açýsýndan deðerlendirildiðinde Türkiye, orta düzeyde olan ülkeler grubunda yer almaktadýr. Kýnacý ve ark. (2000) Ýstanbul için yaptýklarý çalýþmada, katý atýk toplama iþlemlerinin optimize edilmesi durumunda maliyetlerde yýllýk %50 oranýnda tasarruf saðlanacaðý belirtilmiþtir. Katý atýk toplama/taþýma iþlemlerinde güzergahlarýn en kýsa sürede ve en kýsa yol kat edilerek yapýlmasý konusunda yeterli çalýþma bulunmamaktadýr. Bu çalýþmada, ayný toplama alanýnda ve ayný miktarda katý atýk toplanmasý durumunda toplama/taþýma maliyetleri "birim kat edilen yol" için belirlenmiþ, güzergah optimizasyonu ile maliyet tasarrufu saðlanmýþ ve yaygýn olarak uygulanmasý gerekliliði vurgulanmýþtýr. No: 54, 2004 1

Ö. APAYDIN Trabzon Þehri'nde Evsel Katý Atýk Toplama Ýþlemi Trabzon Ýli, Doðu Karadeniz Bölgesinde Karadeniz boyunca uzanan, doðusunda Rize batýsýnda Giresun ve güneyinde Gümüþhane ile komþudur, 39 10 30 ve 40 25 10 Doðu boylamlarý ile 40 30 10 ve 41 07 07 Kuzey enlemleri arasýndadýr ve 4685 km 2 yüzey alana sahiptir. Deniz sevi-yesinden baþlayarak güneye doðru artan yükseklik, Çaykara Ýlçesinin güneyinde bulunan Hardizan Daðý (3325 m) ile en büyük sayýsal deðerine ulaþýr. Kýyý çizgisi uzunluðu 114 km ve geniþliði 0-350 m'dir. Ýl topraklarýnýn %30'u daðlýk, %60'ý kýyýdan güneye doðru %25-%30 eðimlidir. Sadece toplam yüzey alanýn %10'u düzlüklerden oluþmaktadýr. Sýcaklýk deðiþimi genellikle -7 C ile 26 C arasýnda yýllýk ortalama 14,6 C olmaktadýr. Yýllýk ortalama yaðýþ 830,8 mm/m 2 'dir Aylara göre çok farklýlýk göstermeyen rüzgar hýzý ortalama 1,6 m/s ve en etkili rüzgar ise Kuzey-batýdan esen karayeldir (Keleþ 1995). Trabzon Þehri ise 39 mahalleden oluþmakta 215 000 nüfus, 57 000 hane halký ve 40 km 2 alana sahiptir. Uluslararasý liman, havaalaný ve üniversite bulunan þehirde, Karadeniz kýyý çizgisi boyunca uzanan ve arazi þartlarýndan ötürü iç kýsýmlara doðru geniþlemesi sýnýrlý olan bir görünüm vardýr. Karadeniz'in yumuþatýcý etkisi nedeniyle ýlýman iklim özellikleri baskýndýr. Trabzon Belediyesi, farklý hacimlerdeki (150, 300 ve 400 L) toplam 2800 adet konteyner ile toplama iþlemi hizmeti vermektedir (Apaydýn 2000). Konteynerler haftanýn altý günü toplama iþleminde kullanýlan sýkýþtýrma tertibatlý arkadan yüklemeli araçlara boþaltýlmaktadýr. Toplama iþleminde 20 araç kullanýlmaktadýr ve araçlar güzergah sürelerine baðlý olarak günde 2-5 sefer yapmaktadýr. Günde ortalama 50 sefer yapýlmaktadýr ve bazý caddelerden günde 7-8 defa katý atýk toplama ve kontrol amaçlý geçilmektedir (Apaydýn 2001). Trabzon'da henüz Transfer istasyonu ve katý atýk düzenli bertaraf tesisi bulunmamaktadýr. Toplama araçlarýyla taþýnan katý atýklar, dalga kýranlarla çevrilmiþ deniz kenarýndaki yaklaþýk olarak 2 hektarlýk alana %50 oranýnda toprak karýþtýrýlarak depolanmaktadýr (Apaydýn ve ark. 2002). Çalýþma alanýnda yapýlan gözlem ve incelemelere göre mevcut araç-gereçlerin kullanýlmasý durumunda katý atýk toplama iþlem maliyetlerinin azaltýlmasý mümkündür ve çevresel ve ekonomik açýdan bakýldýðýnda zorunludur. Bu nedenle, onlarca cadde/sokak bulunan bir toplama güzergahýnda araçlarýn seyrinin minimum olmasýný saðlayacak bir güzergahlandýrma iþleminin yapýlmasý uzun vadede 2 maliyetlerin tedricen azalmasýna önemli katký saðlayacaktýr. Bu çalýþmada amaç, toplama iþleminde aracýn katý atýk alma noktalarýna en kýsa mesafeyi kullanarak varmasýnýn, yani güzergahýn minimize edilmesinin saðlanmasý ve toplama iþlemi maliyetlerinin azaltýlmasýdýr. Bu çalýþmada, Trabzon Þehrindeki mevcut katý atýk toplama araç güzergahlarýnýn optimizasyonu amacýyla bir uygulama yapýlmýþtýr. Bu uygulamada, mevcut katý atýk toplama güzergahý optimize edilerek maliyetler deðerlendirilmiþtir. MATERYAL VE METOT Katý atýk toplama güzergahýnýn belirlenmesi ve toplama iþleminde hangi prosesin ne kadar zaman aldýðýnýn tespit edilmesi amacýyla güzergahlarda araçlarla birlikte dolaþýlmýþ, gözlem ve incelemeler yapýlmýþtýr. Yapýlan gözlem ve incelemeler neticesi, aracýn toplama iþlemine baþlamasý ve kapasitesinin dolmasýyla katý atýk alma iþlemini tamamladýðý zaman diliminde seyrettiði cadde/sokaklarýn belirlenmesi saðlanmýþtýr. Trabzon Belediyesinden temin edilen 1/1000 ölçekli 250 paftadan müteþekkil halihazýr haritalarýn sayýsallaþtýrýlmasý, paftalarýn birleþtirilmesi, yol orta noktalarýnýn belirlenmesi, yollarýn çift ya da tek yönlü oluþlarýnýn güncellenmesi, mahalle sýnýrlarýnýn belirlenmesi, mahalle alanlarýnýn tespiti yapýlmýþtýr. Kullanýlan sayýsal yol haritasýnýn projeksiyonu Turkish Coordinate System [GK 3 Degree k=1-ed50] ve Category Members: GK Central Meridian 39 [ED50] olarak ayarlanmýþtýr. Yollarla ilgili öznitelik verileri gerektiðinde güncellenebilmekte ve MapInfo'nun "DAT" uzantýlý dosyasýnda bulunmaktadýr. Çalýþmada kýsa yol analizlerini yapmak amacýyla, MapInfo üzerinde bir kýsayol olarak çalýþan Route View yazýlýmý ve yazýlýma uygun formata dönüþtürülen Trabzon Þehri sayýsal yol haritasý kullanýlmýþtýr. Route View kýsayolu kullanýlarak ve mevcut katý atýk alma noktalarý seçilerek güzergah optimizasyonunun yapýlmasý saðlanmýþtýr. Güzergah optimizasyonunda amaç; katý atýk toplama/taþýma araçlarýnýn kat ettiði yol uzunluklarýnýn minimizasyonu, çalýþma alanýnda elde edilen birim yol uzunluðu toplama/taþýma maliyeti kullanýlarak mevcut ile optimizasyon sonucu olaþan maliyetlerin kýyaslanmasý ve maliyetlerinin azaltýlmasýdýr. Güzergah optimizasyonunda katý atýk toplama iþlemi için kabuller: 1. Katý atýklar kaldýrýmdan toplanarak depolama merkezine götürülmektedir. 2. Toplama/taþýma maliyetleri toplanan katý atýk ve toplama/taþýma mesafesinin bir fonksiyonudur. No: 54, 2004

Trabzon Þehri Katý Atýk Toplama Ýþleminin Coðrafi Bilgi Sistemi (CBS) Destekli Optimizasyonu... Ekoloji 3. Her katý atýk alma noktasý ve diðer alma noktalarý arasýnda tek yol (optimize edilen yol, en kýsa yol) baðlantýsý vardýr. BULGULAR Optimizasyon çalýþmasý, Pazarkapý-Çarþý Mahallelerinde bulunan mevcut bir güzergahta yapýlmýþtýr. Çalýþma alaný, Trabzon'daki mahalle toplam alanýnýn %1,5'ini ve nüfusun %10'unu teþkil etmektedir. Yaklaþýk 5000 hane halkýnýn katý atýðýnýn oluþtuðu bu alan Þekil 1'de verilmiþtir. Bu alan tarihi yapýlarýn olduðu dar sokaklardan oluþmuþ ve þehirde merkezi bir alaný teþkil etmektedir. Seçilen güzergahta 7 m 3 hacimli arkadan yüklemeli ve sýkýþtýrma tertibatlý araç kullanýlmaktadýr. Bu çalýþmada öncelikle çalýþma alaný sayýsal yol haritasý hazýrlanmýþtýr. Ardýndan nüfus yoðunluðu ve atýk miktarý daðýlýmýndan oluþan tematik haritalar oluþturulmuþtur. Toplama güzergahýnýn optimizasyonu için dinamik programlama temelinde üretilmiþ RouteView programý kullanýlarak en kýsa güzergah belirlenmiþtir. Mevcut güzergah Trabzon'da yapýlan incelemelerle belirlenmiþ ve Þekil 2'de verilmiþtir. Aracýn toplama iþlemine baþladýðý (start), toplama iþlemini bitirdiði (finish) ve katý atýk almak için uðradýðý noktalar (via 1,..., via 55) görülmektedir. Mevcut güzergahta toplam kat edilen yol 4828 m ve toplam seyir süresi 1908 s olarak belirlenmiþtir. Aracýn ayný baþlama ve bitirme noktalarýný kullanmasý ve ayný katý atýk alma noktalarýna uðramasý þartýyla en kýsa yol optimizasyonu yapýlarak elde edilen optimize edilmiþ güzergahta kat edilen yol 3959 m ve araç seyir süresi 1476 s olarak elde edilmiþ ve Þekil 3'te verilmiþtir. Þekil 3'te görüldüðü gibi kat edilen yol uzunluðunda %18 ve aracýn seyir süresinde %22 oranýnda azalma saðlanmýþtýr. Mevcut güzergahta toplama iþlemi hem konteynerli hem de kaldýrýmdan birlikte yapýlmaktadýr. Mevcut güzergah ile optimize edilen güzergahtaki katý atýk alma noktalarý arasýndaki mesafeler incelendiðinde, mevcut güzergahta katý atýk alma noktalarý arasý mesafelerin %65'i 90 m'den küçükken optimize edilen güzergahta bu oran %70 olmaktadýr. Toplama aracý saða/sola dönüþ sayý ve süreleri karþýlaþtýrýldýðýnda optimize edilmiþ güzergahta özellikle saða dönüþ sayýsýnda yaklaþýk %50 oranýnda bir azalma gözlenmiþtir. Optimize edilen güzergahta saða/sola dönüþler %30 oranýnda azalmýþ ve toplama için geçen sürenin kýsalmasý saðlanmýþtýr. Trabzon Þehrinde hem trafik yoðunluðu hem de birim alana düþen cadde/sokak sayýsýnýn en fazla olduðu, Karadeniz'e paralel uzanan iki karayolu (Karadeniz kenarýnda Devlet Sahilyolu Caddesi ve daha güneyde þehir merkezinden Doðu-Batý doðrultusunda yer alan Maraþ Caddesi) arasýnda bulunan ve Trabzon Þehrinin en eski yerleþim yerlerinden olan Pazarkapý-Çarþý Mahallerindeki bir güzergah üzerinde uygulama yapýlmýþtýr. Bu güzergahta, hem mevcut güzergah hem de optimize edilen güzergah inceleme araþtýrma sonuçlarý sayýsal yol haritasý da kullanýlarak deðerlendirilmiþ ve Tablo 1'de verilmiþtir. Tablo 1 incelendiðinde, hem mevcut güzergah hem de ayný katý atýk alma noktalarýna uðranmak suretiyle Route View ile oluþturulan optimize edilmiþ güzergah verileri görülmektedir. Hem mevcut hem de optimize edilen güzergahta maksimum ortalama hýz 20 km/h olmaktadýr. Finish Start Via 1 1 0 Via 48 Via 55 Via 45 Via 2 Via 44 Via 49 Via 46 Via 3 Via 54 Via 43 Via 30Via 29Via 28 Via 53 Via 26 Via 52 Via 4 Via 31 Via 47 Via 51 Via 27 Via 50 Via 39 Via 38 Via 40 Via 42 Via 34 Via 35 Via 41 Via 5 Via 37 Via 36 Via 33 Via 32 Pazarkapi Þekil 2. Çarþý-Pazarkapý Mahalleleri mevcut güzergah. (Güzergah Uzunluðu: 4828 m, Seyir Süresi: 1908 s) Via 9 Via 6 Via 8 Via 7 Carsi Via 17 Via 23 Via 18 Via 16 Via 20Via 21 Via 22 Via 15 Via 25 Via 19 Via 24 Via Via 10Via 11 Via 12 13 Via 14 Pazarkapi Finish Start Via 1 1 0 Via 53 Via 52 Via 39 Via 2 Via 55 Via 40 Via 38 Via 3 Via 41 Via 37 Via 30Via 29 Via 27 Via 42 Via 43 Via 26 Via 4 Via 54 Via 31 Via 44 Via 51 Via 28 Via 36 Via 35 Via 34 Via 33 Via 32 Via 49Via 48 Via 47 Via 5 Via 46 Via 50 Via 45 Via 25 Via 24 Via 6 Via 7 Carsi Via 8 Via 23 Via 22 Via 10 Via 16 Via 17 Via 15 Via 13Via 12 Via 11 Via 14 Via Via 18Via 19Via 20 21 Via 9 Þekil 1. Trabzon Þehri nde optimizasyon çalýþmasýnýn yapýldýðý bölge. Þekil 3. Çarþý-Pazarkapý Mahalleleri optimize edilmiþ güzergah. (Güzergah Uzunluðu: 3959 m, Seyir Süresi: 1476 s) No: 54, 2004 3

Ö. APAYDIN Tablo 1. Toplama aracý mevcut güzergahsý ve optimize edilen güzergah verisi. Durulan Nokta Aralığı Mevcut Güzergah (Şekil 2) Optimize Edilen Güzergah (Şekil 3) Durulan Durulan Noktalar Araç Seyir Araç Seyir Durulan Nokta Noktalar Araç Seyir Arası Hızı, km/h Süresi, s Aralığı Arası Hızı, km/h Mesafe, m Mesafe, m Araç Seyir Süresi, s Start-Via1 20 6 12 Start-Via1 20 6 12 Via1-Via2 90 6 54 Via1-Via2 90 6 54 Via2-Via3 40 10 14 Via2-Via3 40 10 14 Via3-Via4 90 9 36 Via3-Via4 90 9 36 Via4-Via5 70 9 28 Via4-Via5 70 9 28 Via5-Via6 80 14 20 Via5-Via6 80 14 20 Via6-Via7 160 10 57 Via6-Via7 160 10 57 Via7-Via8 140 14 36 Via7-Via8 80 14 20 Via8-Via9 70 8 31 Via8-Via9 170 20 30 Via9-Via10 250 8 112 Via9-Via10 110 10 39 Via10-Via11 40 15 9 Via10-Via11 60 5 43 Via11-Via12 20 8 9 Via11-Via12 30 9 12 Via12-Via13 30 8 13 Via12-Via13 40 9 16 Via13-Via14 190 15 45 Via13-Via14 70 6 42 Via14-Via15 170 20 30 Via14-Via15 90 6 54 Via15-Via16 60 5 43 Via15-Via16 40 5 28 Via16-Via17 50 5 36 Via16-Via17 40 5 28 Via17-Via18 40 5 28 Via17-Via18 150 15 36 Via18-Via19 70 5 50 Via18-Via19 40 15 9 Via19-Via20 70 6 42 Via19-Via20 20 8 9 Via20-Via21 30 9 12 Via20-Via21 30 8 13 Via21-Via22 40 9 16 Via21-Via22 140 8 63 Via22-Via23 60 5 43 Via22-Via23 100 15 24 Via23-Via24 220 5 158 Via23-Via24 220 8 99 Via24-Via25 100 15 24 Via24-Via25 4 8 2 Via25-Via26 340 8 153 Via25-Via26 150 8 67 Via26-Via27 140 8 63 Via26-Via27 60 13 16 Via27-Via28 70 10 25 Via27-Via28 140 8 63 Via28-Via29 30 13 8 Via28-Via29 170 12 51 Via29-Via30 30 13 8 Via29-Via30 30 13 8 Via30-Via31 50 10 18 Via30-Via31 50 10 18 Via31-Via32 240 12 72 Via31-Via32 30 11 9 Via32-Via33 140 14 36 Via32-Via33 20 12 6 Via33-Via34 30 7 15 Via33-Via34 30 12 9 Via34-Via35 40 5 28 Via34-Via35 20 12 6 Via35-Via36 50 12 15 Via35-Via36 30 12 9 Via36-Via37 20 12 6 Via36-Via37 80 7 41 Via37-Via38 20 12 6 Via37-Via38 30 6 18 Via38-Via39 20 6 12 Via38-Via39 110 10 39 Via39-Via40 30 6 18 Via39-Via40 20 6 12 Via40-Via41 20 12 6 Via40-Via41 40 9 16 Via41-Via42 30 12 9 Via41-Via42 30 7 15 Via42-Via43 130 7 66 Via42-Via43 20 7 10 Via43-Via44 30 6 18 Via43-Via44 30 7 15 Via44-Via45 120 13 33 Via44-Via45 130 12 39 Via45-Via46 30 13 8 Via45-Via46 80 12 24 Via46-Via47 150 13 41 Via46-Via47 20 12 6 Via47-Via48 120 10 43 Via47-Via48 30 12 9 Via48-Via49 150 20 27 Via48-Via49 30 5 21 Via49-Via50 110 20 19 Via49-Via50 30 7 15 Via50-Via51 270 7 138 Via50-Via51 90 10 32 Via51-Via52 20 7 10 Via51-Via52 100 10 36 Via52-Via53 30 7 15 Via52-Via53 80 12 24 Via53-Via54 30 7 15 Via53-Via54 160 19 30 Via54-Via55 90 17 19 Via54-Via55 80 12 24 Via55-Finish 48 10 19 Via55-Finish 55 20 9 Toplam 4828 m - 1908 s - 3959 m - 1476 s 4 No: 54, 2004

Trabzon Þehri Katý Atýk Toplama Ýþleminin Coðrafi Bilgi Sistemi (CBS) Destekli Optimizasyonu... Ekoloji Frekans (Aracın Seyrettiği Yol Aralık Sayısı) Þekil 4. Mevcut güzergahta durulan noktalar arasýndaki süre histogramý. Frekans (Aracın Seyrettiğ i Yol Aralık Sayısı) 30 25 20 15 10 5 0 30 25 20 15 10 5 0 25 0-20 26 0-20 14 20-40 18 20-40 9 40-60 7 40-60 3 60-80 0 80-100 Araç Seyir Süresi, s 3 60-80 1 1 Þekil 5. Optimize edilmiþ güzergahta durulan noktalar arasýndaki süre histogramý. 1 80-100 Araç Seyir Süresi, s 100-120 120-140 2 140-160 0 0 0 100-120 120-140 140-160 Mevcut güzergahta katý atýk alma noktalarý arasýnda kat edilen maksimum yol 270 m iken optimize edilen güzergahta 220 m olmaktadýr. Mevcut güzergahta katý atýk alma noktalarý arasýndaki maksimum araç seyir süresi 158 s iken optimize edilen güzergahta 99 s olmaktadýr. Tablo 1, Þekil 2 ve Þekil 3'te görüldüðü gibi; katý atýk toplama aracý hem mevcut hem de optimize edilen güzergahta ayný baþlama noktasýndan katý atýk toplama iþlemine baþlamakta ve ayný bitiþ noktasýnda toplama iþlemini bitirmektedir. Fakat, gözlem ve incelemeler neticesi belirlenen mevcut güzergahtaki katý atýk alma noktalarýnýn tümüne optimize edilen durumda da varýlmaktadýr. Güzergah optimizasyonu yapýlmýþ güzergahta hem bütün katý atýk alma noktalarýna varýlmakta hem de daha az yol kat edilmektedir. Güzergahlarda en kýsa yol optimizasyonu yapýlmasýyla zaman ve maliyet tasarrufunun saðlandýðý belirlenmiþtir. Mevcut güzergah ve optimize edilmiþ güzergah araç seyir süresi histogramlarý sýrasýyla Þekil 4 ve Þekil 5'te verilmiþtir. Her iki iþlemde de ayný noktalardan katý atýk alýnmaktadýr ancak, bu noktalara ulaþýlan yollar farklýdýr. Bu farklý ve iyileþmiþ güzergah, Route View kýsayolu ile yapýlan en kýsa yol analizleriyle elde edilmiþtir. Çalýþma alanýnda yapýlan gözlem ve incelemeler sonucu veriler, toplama aracýnýn hangi sokakta ne kadar seyrettiði dikkate alýnarak deðerlendirilmiþtir. Mevcut güzergahta katý atýk alma noktalarý arasýnda seyir süresinin %70'i 40 s'nin altýnda olmasýna raðmen optimize edilmiþ güzergahta bu oran %80 olmaktadýr. Ayrýca optimize edilen güzergahta katý atýk alma noktalarý arasýndaki seyir süresi 100 s'nin altýnda kalmaktadýr. Böylece, katý atýk toplama aracýnýn optimize edilen güzergahta çalýþmasý durumunda trafikte daha az süre kalmasý da saðlanmýþ olmaktadýr. TARTIÞMA VE SONUÇ Katý atýk toplama/taþýma iþlemlerinde her toplama periyodu için araç güzergahlarýnýn belirlenerek "boþa kat edilen yol" olumsuzluðunun minimize edilmesi gerekmektedir. Trabzon'da mevcut maliyetler göz önüne alýnarak toplama iþlemi birim maliyetinin ortalama 0,05 USD/km.ton katý atýk olduðu belirlenmiþtir. Birim katý atýk toplama maliyeti Modak ve Everett (1996) tarafýndan 0,07-0,12 USD/km.ton katý atýk olarak verilmiþtir. Katý atýk yönetimi planlamalarýnda önemli parametrelerden biri olan tp (iþçi.zaman/hane halký sayýsý), Trabzon Kenti'nde yapýlan güzergah takibi çalýþmalarýnda (her güzergahta her toplama aracýnda þoför dahil üç iþçi görev yapmaktadýr) tp, 0,5 iþçi.dakika/hane halký olarak belirlenmiþtir. Everett ve Modak (1996) tarafýndan üç iþçi için 2,36 iþçi.dakika/hane halký ve Tchobanoglous ve ark. (1993) tarafýndan katý atýk alama noktasýnda 1 ya da 2 konteyner bulunmasý durumunda 0,5-0,6 iþçi.dakika/hane halký, 3 ya da daha fazla konteyner bulunmasý durumunda 0,92 iþçi.dakika/hane halký olarak verilmiþtir. Katý atýk toplama/taþýma iþleminin çevresel ve ekonomik açýlardan bakýldýðýnda mühendislik gereklerine uygun olarak yapýlmasý gerekliliði a- çýktýr. Katý atýk toplama iþlemi maliyeti, kat edilen yol arttýkça artmaktadýr. Çalýþma alanýnda yapýlan gözlem ve incelemeler, güzergah optimizasyonu yapýlmasý durumunda kat edilen yol dolayýsý ile toplama maliyetinden tasarruf saðlanacaðýný göstermektedir. Trabzon'daki Pazarkapý ve Çarþý mahallelerini kapsayan alanda katý atýk toplama iþlemleri esnasýnda araç seyir süresi açýsýndan optimize edilmesi amacýyla yapýlan bu çalýþmada, mevcut güzergah ile optimize edilen güzergah kýyaslandýðýnda araç seyir süresinde %22, kat edilen yollarda %18 oranýnda azalma saðlandýðý belirlenmiþtir. Çalýþma alanýnda optimize edilen güzergahta mevcut güzergaha nazaran genelde aracýn %7,7 oranýnda hýzlandýðý da belirlenmiþtir. Toplama iþleminde güzergah optimizasyonu yapýlmasýyla 150 ton/gün katý atýðýn toplandýðý Trabzon Kentinde, yýlda ortalama 200000 USD tasarruf saðlanmasý mümkün olacaktýr. Ayrýca, güzergah optimizasyonu yapýlmasý durumunda katý atýk toplama araçlarýnýn trafikte daha az kalmasý da sað- No: 54, 2004 5

Ö. APAYDIN lanmýþ olacaktýr. Toplama aracý saða/sola/geriye dönüþ sayý ve süreleri araç ortalama hýzýný azaltmakta ve dolayýsýyla güzergahta geçirilen süreyi artýrmaktadýr. Güzergahta yapýlacak optimizasyon iþlemiyle katý atýk toplama iþlemlerinde tercih edilmeyen saða dönüþ sayýsýnýn dolayýsýyla toplam dönüþlerin de minimize olmasý ve göreceli olarak araç ortalama hýzýnýn artmasý saðlanmaktadýr. Katý atýk toplama iþlemlerinde güzergah optimizasyonunun verimli bir þekilde yapýlabilmesi, araç þoförlerinin belirlenen güzergahlara intibak saðlayabilmesine baðlýdýr. Yaptýðýmýz çalýþmalarda, þoförlerin güzergahlara alýþmalarýnýn belli bir zaman gerektirdiðini ortaya koymuþtur. Þoförler çoðu zaman cadde/sokak isimlerini bilmeksizin seyretmektedir yani toplama güzergahý kendilerince isim olarak deðil görsel imgelerle tanýnmaktadýr. Bu nedenlerle, þoförlerin optimize edilen güzergahlar konusunda eðitilmesi gerekmektedir. Güzergah optimizasyonu yapýlmasý durumunda, Türkiye'de bulunan bütün kent belediyelerinde katý atýk toplama iþlemi maliyetlerinde tasarrufun mümkün olduðu düþünülmektedir. Bu nedenle kýsa, orta ve uzun vadeli projeksiyonlarýn belediyeler tarafýndan oluþturulmasý, ekonomi ve çevre duyarlýlýðý konularýnda samimi olunmasý gerekmektedir. Trabzon Þehri'nde, Karadeniz nedeniyle nemli, yaðmurlu ve ýlýman iklim özellikleri görülmektedir. Bu nedenle, katý atýklarýn ýslanmasýyla yüksek kirlilik içerikli sular oluþmadan toplama iþleminin tamamlanmasý gerekmektedir. Bölge, yüksek eðimli arazi yapýsý göstermesi nedeniyle toplama/taþýma iþlemlerinde araçlarýn manevra yapmalarý zorlaþmaktadýr. Güzergah optimizasyonuyla ayný zamanda araçlar bilinen güzergahlarda seyir edeceklerinden olumsuzluklarýn minimize edilmesi saðlanmýþ olacaktýr. Gelecekte yapýlacak çalýþmalar: -Trabzon þehri'ndeki bütün mahalleleri (39 mahalle) kapsayacak ve belirlenecek konteyner alma noktalarýnýn güzergah optimizasyonu uygulanarak araç güzergahlarýnýn belirlenmesi ve maliyetlerin bu çalýþmada tahmin edilen düzeye azaltýlmasý. -Katý atýk toplama araçlarýnýn saða/sola dönüþleri ve eðimli arazi nedeniyle geçirilen sürelerin toplam güzergah süresine baðlý olarak deðiþiminin araþtýrýlmasý. -Yakýt tüketiminin toplama iþlemi süresince deðiþiminin incelenmesi, toplama taþýma araçlarýnýn motor gücü, kapasitesi ve çalýþma güzergahlarý ile ilgili iliþkilerinin modellenmesi. KAYNAKLAR Apaydýn Ö (2000) Katý Atýk Yönetimi Açýsýndan Geri Kazanýlabilir Atýklar-2. In: Trabzon Örneði, 1. Çevre ve Teknoloji Sempozyumu, 17-18 Nisan, Ýstanbul, 1-11. Apaydýn Ö (2001) Katý Atýk Geri Kazanýmýnýn Hane Halký Eðilimleri Açýsýndan Trabzon Ölçeðinde Araþtýrýlmasý. In: Uluslararasý Arýtým 2000 Sempozyumu, 17-20 Mayýs 2001, Ýstanbul, 554-565. Apaydýn Ö, Kalender A, Gönüllü MT (2002) Assessment of Sociological Aspect of Separate Household Solid Waste Collection in Trabzon (Turkey). In: ISWA 2002 World Environmental Congress and Exhibition, V, 8-12 July 2002, Istanbul, 2955-2960. Everett JW, Modak AR (1996) Optimal regional scheduling of solid waste systems: I. Model development. ASCE Journal of Environmental Engineering 12, 9, 785-792. Keleþ R (1995) Trabzon Ýli Kýyý Yönetimi. Önder Matbaasý, Trabzon. Kýnacý C, Görgün E, Arslan M, Armaðan B (2000) Private Sector Participation in Municipal Solid Waste Services-A Case Study for Kadýköy of Istanbul in Turkey. In: Wastecon 2000, Biennial Conference and Exhibition on Integrated Waste Management in The Millennium, I, 5-7 September 2000, Cape Town, South Africa, 123-130. Ludwig HF, Black RJ (1968) Report on the solid waste problem. ASCE Journal of Sanitary Engineering Divition 94, 2, 355-370. Modak A, Everett JS (1996) Optimal regional scheduling of solid waste system. II: Model solution. ASCE Journal of Environmental Engineering 122, 793-799. Tanskanen JH (2000) Strategic planning of municipal solid waste management. Resources Conservation and Recycling 30, 111-133. Tchobanoglous G, Theisen H, Vigil SA (1993) Integrated Solid Waste Management: Engineering Principles and Management Issues. McGraw-Hill, New York. 6 No: 54, 2004